همه عوامل مو ثر در اختلاف خانواده ها، مى تواند نخست به ناسازگاري، سپس به برداشت منفى اعضاي خانواده به ويژه زن و شوهر، و پس از آن به تعارض در روابط كلامى، و غيركلامى، و در مرحله ي بعد به تشديد و تعميق اختلاف و گاه طولانى شدن آن، و در نهايت به جدايى عاطفى و قانونى زن و شوهر، بينجامد. البته اين امور صرفا زمينه اختلاف را فراهم مى كند و اغلب خانواده ها با وجود اين مشكلات دچار فروپاشى نمى شوند. توجه و عمل به راههاي پيشگيرانه كه در اين بخش بررسى مى شود، مى تواند مانع اختلاف شود، يا در مراحل اوليه و قبل از تشديد، آن را مرتفع سازد. برخى از اين راهها در بخشهاى ديگر با تفصيل بيشتري بررسى شد و در اين جا بيشتر به تأثير آنها در حل اختلافها اشاره مى شود.
1. توجه به گزينش همسر مناسب: وظيفه مهم دختر و پسر در آستانه ازدواج، شناخت شرايط لازم براى همسر و تطبيق آن بر فرد مورد نظر است. انجام اين وظيفه، بسياري از اختلافهاي بعدي را پيشگيرى مى كند. تأكيد بر همسان همسري يا كفو بودن در تعاليم اسلام، مى تواند اختلافهاى ناشى از تفاوت در بهره هوشى و امور فرهنگى از جمله تفاوت و اختلاف در باورهاى دينى و حتى مراتب ايمانى را پيشگيرى كند. اساس ناسازگارى دو همسر به تفاوت آنها در احساسات، شناختها و رفتارها باز مى گردد. هرچه افراد در اين زمينه ها مشابه باشند، اختلافات كم تري بروز مى كند. برخى اختلافها به رفتارهاي نابهنجار ناشى از بدخلقى و صفات نامناسب و رفتارهايى مانند شراب خواري و قماربازى مربوط مى شود. بروز اين رفتارها معمولا هنگام ازدواج در افراد تا حدى آشكار است، يا دست كم نشانه هايى از آنها در فرد وجود دارد و با توجه به آسيبهاى شديد آنها به افراد و خانواده، تعاليم اسلام نسبت به گزينش چنين همسرانى هشدارهايى جدي دارد. رفتارهاى جنسى خارج از محدوده ي مجاز نيز اين چنين است و در صورت بروز، بايد گزينش چنين افرادي با تأمل بيشتري باشد. اين جمله در قرآن كه «پاكها به پاكان تعلق دارند»،(1) در واقع نوعى بينش دادن به افراد در انتخاب همسر است. همچنين برخى مشكلات ناشى از امور اقتصادى مانند نوع اشتغال و سطح درآمد، هنگام گزينش افراد تا حدى قابل پيش بينى است. بديهى است اقدام به ازدواج با چنين افرادي در صورتى كه با آگاهى و بينش صورت گيرد، زمينه مساعدتري براى حل مشكلات و اختلافات فراهم خواهد كرد.
2. آموزش زوجين: بسيارى از مشكلات خانواده ها، ناشى از عدم شناخت وظايف، راههاى برقرارى رابطه و روش حل مسائل است. يكى از راهبردهاى مهم حل مسائل خانوادگى، رويكرد روان شناختى - آموزشى است كه شامل مراحل ذيل است:(2)
الف - روشن شدن اهداف و ارزشها كه در اين قسمت، مقاصد هر يك از زوجين و انتظارات آنها براى يكديگر بيان شده و زمينه تعديل آنها فراهم مى شود. در اين جا، توجه به ارزشهاى فرهنگى و دينى يكديگر داراى اهميت است.
ب - آموزش ارتباط و تبادل نظر در صورتى كه نارسايي زوجين در مهارتهاي ارتباطى روشن شده باشد. مهارتهايى مانند گوش دادن، روشن ساختن مفهوم من يا هويت فردى، بازخورد، در خواست كردن و ابراز و جود، و جنبه هاى مثبت ارتباط كلامى بايد به آنها آموخته شود.
ج - آموزش مهارتهاى مذاكره و قرارداد بستن كه در اين قسمت، «اصل انصاف و روابط برابر و رضايت بخش زوجين» مورد توجه قرار مى گيرد.
د - فنون تنظيم وقت به ويژه براي خانواده هايى كه زن و مرد هر دو شاغل اند، بسيار ضرورى است. تعيين اولويتها و برنامه ريزى امور خانواده و شغل و در نهايت، تصميم گيرى هاي واقع بينانه با اين فنون تأمين مى شود.
هـ - فنون كنترل فشار روانى كه خواه ناخواه در همه خانواده ها و براي همه افراد بروز مى نمايد، به افراد كمك مى كند كه با فشار كم ترى زندگى كنند؛ براى نمونه، در مشكلات اقتصادى و زندگي شهرى پر اضطراب، بايد به افراد شيوه هاى مقابله مانند تن آرميدگى عضلانى، كنترل تنفس، ورزش، تغذيه مناسب و سرگرمى ها را آموخت.
3. آموزش دينى: آموزش نقش اعتقادات دينى در امور زندگى و حل مشكلات و اختلافات، براى پيشگيرى از برخى اختلافات داراي اهميت است. شناخت وظايف و حقوق متقابل اعضاي خانواده بر اساس تعاليم اسلام، براي عمل به آنها ضروري است. راهكارهايى كه در فصل چهارم بررسى شد، مى تواند مانع بروز بسياري از مشكلاتى شود كه از پايبند نبودن به ارزشهاي اخلاقى ناشى مى گردد. گاه شروع اختلاف و اغلب تشديد آن به پرخاشگري در گفتار و رفتار مربوط مى شود. ضرب و شتم اعضاى خانواده به ويژه زنان، هنوز در كشورهاى پيشرفته هم آمار بالايي دارد. در فرانسه، زنان 95 درصد قربانيان خشونتهاي گزارش شده را تشكيل مى دهند كه از اين ميان، 51 درصد آنها مورد تعدي شوهران خود قرار گرفته اند. در آمريكا تخمين زده شده است كه سالانه دو ميليون زن به دست شريك زندگى خود كتك مى خورند و تقريبا نيمى از آنها نياز به مداواى پزشكى دارند.(3) مهار رفتار و گفتار مى تواند مانع بسيارى از اين گونه نابهنجارى ها باشد. در صورتى كه اعضاى خانواده به ويژه زوجين در مهار كلامى و رفتارى به هم كمك كنند، مشكل زودتر حل مى شود، براى نمونه، اگر مشاجره برخاست، يكى از آنها سكوت در پيش گيرد و ديگرى را به آرامش و مهار خويش توصيه كند. در اين باره، كلمات اولياي دين (ع) مى تواند تا حدي مهار كننده باشد؛ براي مثال، گفته شده است اگر فرد خشمناكى قادر بر رفتار پرخاشگرانه باشد، ولى خود را مهاركند و خشم خويش را فرو نشاند، خداوند در قيامت، قلب او را از آرامش و ايمان سرشار خواهدكرد.(4) همچنين براي مهار خشم توصيه شده است که فرد وضعيت بدنى خود را تغيير دهد؛ مثلأ اگر ايستاده، بنشيند و اگر نشسته، به حالت خوابيده قرار گيرد. تماس آرام بدنى با فردي كه مورد خشم قرار گرفته، از مهار كننده هاى بسيار مؤثر پرخاشگري در محيط خانواده است.(5)
آموزش عقايد و رفتارهاي دينى، در پيشگيري از اعتياد نيز مى تواند مؤثر باشد. تحقيقات متعدد نشان مى دهد تربيت دينى، پايبندي به اصول دينى و گرايش به شركت در مراسم و آيين هاى دينى، با مصرف مواد مخدر ارتباط منفى دارد. زان بوژه مى گويد: بايد اين واقعيت آشكار را بپذيريم كه مصرف مواد مخدر از زمانى اوج گرفت كه نگرشهاي دينى از ذهنها تحليل رفت، بنابراين، آموزش و تربيت دينى مى تواند در پيشگيرى از اعتياد و بر طرف كردن آن نقش مؤثري داشته باشد.(6)
4. رعايت حدود و مرزها در خانواده: بخشى از مشكلات خانواده ها از بى توجهى نسبت به رعايت حدود و مرزهايى ناشى مى شود كه رعايت آنها براي سلامت روابط اعضاى خانواده و رفتار مناسب آنها، ضروري است. اين حدود در فصل سوم بررسى گرديد. از مهم ترين عوامل مؤثر در روابط عاطفى رضايت بخش بين زن و شوهر، رعايت حدود روابط زن و مرد نامحرم است. مهار تماسهاى چشمى و روابط كلامى بين زن و مرد نامحرم در محدوده ي عرفى لازم، و دوري از نگاهها و روابط كلامى معناداركه حتى بار جنسى كمى داشته باشد، در پيشگيري از اختلافات نقشى مهم دارد. تحقيقاتى نيز اين نقش را تأييد مى كند، براي نمونه، آزمايشهايي نشان داد هنگامى كه مردها عكسهاي زنان بسيار زيبا را مى بينند، همسران مورد علاقه خود را با جذابيت كم تري ارزيابى مى كنند.(7) بديهى است ارزش گذارى كم تر به همسر، زمينه اي براى روابط عاطفى ضعيف تر است. كم ترين تأثير نگاهها و روابط عاطفى لذتبخش همراه با بار جنسى، يا ارضاي آنها در بيرون از محدوده ي خانواده، سرد شدن اين روابط در خانواده است. از حدود ديگرى كه به زنان مربوط مى شود، پوشش شرعى است كه اين امر افزون بر خود زنان، بر مردانى كه آنها را مى بينند، تأثير مى گذارد. در تحقيقى، پوشاندن زيبايى هاى زنان بررسى و از لحاظ تجربى ثابت گرديد كه اين امر مانع افزايش آستانه ي ادراكى مردان و در نتيجه موجب كاهش اختلافات زناشويى است؛ زيرا با افزايش آستانه ادراكى، مرد به محركهاي درون خانواده، ديرتر پاسخ مى دهد و زمينه برقراري روابط عاطفى لذتبخش فراهم نمى شود.(8)
5. توجه به اصل مشورت و كسب توافق در خانواده: تطابق رفتارها و تصميم گيري ها، در برخى موارد دقيقا يا تا حد زيادي، با قوانين و اصول عقلى و شرعى نسبتا آسان است. در اين وضعيت، روشن شدن تطابق يك رفتار يا تصميم با اصول عقلى و شرعى و تبيين و توجيه آن براي اعضاي خانواده به روش مناسب، وظيفه والدين در خانواده است. با وجود اين، در موارد بسياري خانواده با رفتارها و تصميمهايى روبه رو مى شود كه تطبيق آنها با موازين عقلى و شرعى دشوار است، يا همه موارد گزينش در محدوده عقل و شرع محسوب مى شود. خانواده در اين موارد مانند هر گروه ديگر، به شيوه هاي گوناگون مى تواند تصميم گيري كند. با توجه به آموزه هاي اسلام، به نظر مى رسد استفاده از نظر ديگران و گزينش مناسب ترين راه حل در هر موضوع، بهترين شيوه است. قرآن يكى از اوصاف مؤمنان را مشورت در همه امور زندگي اعلام مى كند(9) و حتى به پيامبر (ص) كه به منبع وحى اتصال دارد، توصيه مى نمايد كه با مردم مشورت كند.(10) بدون ترديد جمع آوري ديدگاه هاي گوناگون و تضارب آرا و گزينش بهترين رأى معمولا به تصميم مناسب ترى مى انجامد كه مورد تأييد و حمايت افراد متعدد است.(11) از طرفي، استبداد راي و عدم توجه به ديدگاه هاي ديگران فرد را دچار اشتباه و مخاطره مى كند؛(12) از اين رو، اولياى دين (ع) به پيامدهاي نامطلوب خودرأيى تصريح كرده اند تا افراد را به نظرخواهى از ديگران تشويق نمايند.(13) در قرآن مى خوانيم: «پس بشارت بده بندگان مرا؛ آنان كه سخنان را مى شنوند و از نيكوترين آنها پيروى مى كنند؛ آنان كسانى هستندكه خدا هدايتشان كرده و آنها خردمندانند.»(14) بدون ترديد در اداره خانواده و حل اختلافات نيز بايد به اين اصل مهم توجه شود. گفتنى است از نظر قرآن حتى يك امر جزئى مانند شيردادن نوزاد يا از شيرگرفتن او بايد بر اساس مشورت و رضايت پدر و مادركودك باشد.(15) بدون ترديد مادر در تشخيص مصلحت نوزاد داراي حتي است. به نظر مى رسد در مسائل ديگر خانواده نيز مناسب است از نظر اعضاي خانواده استفاده شود. در آيه اى ديگر، توصيه شده است امور خانواده از جمله مسائل فرزندان، با مشاوره ي شايسته انجام گيرد.(16) مى توان گفت حتى در مسائل مهم و امور دينى نيز بايد تلاش كرد تا با شيوه هاى مناسب، موافقت اعضاى خانواده جلب شود. نمونه اي از اين امر را مى توان در شيوه ي برخورد حضرت ابراهيم (ع) با فرزندش يافت. وقتى حضرت ابراهيم (ع) پى برد كه از سوي خداوند به بريدن سر فرزند خويش مأمور و اين امر تكليفى الهى است، با روش مناسبى موافقت فرزندش را جلب كرد: «پسرم، من در خواب ديدم كه تو را ذبح مى كنم، نظر تو چيست؟ عرض كرد: «اي پدر، هر چه دستور دارى اجرا كن.»(17) در اين جريان، جلب رضايت حضرت اسماعيل (ع) موجب شد كه او نيز به مقام والاي ذبيح اللهى برسد؛ به عبارت ديگر، همراهى پدر و پسر موجب رشد معنوى هر دو مى شود. همراهى در ساير امور خانواده نيز نه تنها در تثبيت روابط مطلوب و عواطف مثبت در خانواده تأثير گذار است، بلكه در تصميم گيري ها و حل مسائل نيز تأثير دارد. در صورتى كه در محيط خانواده زمينه مشورت فراهم شود، تصميم گيرى در مشكلات آسان تر و زمينه پذيرش تصميمى كه بر اساس تضارب آرا اتخاذ شده، بيشتر خواهد بود. در خانواده، هرچه كودكان بزرگ تر شوند و در بعد شناختى رشد كنند، بايد از نظريات و افكار آنها بيشتر استفاده شود. اين كه در كلمات اولياى دين هفت سال سوم زندگى كودك را مرحله وزارت ناميده اند،(18) اشاره به لزوم هم فكري و همكاري با نوجوانان در حل مسائل خانواده است. استفاده از ديدگاه نوجوان در مسائل زندگى و مشكلات و برنامه ريزى هاى خانوادگى، موجب رشد تفكر صحيح در وي، احترام به اراده و كرامت او و جوشش اميد و نيرو در او است.(19) در مقابل مشورت نكردن با نوجوان در خانواده موجب عدم تحول شناختى و عاطفى و پراكندگى هويت و ضعف اعتماد به نفس در وى خواهد شد.
مشورت با همسر نيز با توجه به رشديافتگى و تدبير زنان در عصر حاضر و تأثير بسيار آنان در محيط خانه، در حل مسائل اساسى خانواده مؤثر است.(20) هرچند مشورت در مسائل مربوط به زنان و دختران در خانواده ضرورى است،(21) در ساير امور خانواده جلب توافق همسر و همراهى او لازم است.(22) بر اساص كلمات اولياي دين (ع)، خشنودى همسر براى جلب همكارى او و به كارگيري شيوه هاى جلب محبت و رضايت او، و نيز عدم اجبار و تحميل رأى و ناخشنود ساختن همسر، اصل زندگى خانوادگي به شمار مي آيد.(23)

پي‌نوشت‌ها:

1. «الطيبت للطيبين و الطيبون للطيبت»، نور، 26.
2. کارلسون، خانواده درماني، ص 263.
3. ماراسومي، رادميکاکو، «حقوق بشر و خشونت عليه زنان» مجله فرزانه، ش 8، ص 79.
4. «من کظم غيظا و هو يقدر علي امضائه حشي الله قلبه امنا و ايمانا يوم القيمة»، مجلسي، بحارالانوار، ج 7، ص 33.
5. همان، ج 72، ص 264؛ نراقي، معراج السعادة، ص 169.
6. حاجي ده آبادي، محمد علي، مجموعه مقالات برگزيده...، ص 139.
7. آذربايجاني و...، روان شناسي اجتماعي با نگرش به منابع اسلامي، ص 253.
8. منطقي، مرتضي، چکيده تازه هاي تحقيق، ش 28، ص 13.
9. «و أمرهم شوري بينهم» شورا، 38.
10. «و شاورهم في الامر» آل عمران، 159.
11. محمدي ري شهري، ميزان الحکمة، ج 5، ص 210 و 211.
12. «خاطر بنفسه من استغني برأيه» مجلسي، بحارالانوار، ج 72، ص 98.
13. «من استبد برأيه هلک» همان، ج 75، ص 104؛ «من استغني بعقله زل»، ج 1، ص 160.
14. زمر، 17.
15. «فان أرادا فصالا عن تراض منهما و تشاور فلا جناح عليهما» بقره، 233.
16. «و أتمروا بينک بمعروف» طلاق، 6.
17. «يبني اني أري في المنام أني أذبحک فانظر ماذا تري قال يابت افعل ما تومر»، صافات، 102.
18. «و وزير سبع سنين» حرعاملي، وسائل الشيعة، ج 15، ص 195.
19. حسيني، اخلاق در خانواده، ص 440 - 443.
20. مجلسي، بحارالانوار، ج 103، ص 253.
21. «ائتمروا النسا في بناتهن» فريد تنکابني، نهج الفصاحه، ص 2.
22. ابن شعبه حراني، حسن بن علي، تحف العقول...، ص 238.
23. «فاشفقوا عليهن و طيبوا قلوبهن حتي يقفن معکم و لا تکرهوا النساء و لا تسخطوا بهن» نوري، مستدرک الوسائل، ج 14، ص 253.
/خ