سارا اخيرا با پسري آشنا شده بود که به وي اعتقادکامل داشت و او را فردي پاک و کاملا قابل اعتماد مي‌دانست تا حدي که مي‌تواند به او تکيه کند. پس از او خواسته بود که از اين به بعد قرار ملاقات‌هاي خود را در محل کار او بگذارند. سارا هيچ گاه از خود سؤال نکرد که دليل اين پيشنهاد چيست و به راحتي آن را قبول کرد. روزي که به محل کار او رفت با ساختمان بسيار بزرگي در يکي از محلات قديمي شهر روبرو شد که تقريباً خالي از سکنه بود. هيچ تابلويي که نشان دهنده محيط اداري و شغلي باشد وجود نداشت. محيط به اندازه‌اي ترسناک بود که سارا نتوانست بيش از اين جلو برود و برگشت. زماني که سارا در اين مورد مشورت مي‌کرد، همچنان اعتقاد داشت که آن پسر بسيار پاک و معصوم بوده و هيچ قصد بدي نداشته است.
حسام جواني است که دچار اعتياد تزريقي است و آلوده به ويروس HIV مي‌باشد. کمتر از يک سال از ازدواج او مي‌گذرد و همسرش نيز از طريق او آلوده به همين ويروس شده است. او شروع مصرف مواد مخدر را بدين صورت تعريف کرد: من عموي جواني دارم که بيشتر اوقات خود را با او مي‌گذراندم. او معتاد به هرويين بود. او مصرف هرويين را افتخار و شجاعت مي‌دانست و مي‌گفت که هر کسي جرأت مصرف آن را ندارد. من هم نظر او را قبول داشتم و بتدريج به مصرف شيره و ترياک و پس از آن به مصرف هرويين تزريقي پرداختم. من همراه او در محافل گروهي اقدام به مصرف مواد مي‌کردم. گاهي در اين محافل براي نشان دادن احترام و عزتي که براي يکديگر قايل هستند با يک سرنگ مشترک به تزريق مي‌پرداختند. حسام حتي يک بار از خود سؤال نکرد آيا واقعاً مصرف هرويين شجاعت است و اگر ديگران از اين ماده هراس دارند آيا اين هراس واقعي است يا نه؟
يکي از مهمترين مهارت‌هاي سالم زيستن، مهارت تفکر نقاد است. منظور از تفکر نقاد آن است که فرد اطلاعات، گفته‌ها و نظرات و پيشنهادها را بررسي کند و هيچ انديشه، پيشنهاد يا نظري را بدون ارزيابي نه رد کند و نه بپذيرد. در اين شيوه تفکر براي دفاع و حمايت از هر عقيده‌اي شواهد و مدارک واقعي ارايه مي‌شود و براي پذيرش عقيده ديگران نيز مدارک و شواهد درخواست مي‌شود. در تعريف ديگري از تفکر نقاد گفته شده است که اين نوع تفکر فرايندي است که درستي و اعتبار اطلاعات و عقايد را ارزيابي مي‌کند. در جهاني که بمباران اطلاعات وجود دارد و ديدگاه‌ها، عقايد و سليقه‌هاي متفاوت و متعددي به چشم مي‌خوردکه بعضي از آنها ناسالم هستند، ضروري است انسان‌ها مجهز به توانايي‌هايي باشند که به آنها کمک کند راه درست را از نادرست تشخيص دهند و دريابند کدام رفتار ناسالم يا پرخطر و کدام مسير سالم و بي‌خطر است.
چند تعريف اساسي از تفکر نقاد
• تفکر نقاد، تفکري منطقي است که بر نحوه تصميم‌گيري تمرکز دارد و بر عملکرد فرد اثر مي‌گذارد و تعيين مي‌کند که فرد چه تصميمي بگيرد يا چه عملي را انجام دهد.
• تفکر نقاد، تفکري است که براي قضاوت و نتيجه‌گيري به جستجوي شواهد، دلايل، و مدارک مي‌پردازد و يا براي دستيابي به چنين قضاوت و نتيجه‌گيري‌ها خواستار دلايل، شواهد و مدارک است.
• فرايندي که به بررسي صحت، دقت و ارزش اطلاعات و دانسته‌ها مي‌پردازد.
• اين فرايند با جستجوي دلايل، راهکار‌ها و ارزيابي موقعيت‌ها و وضعيت‌ها آغاز مي‌شود و فرد بر اساس شواهد و مدارک عيني و واقعي ديدگاه خود را تغيير مي‌دهد و در نهايت تصميم‌گيري مي‌کند.
در واقع اين مهارت از فرد مي‌خواهد که در مورد ابعاد زندگي خود و ديگران به صورت نقادانه فکر کند، و حتي در مورد تفکر خود بر اساس آنچه در تفکر نقاد به آن رسيده، عمل کند. آنچه در مورد مهارت تفکر نقاد مي‌توان گفت آن است که نقاد بودن به اندازه تفکر ارزشمند است.
لازمه تفکر نقادانه آن است که فرد به جستجو، تجزيه و تحليل و ارزيابي اطلاعات بپردازد و در پي شواهد، دلايل و مدارک عيني و واقعي باشد و ديدگاه خود را بر اساس شواهد و مدارک عيني تغيير دهد. موقعيت و شرايط را به صورت مجموعه‌اي کلي در نظر بگيرد و بتواند واقعيت‌ها را از افکار، حدسيات، مفروضات و عقايد جدا کند. برخلاف آنچه که ممکن است به نظر آيد، توجه و يادگيري مهارت تفکر نقادانه فقط يک بحث نظري نيست و کاملاً با زندگي روزمره ارتباط دارد. نکته مهمتر آنکه ضعف در اين مهارت مي‌تواند افراد را به بيماري‌هاي مختلف جسماني، رواني و آسيب‌هاي رواني اجتماعي دچار کند.
ضرورت و اهميت مهارت تفکر نقاد
امروزه نوجوانان و جوانان در معرض اخبار و اطلاعات نامحدودي قرار دارند که از طريق راديو، تلويزيون، سينما، ماهواره و… به آنان ارايه مي‌شود. بخشي از اين اطلاعات سالم و قسمتي ديگر از آن ناسالم و اشتباه است. بعضي از خانواده‌ها سعي مي‌کنند با کنترل کردن نوجوانان و جوانان دستيابي آنها را به منابع اطلاعاتي محدود کنند. اگرچه نظارت بر رفتار فرزندان يکي از اصول مهم تربيتي است، اما در کنار آن لازم است نوجوانان و جوانان را به گونه‌اي تقويت کرد که خودشان قدرت و توانايي تشخيص اطلاعات سالم را از ناسالم داشته باشند و بدون بررسي و تحليل چيزي را قبول يا رد نکنند. اين توانايي، مهارت تفکر نقاد ناميده مي‌شود.
دليل آنکه امروز به جاي کنترل محض جوانان، پرورش قدرت تفکر نقاد توصيه مي‌شود آن است که:
- هيچ کنترلي صد در صد نيست، بنابراين در مواردي که علي‌رغم ايجاد محدوديت زياد، اخبار يا اطلاعات ناسالم در اختيار فرد گذاشته مي‌شود، وي قدرت و توانايي ارزيابي آن را ندارد و زماني که محدوديت‌ها بنا به دلايلي از ميان برود، فرد در مقابل خطرات خلع سلاح مي‌شود. براي مثال دانشجويي که خانواده‌اي سخت‌گير دارد زماني که در خوابگاه دور از خانواده، در معرض اطلاعات و سليقه‌هاي مختلفي قرار مي‌گيرد، به سبب نداشتن اين مهارت توان تجزيه و تحليل آنها را نخواهد داشت.
- در همه محيط‌ها احتمال آن وجود دارد که جوانان در معرض پيشنهادهاي ناسالم قرار بگيرند: از طرف همکلاسي‌ها، افراد فاميل و اخبار و اطلاعاتي که از طريق رسانه‌هايي همانند اينترنت داده مي‌شود. پس بهتر است که جوانان قدرت تشخيص مطالب سالم از ناسالم را به دست آورند نه آنکه توسط ديگران کنترل شوند.
- تفکر نقاد فرد را از درون توانمند مي‌سازد، به همين دليل هميشه در مقابل وسوسه‌ها، پيشنهادهاي ناسالم و خطرات ايمن مي‌شود.
- تفکر نقاد يکي از اساسي‌ترين عواملي است که به پرورش هويت سالم کمک فراواني مي‌کند. روحيه مطالعه، بررسي، سنجش و ارزيابي به افراد به ويژه نوجوانان کمک مي‌کند که مسير زندگي خود را بر اساس آنچه که خود مي‌خواهند تعيين کنند و در اين راستا روش‌هاي متفاوت و مختلفي را بررسي و ارزيابي کرده و مسير خود را تعيين کنند
اصول تفکر نقاد
براي آنکه افراد مهارت تفکر نقاد را به کار ببرند بهتر است با مراحل آن آشنا شوند.
به منظور تقويت مهارت تفکر نقاد در نوجوانان و جوانان روش‌هاي زير توصيه مي‌شود:
1) پيش از تصميم‌گيري يا انجام هر اقدامي به خود فرصت تفکر دهيد: به هنگام تصميم‌گيري يا انجام عملي تأمل کنيد. بدين منظور بهتر است با عجله تصميم نگيريد و فوراً اقدام نکنيد، بلکه به خود فرصت دهيد تا بتوانيد فکر کنيد. بهترين کار تأْمل و تفکر است. يعني براي مدتي تصميم‌گيري را به عقب بياندازيد تا در اين فرصت بهتر بتوانيد فکر کنيد.
2) جوانب مختلف موضوع را روشن کنيد.
3) بر ابعاد مختلف موضوع تمرکز کنيد.
4) نکات مبهم و متناقض را بيرون بکشيد.
5) درباره هر يک از ابعاد مختلف موضوع پرسش کنيد: به عنوان مثال سارا مي‌توانست از خود بپرسد: اگر او فرد پاکي است، چرا در محلي بسيار خلوت که هيچ نشاني از کسب و کار ندارد قرار ملاقات مي‌گذارد؟
حسام هم مي‌توانست بپرسد: آيا مصرف هرويين واقعاً شجاعت و افتخار است؟ اگر اين‌گونه است چرا نام اين افراد را در مجله‌ها و رسانه‌ها مطرح نمي‌کنند؟
6) افکار، عقايد، فرضيه‌ها و احتمالات ديگر را نيز مورد توجه قرار دهيد: در اين فرد احتمالات و فرضيه‌هاي ديگري را مطرح مي‌کند. اين فرضيه‌ها با «شايد»، «ممکن است» و… مطرح مي‌شوند و فرد آنها را مورد آزمايش و بررسي قرار مي‌دهد تا درستي و نادرستي آنها روشن شود.
7) اطلاعات جمع‌آوري کنيد: در اين زمينه مي‌توانيد با ديگران مشورت کنيد و از آنان راهنمايي بخواهيد و يا از آنان بخواهيد که شما را به افرادي معرفي کنند که در مورد موضوع مورد نظر شما اطلاعات بيشتري دارند.
ارزيابي کنيد: آنچه را که بدست آورده‌ايد بررسي کنيد و ابعاد مختلف موضوع را بسنجيد. پيامدهاي مختلف هر يک از ابعاد موضوع را ارزيابي کنيد. براي اين کار روش تفکر «اگر… آن گاه …» بسيار کمک‌کننده است.
ارزيابي کنيد که اگر اين کار را انجام دهم آن گاه آيا:
خودم آسيب نمي‌بينم؟ ديگري آسيب نمي‌بيند؟ جامعه آسيب نمي‌بيند؟ آيا به خانواده‌ام مي‌توانم بگويم که چنين کاري کرده‌ام؟
اگر جواب يکي از سه سوال اول آري و جواب سوال آخر نه است، آن رفتار ناسالم و نادرست است. بنابراين بهتر است آن اقدام را انجام ندهيد. بر اساس نتيجه تفکر و بررسي خود تصميم بگيريد و اقدام مناسب را انجام دهيد.
منبع:http://www.academist.ir