مقدمه
وابستگي به نيکوتين شايعترين، روزمره ترين، پرهزينه‌ترين و در ضمن درمان پذيرترين نوع وابستگي به مواد است. از جمله دلايل ناديده گرفتن مسيله‌ي وابستگي به نيکوتين در دستگاه‌هاي تشخيصي و برنامه‌هاي درماني آن است که سيستم‌هاي بيمه‌ي درماني هزينه ترک استعمال دخانيات را تقبل نمي‌کنند، اما پي بردن به هزينه‌هاي سرسام آور درمان بيماري‌هايي که در اثر وابستگي به نيکوتين بوجود مي‌آيند و نيز اينکه افرادي که نيکوتين مصرف مي‌کنند، معمولا داراي اختلالات ديگر روانپزشکي مي‌باشند، توجه به درمان وابستگي به نيکوتين را افزايش داده است.
تعريف
وابستگي به نيکوتين و علايم ترک آن دو اختلال مربوط به مصرف نيکوتين هستند که درDSM IV تعريف شده‌اند. علايم اصلي اختلال وابستگي به مواد در DSM IV اينگونه ذکر شده است: ادامه مصرف مواد در حاليکه مشکلات ناشي از آن قطعي باشد. از آنجا که 50% سيگاري‌ها بعلت بيماري‌هاي ناشي از مصرف سيگار جان خود را از دست مي‌دهند، تعريف کلي فوق از وابستگي به مواد، شامل حال نيکوتين نيز مي‌گردد. علايم اصلي ترک به مواد در DSM IV اينگونه تعريف شده است: “رفتار ناسازگارانه که در هنگام قطع مصرف مواد يا کاهش مصرف بروز مي‌کند”. از آنجا که علايم ترک سيگار در بيش از نيمي از سيگاري‌ها مشخص و قابل مشاهده مي‌باشد، تعريف فوق درباره وابستگي به مواد در مورد سيگار نيز صدق مي‌کند. در DSM IV از سوء مصرف نيکوتين صحبت نمي‌شود، زيرا سوء مصرف، قبل از هر چيز مشکلات عمده روان- اجتماعي مي‌آفريند که در مصرف سيگار مشاهده نمي‌شود. البته در ICD 10 مصرف پر خطر سيگار طرح شده، يک طبقه‌بندي که شبيه سوء مصرف است و باعث مشکلات فيزيکي مي‌گردد. مسموميت ناشي از نيکوتين بسيار نادر است و در ICD 10 مطرح شده، اما در DSM IV نه.
اپيدميولوژي
آمار دقيق از وابستگان به سيگار در ايران موجود نيست، شايد آماري از آمريکا در اين زمينه گويا باشد. 25% آمريکاييها سيگار مي‌کشند، 25% قبلا سيگاري بوده‌اند، 50% هرگز سيگار نکشيده‌اند. پس از هر دو نفر، يکي در معرض وابستگي قرار دارد. رايج‌ترين سن براي شروع سيگار 16سال است و تعداد کمي نيز با 20 سالگي شروع مي‌کنند. علايم وابستگي به نيکوتين سريعاً بروز مي‌کنند.
75% سيگاري‌ها حداقل يکبار تلاش کرده‌اند که ترک کنند. حدود 40% هر سال تلاش مي‌کنند. 30% حتي براي 2 روز هم که شده نيکوتين را ترک مي‌کنند و10-5% براي هميشه موفق به ترک سيگار مي‌شوند. در گذشته 90% ترک‌هاي موفق بدون درمان دارويي صورت مي‌گرفت، اما در حال حاضر يک سوم سيگاري‌ها با استفاده از دارو موفق به ترک مي‌شوند.
20% جمعيت عمومي به نيکوتين وابسته مي‌گردند و 85% آنها به مصرف روزانه نيکوتين عادت دارند. علايم ترک نيکوتين در 50% از استعمال کنندگان که تلاش به ترک دارند، بروز مي‌کند. مصرف سيگار در کشور ما عمدتا در ميان مردان شيوع دارد، درحاليکه در کشورهاي غربي در زنان و مردان شيوع يکسان دارد.
سبب شناسي
سطح نيکوتين صبح‌ها به بالاترين ميزان خود مي‌رسد، در عصر سير نزولي پيدا مي‌کند و در شب تقريبا به صفر مي‌رسد. بنابراين سيگاري که صبح‌ها مصرف مي‌شود داراي بيشترين اثر است. نيکوتين باعث کاهش خشم و تثبيت خلق وافزايش توجه مي‌گردد و احساس گرسنگي و ميل به غذا را کاهش مي‌دهد.
مصرف نيکوتين، همچون مصرف غالب مواد به لحاظ اجتماعي تشويق مي‌گردد. دسترسي بدان آسان است و هيچ دولتي آنرا منع نکرده است. بسياري از جوانان گمان دارند که مصرف نيکوتين در ايام بلوغ به آنها کمک مي‌کند تا بر اوضاع مسلط شوند. وابستگي فيزيکي با شروع علايم ناگوار ترک، شروع مي‌شود. آنها همرنگ شدن با جماعت هم سن و سال را دنبال مي‌کنند و معمولا سطح تحصيلات پايين، خوي عصيانگر، علايم افسردگي و عزت نفس پايين دارند. هم عامل گروه هم سالان و هم عوامل خانوادگي در گرايش به مصرف نيکوتين موثر مي‌باشند. فقدان قوه توجه، رفتارهاي نابهنجار اجتماعي و اختلال مصرف الکل يا مواد مخدر به تداوم مصرف سيگار کمک مي‌کنند.
درمان
طبق اصول راهنماي ترک سيگار که توسط APA در سال 1996 منتشر شده است، افراد سيگاري خواهان ترک بايد در سه مورد بررسي شوند:
1- وضعيت استعمال سيگار: شامل سيگارهاي کنوني و آنها که زماني ترک کرده و دوباره شروع کرده‌اند، نوع مصرف نيکوتين و فراواني مصرف نيکوتين.
2- انگيزه ترک: انگيزه ترک را مي‌توان در سه مرحله طبقه‌بندي کرد:
الف- پيش از مرحله آماده‌سازي فکري Precontemplation- (هنوز برنامه ترک تهيه نشده).
ب- تعمق و تامل درباره مصرف Contemplation-(در اين مرحله نيز برنامه خاصي براي ترک تدارک ديده نشده است).
ج- آماده‌سازي براي ترک Preparations-(تهيه برنامه براي ترک استعمال در آينده نزديک). انگيزه عمومي براي ترک سيگارمربوط به نگراني درباره زيان‌هاي جسمي آن، تاثيرات سوء استعمال سيگار بر ديگران و فشارهاي اطرافيان است.
3- موانع عمومي ترک سيگار: که شامل علايم ترک سيگار، ترس از ناکامي در ترک و در مواردي نيز ترس از اضافه وزن مي‌باشد.
در بين افرادي که آماده ترک سيگار هستند، بهتر است تاريخ ترک مشخص شود. غالب درمانگران و سيگاري‌ها، ترک يکباره سيگار را ترجيح مي‌دهند، اما شواهد علمي مشخصي به نفع اين نوع ترک سيگار وجود ندارد و چنانچه شخص بخواهد بايد به خواست ترک تدريجي وي نيز احترام گذارد. درمانگر مي‌تواند با توصيه‌هاي مختصر درباره نياز به مصرف دارو و يا گروه درماني، موضوعات مربوط به اضافه وزن، شرايط پر خطر و غير قابل دسترس کردن سيگار و نکات ديگر را براي فرد خواهان ترک سيگار توضيح دهد. از آنجا که عود سيگار سريعاً اتفاق مي‌افتد، پيگيري منظم، مثلا از طريق تلفن، ملاقات در محل کار و يا حتي ملاقات در منزل توصيه مي‌شود.
خانواده درماني
در خانواده درماني مي‌توان عمدتا با آموزش والدين اقدامات پيشگيرانه در ابتلا به مصرف نيکوتين را اجرا نمود. پرهيز از شرايطي که در فرزندان افسردگي، عزت نفس پايين، آشفتگي ذهن و غيره ايجاد شود، از جمله اقدامات اوليه محسوب مي‌شود. انتقال مهارت‌هاي بيان خويش در جمع خانواده، تقويت حس همبستگي و همياري و کلاً تقويت بيان خويش در جمع خانوادگي از راه‌هاي موثر در پيشگيري از مصرف نيکوتين بشمار مي‌رود. فضاي سرد عاطفي، انزوا، بي‌تفاوتي اعضاي خانواده که معمولا در خانواده‌هاي از هم گسيخته مشاهده مي‌شود، عواملي هستند که گرايش به مصرف سيگار را افزايش مي‌دهند.
از آنجا که سن شروع به سيگار بطور کلي در سنين بلوغ ذکر مي‌شود، مسيوليت والدين در برخورد با تعارضات اين دوران حايز اهميت فراوان است. بسياري از جوانان که در محيط خانه فضاي تفاهم براي رفتار خويش نمي‌يابند با پيوستن به گروه‌هاي همسال بيرون از خانه و با پيدا کردن يک نقطه مشترک، يعني کشيدن سيگار، محيط جايگزين براي خود مي‌آفرينند و باز از آنجا که در جامعه ما مصرف سيگار عمدتا توسط پسران و مردان صورت مي‌گيرد، نقش رابطه پدر- فرزندي حايز اهميت مي‌گردد. پدراني که حضور روانشناختي ملموسي در خانه دارند و از روابط صميمي با فرزندان خود برخوردارند، بهتر مي‌توانند بر گرايش فرزندان خود به سمت استعمال سيگار تاثيرات بازدارنده داشته باشند.
از سوي ديگر بايد خاطرنشان کرد که الگوي حاکم بر نگرش والدين که سيگار را نقطه شروع براي مصرف مواد ديگر ارزيابي مي‌کنند، مورد تاکيد نمي‌باشد و چه بسا افراد سيگاري که هيچ عادت نابهنجار ديگري ندارند و از سوي ديگر، افراد با اختلالات وابستگي- شخصيتي و ارتباطي ديگر که سيگار مصرف نمي‌کنند
منبع:http://www.academist.ir/س