معدن چهرآباد زنجان يکي از شگفت انگيزترين معدن هاي جهان است؛ اين معدن اسرار مردان چند هزار ساله اي را در دلش پنهان کرده
مردان نمکي زنجان از زمان کشفشان به مرکز توجه باستان شناسان و تاريخ شناسان تبديل شده اند؛ خبرهاي داغ درباره آنها هر از چندگاهي نه تنها به تيتر رسانه هاي داخلي تبديل مي شود که انعکاس جهاني هم پيدا مي کند؛ آنها نام ايران را در تحقيقات باستان شناسانه در سطح دنيا مطرح کرده اند. با اينکه چندين سال از کشف اولين مرد نمکي مي گذرد اما هنوز تحقيقات براي به دست آوردن اطلاعات بيشتر درباره آنها ادامه دارد. در اين مدت کارشناسان توانسته اند شش مرد نمکي را که هر کدامشان دنيايي پر از رمز و راز هستند از زير خروارها نمک بيرون بکشند. نتيجه تحقيقاتي که در داخل و خارج از کشور روي اجساد مردان نمکي انجام شد خيلي ها را متعجب کرده است. اين اجساد 1700 ساله در معدن نمک چهرآباد به حدي سالم باقي مانده بودند که بعد از کشف، هنوز بعضي از قسمت هاي بدنشان نرم بود. براي اينکه با اسرار مردان نمکي بيشتر آشنا شويم سراغ ابوالفضل عالي- مدير موزه باستان شناسي زنجان و سرپرست هيأت کاوش باستان شناسي معدن نمک چهرآباد- رفتيم؛ کسي که قرار است به همراه تيم ويژه اي از کارشناسان زبده ايراني و آلماني بررسي هاي جديدي را روي معدن چهرآباد انجام دهد.
معدن چهرآباد در 70 کيلومتري غرب زنجان قرار دارد و در حال حاضر کارشناسان ميراث فرهنگي زنجان حساسيت خاصي نسبت به آن پيدا کرده اند چرا که احتمال مي دهند اسرار چندين مرد نمکي ديگر آنجا نهفته باشد. سال 72 زماني که کارگران معدن در حال استخراج سنگ نمک بودند با يک جسد چند هزار ساله مواجه شدند. از آن زمان تا به امروز در جريان کاوش ها و حفاري هايي که در اين معدن نمک شده جسد شش مرد نمکي به دست آمده.

نمکي چکمه پوش
 

« هفت سال پيش کارم را در سازمان ميراث فرهنگي شروع کردم آن موقع دانشجوي باستان شناسي بودم و در مورد مردان نمکي فقط اين را مي دانستم که زمستان 72 معدن کاران معدن چهرآباد در حالي که داشتند با وسايل مکانيکي از معدن، سنگ نمک استخراج مي کردند، با يک نيم تنه انسان که ساق پايش درون يک چکمه چرمي بود و ريش و موي سفيد داشت رو به رو شدند و جسد مرد نمکي بعد از آن به موزه باستان تهران منتقل شد.» اينها را ابوالفضل عالي مي گويد؛ او حالا مدير موزه باستان شناسي زنجان و سرپرست هيأت کاوش باستان شناسي معدن نمک چهرآباد است. زمان کشف مرد نمکي، معدنکاران در بخش جنوب غربي معدن مشغول کار بودند، نمک هاي اين معدن، در بخش خوراکي و صنعت کاربرد دارد. به گفته مدير موزه باستان شناسي زنجان تا سال 72 در معدن چهرآباد استخراج نمک به صورت دستي و با روش هاي کاملاً سنتي انجام مي شد تا اينکه در اين سال سازمان صنايع و معادن، امتياز معدن چهرآباد را به يک شرکت خصوصي واگذار کرد و کارگران هم از همان موقع شروع کردند به بهره برداري نمک با وسايل مکانيکي؛ « لودر، بلدوزر، بيل مکانيکي و چاشني هاي انفجاري از وسايلي بودند که کارگران با استفاده از آنها سنگ نمک استخراج مي کردند و با همين ابزار آلات بود که توانستند جسد انساني را در معدن نمک پيدا کنند. البته ما و مردان نمکي خيلي خوش شانش بوديم که اجساد آنها هنگام بهره برداري از معدن نابود نشد.»

شاهزاده در آزمايشگاه
 

بعد از اينکه مرد نمکي شماره يک پيدا و به تهران منتقل شد کارشناسان آزمايش هايشان را روي اين موميايي طبيعي شروع کردند آنها سعي کردند با بررسي هاي زياد به حقايقي از چند صد سال پيش دست پيدا کنند؛ « آزمايش کربن 14 يکي از چندين آزمايش هايي بود که روي اولين مرد نمکي انجام شد. کربن 14 روشي است که با آن قدمت و سن و سال موميايي مشخص مي شود. با اين آزمايش کارشناسان متوجه شدند مرد نمکي شماره يک به 1700 سال پيش تعلق دارد يعني اواخر دوران اشکاني و اوايل دوران ساساني.» اما کارشناسان به همين راحتي دست از سر مرد برنداشتند. آنها با انجام آزمايش هاي ديگري بر روي سلول هاي موي سر مرد نمکي به گروه خوني و سن او هنگام مرگ پي بردند. آزمايش ها نشان مي داد مرد نمکي هنگام مرگ 40-45 ساله بوده؛ حتي گوشواره طلا و چکمه اي که مرد نمکي به پا داشت، نشان مي داد که او يک کارگر ساده نبوده و جزء اشراف زاده هاي زمان خودش بوده. علاوه بر اينها در زمان کشف موميايي سه قبضه چاقو، شلوارک، شيء نقره اي، قلاب سنگ، چند قطعه طناب چرمي، سنگ ساب، يک عدد گردو، قطعات سفالي و چند تکه پارچه همراهش کشف شد. اين اشياء به خوبي نشان مي داد مرد نمکي کارگر معدن نبوده است. کارشناسان باستان شناسي طبق اين شواهد احتمال مي دهند جسد کشف شده متعلق به يک شاهزاده يا فردي صاحب منصب بوده که در معدن کشته شده است؛ « احتمال قوي اين بود که مرد نمکي در معدن کشته شده است همين مسأله باعث شد که باستان شناسان تصور کنند که جسد به دست آمده تنها جسد مدفون شده در معدن نمک باشد، به همين دليل کار تحقيقاتي خاتمه پيدا کرد و کار استخراج سنگ نمک آغاز شد.» به اين ترتيب کارگران معدن خيلي زود سر کارهايشان برگشتند و با وسايل مکانيکي کار استخراج را از سر گرفتند؛ اين ماجرا باعث شد تونل هاي عميق قديمي که در قسمت جنوب غربي معدن وجود داشتند به کلي تخريب شوند.

تخريب آثار نمکي ها
 

به اين ترتيب کار در معدن نمک چهرآباد به روال سابق برگشت و معدنکاران شروع به استخراج سنگ نمک کردند. باستان شناسان هم با اين تصور که شاهزاده نمکي تنها مرد مدفون در معدن بوده کاوش هايشان را متوقف کردند. سال 83 کار در معدن نمک مانند سابق در حال انجام بود که يک اتفاق دوباره نام معدن چهرآباد را سر زبان ها انداخت؛« کارگران هنگام کار با جسد ديگري رو به رو مي شدند که مرد نمکي شماره دو لقب گرفت. جسد مرد نمکي شماره دو، يک اسکلت کامل بود که حتي بعضي از قسمت هاي بدنش بافت نرمشان را حفظ کرده بودند، در واقع اين جسد به شکل کاملاً طبيعي موميايي شده بود.» همراه جسد مرد نمکي شماره دو هم چند تکه طناب، چکش و سفال کشف شد. کارشناسان احتمال مي دهند جسد موميايي شماره دو بر اثر زلزله يا عدم رعايت مسائل ايمني زير آوار مانده و در ميان معدن مدفون شده است؛ « در همان سال معدنکاران خبر دادند که جسد سومي را هم پيدا کرده اند اما متأسفانه در جريان بهره برداري از معدن ماشين هاي مکانيکي جسد را متلاشي کرده بودند براي همين وقتي ما به منطقه رسيديم استخوان هاي مرد نمکي شماره سه را جمع کرديم و به سرعت به سازمان ميراث فرهنگي منتقل کرديم.» بعد از کشف مرد نمکي شماره سه گروهي شش نفره از باستان شناسان به سرپرستي آقاي عالي، کار حفاري در منطقه چهرآباد را شروع کردند.ديگر همه مي دانستند که در معدن چهرآباد خبرهايي هست. پيدا شدن سه جسد نشان مي داد که اين معدن براي پيشينيان محل ذخيره نمک و درآمدزا بوده است. سال هاي 84-83 اوج کاوش باستان شناسان در معدن چهرآباد بود. آنها با وسايل خاصشان از پتک و قلم گرفته تا ديلم، چکش، بيل و کلنگ تحقيقاتشان را شروع کردند؛« سال 83 نتايج خيلي خوب بود. چرا که در اين سال ها توانستيم بخش هاي زيادي از تونل هاي قديمي معدن را پيدا کنيم.» البته نتايج حفاري به همين جا ختم نشد چرا که کاوشگران توانستند کامل ترين موميايي را از دل معدن بيرون بياورند و به مجموعه مردان نمکي که تا آن لحظه پيدا شده بودند اضافه کنند؛ « مرد نمکي شماره چهار يکي از سالم ترين مردان نمکي کشف شده در معدن چهرآباد است اين موميايي به دليل وجود مواد ارگانيک و آلي در معدن خيلي سالم مانده به حدي که بافت هاي نرم بعضي از قسمت هاي صورتش هم باقي مانده است.»

نمکي شنل پوش
 

مرد نمکي شماره چهار، يک لباس بلند(بالا پوش) تنش بود، شلوار پشمي و کفش چرمي به پا داشت، يک شنل از جنس پوست روي شانه هايش داشت و يک چاقو به کمرش بسته بود و هنگام کشف دو کوزه کوچک زير شکمش قرار گرفته بود. شايد نمکي شنل پوش به دنبال گنج بوده شايد هم قصد داشته کوزه ها را از سکه پر کند اما چيزي که واضح است اين است که اجل به او مهلت نداده و مرد نمکي را از پا درآورده؛ « به جز مرد نمکي شماره يک که در سال 72 پيدا شد و آن را به تهران انتقال داديم. بقيه مردان نمکي را به موزه باستان شناسي زنجان منتقل کرديم. مدتي بعد از پيدا شدن مرد نمکي شماره چهار، کاوشگران مرد نمکي شماره پنج را هم پيدا کردند.»مرد نمکي شماره پنج نسبت به ديگر مردان نمکي کشف شده در وضعيت نامناسبي قرار داشت؛ با کشف اين مرد نمکي از سال 84 تا امسال حفاري ها در معدن چهرآباد متوقف شد. امسال سازمان ميراث فرهنگي زنجان گروهي از باستان شناسان، گياه شناسان و انسان شناسان متخصص ايراني و آلماني را دور هم جمع کرده تا حفاري معدن نمک چهرآباد زنجان را در نوبتي ديگر اما جدي تر و اصولي تر شروع کنند؛ « هر کاري متخصص خودش را مي خواهد. ما در طول اين سال ها غير از مردان نمکي تکه هاي طناب، پارچه، پشم، الياف گياهي، چوب، هسته گياه و ميوه هايي مثل هندوانه، گردو، زردآلو، بلوط و ازگيل هم پيدا کرديم که هرکدام از اين يافته ها متخصص خودش را مي خواهد تا با آزمايش ها و بررسي ها مشخص شود که اشياء کشف شده متعلق به چه دوره اي هستند و از کجا آمده اند.» در بررسي هاي مقدماتي کارشناسان دريافتند بلوط و ازگيل از ميوه هاي زنجان نيستند و اين احتمال مي رود که شايد مردان نمکي از اهالي شهرهاي ديگري بوده اند و براي کسب درآمد سر از معدن چهرآباد درآورده اند.

نمکي هاي غير بومي در لندن
 

در حالي که کاوشگران ميراث فرهنگي زنجان از سال 83 تحقيقاتشان را در خصوص مردان نمکي کليد زده بودند سال 85 تصميم گرفته شد که نمونه اي از اجساد کشف شده را به دانشگاه آکسفورد لندن بفرستند تا آنجا با آزمايش هاي دقيق تري مانند آزمايش سال يابي کربن 14 قدمت و ارزش مردان نمکي مشخص شود؛ « بعد از اينکه نمونه هايي را به اين دانشگاه فرستاديم در ميان خيلي ها شايع شد که ما بخشي از اين اجساد را به آن دانشگاه ارسال کرده ايم.» به گفته مدير موزه باستان شناسي زنجان نمونه هاي ارسالي به دانشگاه آکسفورد چند گرم بيشتر نبوده و شامل چند تار مو، تکه کوچکي از بافت نرم بدن و تکه کوچکي از استخوان موميايي ها بوده. مطالعاتي که در دانشگاه آکسفورد روي نمونه هاي مردان نمکي انجام گرفت در زمينه بهداشت و تغذيه آنها بود؛ « چون دانشگاه آکسفورد لندن يکي از پيشرفته ترين و مجهز ترين ابزارآلات آزمايشگاهي را در اختيار دارد تصميم گرفته شد نمونه هايي را به اين دانشگاه بفرستيم. نتايج هم همان طوري بود که مي خواستيم.» در آزمايشگاه آکسفورد دکتر پولارد مسؤوليت بررسي بر روي موميايي ها را بر عهده داشت. او در گزارشش اعلام کرد مردان نمکي از نظر بهداشتي سالم بوده و در وضعيت مناسبي به سر مي بردند اما نکته جالب اين تحقيقات نشان مي داد موميايي ها بومي منطقه نبوده اند و به نظر پولارد از منطقه ديگري براي بردن نمک به زنجان آمده بودند.

نمکي هاي ماهي خوار
 

بررسي هاي دکتر پولارد به همين جا ختم نشد. نتايج آناليز موي موميايي ها هم جالب بود؛ « به گفته پولارد دو نوع متفاوت پروتئين در موي مردان نمکي وجود داشته که يک بخش آن متعلق به مواد موجود در منطقه زنجان بوده و بخش ديگر مواد پروتئيني موجود در تارهاي مو نشان مي داد که مردان نمکي از موجودات دريايي براي سير کردن شکمشان استفاده مي کردند.» آناليز موي موميايي ها نشانگر اين بود که موميايي ها بخشي از سال را در جايي نزديک دريا زندگي کرده اند شايد هم محل زندگي شان نزديک دريا بوده البته پولارد احتمال ديگري هم داد؛ به اعتقاد او شايد اين موميايي ها از جايي نزديک مازندران، تهران يا قزوين براي بردن نمک پا به معدن نمک چهرآباد گذاشته بودند. در واقع در همين آزمايش ها بود که قدمت واقعي موميايي ها تعيين و مشخص شد که مردان نمکي متعلق به چه دوراني هستند. با انجام اين بررسي ها معلوم شد جسد مرد نمکي شماره دو متعلق به مردي 35-30 ساله بوده که قدي در حدود 180 سانتي متر داشته و قدمت جسدش هم به 1700 سال پيش برمي گردد. به علاوه در آزمايش ها مشخص شد مردان نمکي شماره سه، چهار و پنج مربوط به دوران هخامنشي هستند.

نمکي نوجوان
 

به جز بررسي هاي دقيقي که در دانشگاه آکسفورد انجام شد در کشورمان هم آزمايش هاي پيشرفته اي روي مرد نمکي شماره چهار انجام شد. موميايي شماره چهار به خاطر اينکه سالم تر از بقيه مردان نمکي بود توسط دانشمندان کشورمان به صورت کامل بررسي شد؛ « ما نمکي شماره چهار را به آزمايشگاهي در تهران که دکتر شکوهي آن را مديريت مي کرد انتقال داديم. دکتر روي موميايي سي تي اسکن انجام داد.» در جريان اين آزمايش، کارشناسان متوجه شدند که جسد شماره چهار متعلق به يک پسر 16 ساله بوده؛ به علاوه آنها دريافتند اين نوجوان چطور جانش را از دست داده است. به گفته آنها نمکي نوجوان به دليل ريزش معدن و فشاري که تخته سنگ ها به سينه اش وارد کرده بودند دچار جراحت در قلبش شده و جانش را از دست داده است. به گفته شکوهي و کارشناسان، جسد اين پسر متعلق به دوران هخامنشي است. البته بررسي هاي کارشناسان ايراني به همين جا ختم نشد. آنها با تحقيقات ميداني که در معدن و اطراف آن داشتند به اين نتيجه رسيدند که معدن چهرآباد يک بار در دوره ساساني ريزش کرده يک بار هم در حدود 150 سال قبل؛ « روستاييان ساکن در اطراف معدن مي گويند: هفت نفر از اهالي چهرآباد هم در جريان دومين ريزش جانشان را از دست دادند.» به دست آمدن اين سرنخ ها باعث شد کاوشگران دست از تحقيقات برنداشته و ششمين مرد نمکي را هم کشف کنند دو سال پيش کارشناسان يک جمجمه را در معدن پيدا کردند زماني که اين جمجمه کشف شد کارشناسان آن را از معدن خارج نکردند اما امسال آنها جمجمه ششمين مرد نمکي را از معدن چهرآباد خارج کرده اند تا بررسي هاي بيشتري رويش انجام دهند. به زودي قرار است تيم ده نفره اي از کاوشگران تحقيقات ويژه خود را در خصوص معدن چهرآباد و مردان نمکي اش از سر بگيرند.
منبع:هفته نامه همشهري سرنخ، شماره 57
/ع