«وقتى که کريستف کلمب، کاشف بزرگ، به دنبال چندين ماه تلاش در کنار جزيره اى، که امروزه به کوبا شهرت دارد، لنگر انداخت، با جهانى روياروى شد که تازگى هاى فراوانى برايش داشت! وى و همراهانش در اين جزيره ناشناس، ديدنى هاى جديدى مشاهده کردند. آنان ديدند بومى ها، لوله اى از برگ خشک گياهى را که به هم پيچيده است، در دست دارند و به لوله آتش بازى که بچه ها در عيد بازى مى کنند، شباهت دارد. يک سرش را آتش زده و سر ديگر را مى مکند و دود آن را با هوا استنشاق مى کنند. اين استنتشاق دود، نوعى سستى و رخوت پديد مى آورد و آدمى خستگى را احساس نمى کرد. لوله يادشده را بوميان «تاباکوس» مى ناميدند. بدين ترتيب دريانوردان اسپانيايى نخستين بار توتون را شناخته و به تقليد از بوميان به کشيدن آن پرداختند.»

تاريخچه قليان در ايران
 

قليان وسيله اى آبى است براى کشيدن تنباکو که در خاورميانه و آسياى مرکزى متداول است. در فارسى به صورت قليان و غليان نيز ثبت شده و گاه نارگيلى نيز ناميده شده است. قليان براى استفاده از دود حاصل از تماس ذغال گداخته و تنباکوست که به اين عمل کشيدن «قليان» مى گويند.
قليان به صورت سنتي از چندين جز تشکيل شده که در دانشنامه ايرانيکا چنين ذکر شده‌اند:
1- بادگير
2- سر قليان يا سرپوش: محل قرارگيري تنباکو و ذغال گداخته.
3- تنه که مي‌تواند فلزي باشد يااز چوب ساخته‌شود.
4- ميلاب
5- ني پيچ
6-کوزه که منبع آب است و مي‌تواند به اشکال مختلف باشد از جمله به شکل نارگيل، يا به شکل ساده. جنس آن نيز مي‌تواند فلز، سفال، شيشه يا کريستال و يا برنج باشد.
تاريخ دقيق اولين استفاده از قليان در ايران مشخص نيست با اين حال، بنا به نوشته سيريل الگو، «اولين بار ابوالفتح گيلانى (متولد 1588) پزشک ايرانى دربار اکبر اول، سطان مغول هند بود که دود تنباکو را از يک ظرف آب عبور داد تا آن را خالص تر و سرد کند و از اين طريق قليان که در شبه قاره به «حقه» معروف است را ابداع کرد. در عين حال يک رباعي از اهلي شيرازي (متوفي 1535) به استفاده از قليان اشاره مي‌نمايد و از اين رو پيشينه استفاده از قليان را مي‌توان به حداقل به دوران شاه طهماسب يکم صفوي بازگرداند و روايت ابوالفتح گيلاني را مي‌توان شاهدي بر معرفي قليان، که در ايران مورد استفاده بوده‌است، در شبه قاره هند دانست.
نخستين تصويرى که از قليان به وسيله هنرمندان کشيده شده، احتمالاً تصوير «نشمى کماندار»، کار رضا عباسى، نقاش دربار شاه عباس بزرگ است که تا اواخر نيمه نخست سده يازدهم هجرى زنده بوده است.
جهانگردان اروپايى که به ايران سفر کرده اند، از آن جمله «تاوارنيه» که در دوران صفويه به ايران آمد، به قليان و کشيدن تنباکو در ايران اشاره کرده اند. از جمله وى نوشته است که «ايرانيان تنباکو را با دستگاه کاملاً اختصاصى مى کشند. در کوزه گلى دهان گشادى به قطر سه انگشت، تنه قليانى از چوب با نقره که سوراخى در وسط دارد، قرار مى دهند و بر سر آن مقدار تنباکوى نم دار با اندکى آتش مى گذارند و در زير قليان سوراخ ممتدى است که در حالى که نفس را بالا مى کشند، دود تنباکو با شدت از امتداد سوراخ پايين آمده و درون آب که به رنگ هاى گوناگون مى آميزد، داخل مى شود اين کوزه مرتبا تا نصفه آب دارد دودى که در آب است به سطح مى آيد و هنگامى که نفس را بالا مى کشند، از نى قليان دود به دهان وارد مى شود. به واسطه آبى که به قليان مى ريزند، دود تنباکو تصفيه مى شود و کمتر ضرر مى رساند. والا با اين همه قليان که مى کشند، مقاومت براى آنها غير ممکن است ايرانيان اعم از زن و مرد، به طورى از جوانى عادت به کشيدن تنباکو کرده اند، که کاسبى که بايد روزى پنج شاهى خرج کند، سه شاهى آن را به مصرف تنباکو مى رساند. او مى گويد اگر تنباکو نمى داشتم، چطور ممکن بود کيف و دماغ داشته باشم.»
اولئاريوس نيز که در سال 1046 در ايران بوده است مى نويسد: چندين گونه ظرف قليان در ايران ساخته مى شد. شيشه اى، کوزه اى، از جوزهندى (نارگيله)، کدويى که تا نيمه آب مى شد و گاهى در آن عطر مى ريختند.
«شاردن»، جهانگرد ديگر دوران صفوى، در سفرنامه خود مى نويسد: شاه عباس بسيار کوشيد تا از استعمال قليان در بين مردم جلوگيرى کند براى اين کار، روزى در مجلس رسمى دستور داد که به جاى تنباکوى قليان، مهمانان را با سرگين (پِهن) چاق کنند و سپس در حالى که آنان مشغول کشيدن قليان خود بودند، گفت اين تنباکو را که وزير همدان براى من فرستاده است و ادعا مى کند که بهترين تنباکوى دنياست، چگونه است؟ آنان همگى از اين تنباکو تعريف کردند. آنگاه شاه خطاب بديشان گفت: «مرده شوى چيزى را ببرد که نمى توان آن را از پِهن تشخيص داد.»
سرانجام کار مخالفت شاه عباس بزرگ با تنباکو به تحريم آن کشيده شد و هنگامى که متوجه گرديد سربازانش پول خود را صرف کشيدن توتون و تنباکو مى کنند آن را ممنوع ساخت و بازرگانانى که اين دو را به اردوى وى آورده بودند، با تنباکوى خود يکجا سوختند و سربازانى که مرتکب کشيدن توتون و تنباکو مى شدند، بينى و لبان شان را مى بريدند!
اما قليان در دوران قاجار بخشى از ضرورت هاى زندگى بود اشراف و بزرگان در خانه هاى خويش انواع قليان را نگهدارى مى کردند که برخى از آنها جواهرکارى شده بودند.
در دوران قاجار بود که واقعه قيام تنباکو در دوران قاجار و در نتيجه فتوايى توسط ميرزاحسن شيرازى مبنى بر تحريم مصرف و فروش تنباکو رخ داد.
ضمنا گردشگران پرتغالى، قليان سنتى خود را که در بين آنها قليان هايى با چند لوله براى استفاده مشترک چند نفر از يک قليان ديده مى شد، در شهرهاى جنوبى و حاشيه خليج فارس در معرض ديد مردم قرار مى دادند، از آن زمان پديده قليان با فرهنگ ايرانى درآميخت و مردم به گمان اينکه مصرف تنباکو، خطرى ندارد، آن را به صورت يک سرگرمى پذيرا شدند تا بدانجا که امروزه قليان در بسيارى از چايخانه ها، سفره خانه ها و مراکز گردشى و تفريحى، جا خوش کرده است!

قليان در شعر فارسي
 

قديمي‌ترين ذکري که از قليان در ادبيات فارسي شده يک رباعي از اهلي شيرازي است که در سال 942 هجري قمري در گذشته‌است.
قليان ز لب تو بهره ور مي‌گردد ني در دهن تو نيشکر مي‌گردد
بر گرد رخ تو دود تنباکو نيست ابريست که بر گرد قمر مي‌گردد
بنابراين مي‌توان گفت که در سال 942، يعني 29 سال پس از ورود پرتقالي‌ها به خليج فارس، قليان کشيدن در ايران رواج يافته‌است.

انواع تنباکو
 

در ايران انواع تنباکو مانند تنباکوي بنياد، برازجان، کاشان، بوشهر و غيره وجود دارد که بيشتر آنها به نام شهرهايي است که تنباکو در آنجا کشت مي‌شود. همچنين در دهه‌هاي اخير تنباکو با طعم‌هاي ميوه‌اي نيز به بازار عرضه مي‌شود که به صورت صنعتي توليد مي‌شوند. طبق بررسي‌هاي به عمل آمده قليان اگر با تنباکوهاي ميوه‌اي (توتون‌هايي که به روش شيميايي به عمل آمده و دود آن بوي ميوه مي‌دهد) به عمل آمده باشد خطرناک و ضرر آن از ضرر سيگار بيشتر است. چون دودي که وارد ريه مي‌شود دودي است که محصول مواد شيميايي مي‌باشد.
اين نوع تنباکو اغلب با ميوه ، عسل ، شهد و بعضي گياهان با غلظت زيادي طعم دار شده اند که جذابيت کاذب درمصرف کننده ايجاد مي کند.تنباکوي ميوه‌اي هم که چند سالي است به دست اعراب توليد شده و با انواع اسانس و طعم‌هاي گونا گون در دسترس همگان است حتي در کشورهاي ديگر. البته به گفته پزشکان اين نوع تنباکو از بدترين نوع برگ توتون تهيه شده که در کارخانه‌ها معمولاً دور ريز توليدات آنها است ولي به واسطه مواد شيميايي معطر و بسته بندي‌هاي پر زرق و برق آنها را با نام تنباکوي ميوه‌اي در ايران و نام عربي معسل در کشورهاي عربي بفروش مي‌رسانند. آنچه تحت عنوان قليان‌هاي معطر مصرف مي‌شود نيز همان مضرات قليان معمولي را دارد.
بعلاوه اين كه ممكن است توتون‌هاي مصرفي در قليان معطر توتون‌هاي كپك زده انتهاي انبارها باشند كه با افزودن مواد معطر فساد آنها پوشانده شده است.
استعمال قليان ميوه‌اي در برخي شهرها و کشورهاي اروپا هم شيوع پيدا کرده و خيلي از جوانان هم در اروپا قليان ميوه‌اي را به عنوان تفريح انتخاب کرده و ساعتي را در کافي شاپ براي سرو قليان اختصاص مي‌دهند.

قليان در ابتدا کاربرد درماني داشته است
 

آيا مي دانيد که در دوران گذشته قليان و چپق کاربرد درماني داشتند! يکي از روش هاي درماني که کاربرد زيادي در طب جامع ايران داشته است، هدايت دارو به موضعي است که درد و بيماري در آنجا ريشه دوانده است.اين شيوه درماني تا چندي پيش در کشور ما مرسوم بوده است و حکما براي بيماران تجويز مي کردند.از جمله وسايلي که مي توان از طريق آن چنين شيوه درماني را پياده سازي کرد، قليان و چپق بوده است که استعمار پير(انگليس) با شناسايي آنها و استفاده از ترفند هميشگي و کاري خود،
يعني تغيير در ماهيت عناصر به جاي رد موضوع، مورد مصرف اين دو را عوض کرد و تنباکو را که به عنوان سم استفاده مي شد، جايگزين ماده اصلي و جوهره قليان و چپق کرد.
سوال اينجاست که ماده اي که فلسفه و قوام وجودي قليان و علت پيدايشش به آن بسته است،چه ماده اي است؟چرا ما کوچکترين اطلاعي در اين باره نداريم؟ در جواب بايد گفت دانشمندان و حکماي ايران زمين براي عفونت ريه چاره انديشي کردند و دريافتند که مي توان از طريق مکش دارو هايي که در رفع عفونت ريه موثر است، دارو را به آن قسمت سوق داده و عفونت را ريشه کن کنند.بدين منظور و با توجه به طبع فرد و اين که ريه اش گرم و خشک يا سرد و تر باشد از يکي از اين وسايل(قليان و چپق) استفاده مي کردند.
چپق با توجه به خشک بودنش، طبيعت ريه را گرم و خشک مي کند، اما قليان طبيعتش را سرد و تر يا گرمايي که بيشتر به سردي متمايل است، مي کند حکما با استفاده از اين دو وسيله، داروها را به موضع مورد نظر در ريه مي رساندند، به عنوان مثال جهت از بين بردن عفونت که مي بايستي مرزنجوش به آن ناحيه برسد، مرزنجوش را خيس کرده، و استفاده مي کردند. فردي که طبيعت ريه اش به گرمي و خشکي مي زد، مرزنجوش را با قليان مي کشيد، اما اگر طبيعتش به سردي مي زد، آن را با چپق مي کشيده است. اين ها تنها نمونه اي کوچک از هزاران مورد درمان از طريق ارسال دارو به موضع درد بوده است که در گذشته هاي نه چندان دور توسط حکماي ما به بيماران تجويز مي شده است که متأسفانه استعمار پير با تغيير ماهيت آن و جايگزيني آن توانست يکي از مهلک ترين سم ها را به بدن انسان وارد نمايد.
جاي بسي شگفت است در حالي که قرن ها پيش بزرگان و حکماي ما اين شيوه درماني را به کار مي بردند، امروزه سردمداران تکنولوژي غرب با افتخار اعلام مي کند که علم و دانش بشري به اين نتيجه رسيده است که بايد يک سري از بيماري ها را از طريق همان موضع درد و بيماري درمان نمايد.مدعيان علم ودانش به کجا مي روند؟!

بيماري هاي ناشي از مصرف قليان
 

كشيدن قليان مي تواند باعث افسردگي،رنگ پريدگي ، سردرد ، سرگيجه، اختلالات گوارشي، بروز ناراحتي هاي قلبي و عروقي وزمينه سازي ابتلا به انواع سرطان ها گردد.
يکي از متخصصين بيماري هاي قلب و عروق معتقداست: افزايش مصرف سيگار و قليان به خصوص در زنان به همراه بي تحركي ، چاقي و ديابت افزايش شمار مبتلايان به بيماري هاي قلبي و عروقي و متعاقبا سكته هاي قلبي را افزايش داده است.
سرطان ريه،‌ سرطان لب و دهان و حنجره،‌ سرطان مري و معده،‌ لوزالمعده، كبد و سرطان روده بزرگ از عوارض بد‌خيم استفاده از سيگار و قليان هستند،‌ عوارض خوش‌خيم آن شامل زخم‌هاي گوارشي هستند. همچنين قليان باعث ريفلاكس معده(برگشت اسيد معده به مري) مي ‌شود كه در نتيجه ي ‌آن فرد سوزش شديدي در سر دل دارد و دچار تهوع مي گردد. حتي بيماري ريفلاكس در بعضي موارد منجر به سرطان مري نيز مي‌ شود.
کشيدن قليان حجم تنفسي بدن را کاهش داده و مواد سمي ناشي از نوع توتون و تنباکوي قليان، سلامت افراد را با خطر روبرو مي ‌کند اين ترکيب به ‌علت حرارت زياد، موادي را وارد بدن مي‌ کند که عوارض ناگواري براي انسان به ‌دنبال دارد . بر خلاف تصور عمومي که عده‌اي معتقدند وجود آب قليان جلوي مواد مضر و سمي آن را مي‌ گيرد،‌ بيشتر اين مواد سمي از جمله نيکوتين و خاکستر وارد ريه مي ‌شوند و به خاطر دَم‌هاي عميقي که فرد براي جذب دود مي ‌زند،‌ تخريب‌هاي جدي به حبابچه‌هاي ريه وارد مي‌ شود.همچنين به دليل مرطوب بودن راه‌هاي هوايي و مجراي خروج دود، قليان مي ‌تواند عامل مهمي جهت رشد ميکروب ها و قارچ ها باشد و اين ميکروب‌ها و قارچ ها به راحتي توسط دود، وارد دستگاه تنفس شده و ايجاد عفونت هاي مزمن مي‌ کند.
در ابتدا شخص متوجه بيماري خود نمي ‌شود، ولي سال هاي بعد به دليل نفوذ اين قارچ ها و ميكروب ها در لايه‌هاي مختلف ريه، بيماري هايي مثل برونشيت،‌ برونشكتازي،‌ آمفيزم ريه و در نهايت آسم ايجاد مي شود. اين در حالي است كه شخص هنگامي به بيماري خود پي مي ‌برد كه متأسفانه چاره‌اي جز تحمل بيماري تا آخر عمر نخواهد داشت."
شخص مبتلا به بيماري‌هاي مختلف ريه اگر به استعمال دخانيات و كشيدن قليان ادامه بدهد بدون شك مبتلا به سرطان ريه و دستگاه تنفسي خواهد شد، متأسفانه به اكثر تنباكو‌هايي كه در سال هاي اخير به بازار آمده اسانس‌هايي اضافه مي‌ شود كه اين اسانس ها علاوه بر تحريك دستگاه تنفس موجب حساسيت و آلرژي مي‌ گردد، بنابراين علاوه بر بيماري‌هاي ذكر شده، رينيت آلرژيك و سرفه‌هاي مزمن همراه با خلط را براي فرد به همراه دارد."
مصرف قليان غير سيگاري هايي مجاور فرد مصرف کننده قليان و جنين مادران باردار را نيز با خطر مواجه مي کند . مواجهه با مونوکسيد کربن در طي حاملگي ممکن است براي جنين خطرناک باشد و تصور مي شود که علت وزن کم هنگام تولد و نمره آپگار پايين(سندرم تنباکو – جنين ) مشاهده شده در نوزادان مادران سيگاري به همين علت باشد. سندرم تنباکو جنين مسلماٌ خطري براي زناني که قليان هم مصرف مي کنند خواهد بود ، اين زنان با افزايش خطر داشتن کودکاني با وزن کم هنگام تولد مواجه مي باشند
علاوه بر بيماريهاي مرتبط با تنباکو ، مصرف اشتراکي قليان مي تواند منجر به افزايش احتمال ميکروب سل و ويروسهايي مثل هرپس و هپاتيت شود.موارد ديگري که با مصرف قليان ارتباط دارد مثل اگزماني دست ، مشکلات دندان بدنبال کشيدن دندان ( آلوئوليت متعاقب کشيدن دندان) و تحليل استخواني بصورت عمودي در ناحيه پري اودنتال.
در مطالعه اي بر روي کودکان لبناني در مورد 5/8 درصد کودکاني که تنها در خانه با دود قليان مواجهه داشته اند ، نسبت شانس بيماريهاي تنفسي نسبت به کودکاني که مواجهه با دود نداشته اند 5/2 برابر بوده است ، اين نسبت شانس مشابه کودکاني است که تنها با دود سيگار مواجهه داشته اند .
هم چنين تحقيقات ثابت کرده است که افراد سيگاري تا زماني که ميزان نيکوتين دريافتي در آنها به آستانه ي مورد نياز براي رفع حالت وابستگي برسد، به کشيدن سيگار ادامه مي ‌دهند. پس با فرض جذب بخشي از نيکوتين موجود در دود قليان در اثر عبور آن از آب، مصرف‌ کنندگان قليان براي رسيدن به آستانه ي ارضاي وابستگي، با استنشاق مقادير بسيار زيادتر دود، در معرض مقادير بيشتري مواد شيميايي سرطان‌زا و گازهاي خطرناک مثل منو‌اکسيد‌کربن قرار مي گيرند .اين موضوع مصرف‌ کنندگان قليان و اطرافيان آنها را که در مواجهه با دود تحميلي آن قرار دارند، همانند مصرف ‌کنندگان سيگار به انواع سرطان ها، بيماري هاي قلب و عروق، تنفسي و آثار سوء در دوران بارداري مبتلا خواهد ساخت.

قليان يا سيگار ؟کدام مضرترند؟
 

متاسفانه باور غلطي که امروزه فراگير شده است اين است که مصرف قليان خطري ندارد . در اين قسمت سعي شده است مقايسه اي اجمالي بين قليان وسيگار انجام شود البته بايد توجه داشت که گرچه قليان مضرات بيشتري نسبت به سيگار دارد اما اين به اين معنا نيست که سيگار بهتراز قليان است بلکه چون ضررهاي فراوان سيگار بر همه آشکار است دراينجا سعي شده است چهره خطرناک و پنهان قليان را براي خوانندگان روشن سازد. اما در حقيقت سيگار و قليان هر دو مضر و اعتيادآور هستند.
در جامعه امروزي به خوبي روشن است که سيگار يكي از عوامل گرايش به انواع مواد مخدراست و يكي از دلايل اصلي بيماري‌هاي قلب و عروقي است.
سيگار دليل 5‏.12درصد مرگ و ميرها در دنيا است در سيگار 4 هزار ماده مخرب وجود دارد كه اثر نامطلوبي روي سلامت افراد مي‌گذارد.
طبق بررسي‌ها هر بار قليان كشيدن معادل 20 تا 50 نخ سيگار است.
با مصرف قليان 600 ماده سمي وارد ريه مي‌شودچرا که در كارخانه‌هاي ساخت توتون و تنباكو از تفاله و ضايعات توليد سيگار تنباكوي قليان را توليد مي‌كنند.
هر بار مصرف قليان، دود بسيار زيادتري در مقايسه با کشيدن يک نخ سيگار ايجاد مي‌ کند. بصورتي که مصرف يک نخ سيگار بين 500 سي‌سي تا يک ليتر دود توليد مي‌ کند، اما استفاده ي يک بار از قليان 10 تا 20 ليتر دود توليد خواهدکرد. دود استنشاق ‌شده از قليان، نه تنها همه ي مواد سرطان ‌زاي دود سيگار را دارا است، بلکه مونوکسيدکربن بيشتري هم دارد.
مدت زمان استعمال سيگار معمولاً 10 دقيقه است، اما قليان با وجود دفعات کمتر استفاده در مقايسه با سيگار، در هر بار مصرف براي 40 تا 60 دقيقه استفاده مي ‌شود. به اين ترتيب اثرات مضر قليان، كمتر از سيگار نيست، اما در فرهنگ جامعه ي ما به اين حقيقت علمي توجهي نمي ‌شود.
افراد سيگاري که به طور متداول ‌8 تا ‌12 نخ سيگار در روز مصرف مي‌ کنند، به طور متوسط با ‌40 تا ‌75 پُک که به مدت ‌5 تا ‌7 دقيقه به طول مي ‌انجامد، حدود ‌5 تا 6 ليتر دود استنشاق مي‌ کنند و اين در حالي ‌است که مصرف ‌کننده ي قليان در هر وعده مصرف که به طور متداول ‌20 تا ‌80 دقيقه طول مي ‌کشد، حدود ‌50 تا ‌200 پُک مي ‌زند که هر پک به طور متوسط حاوي ‌150 سي سي تا يک ليتر دود است. ميزان و عمق دَم در حرکت دادن آب قليان بسيار مهم است و قليان با وجود اينکه کمتر مصرف مي ‌شود، اما حجم دودي که از طريق آن وارد بدن مي‌ شود، 10 تا 20 برابر دود ناشي از مصرف سيگار است.
تحقيقات وزارت بهداشت انگليس نشان مي‌دهد که افرادي که قليان مي‌کشند دچار بالا رفتن ميزان منوکسيد کربن در خون مي‌شوند و اين ميزان در کشيدن يک قليان چهار تا پنج برابر کشيدن يک نخ سيگار است.
بالا رفتن مقدار منوکسيد کربن حل شده در خون به سلول‌ها بدن از جمله سلول‌هاي مغز آسيب‌هاي جدي وارد مي کند.
سنجش ميزان منوکسيد کربن حل شده در خون، به علت متفاوت بودن نوع مصرف دخانيات دشوار است.
با اين حال اندازه‌گيري‌ها نشان مي دهد که ميانگين منوکسيد کربن در تنفس افراد غير سيگاري 3 واحد ppm (نسبت کربن منوکسيد به 3 ميليون واحد هوا) يا کمتر از يک درصد اختلال در کارکرد خون آن‌هاست.
اين ميزان در افرادي که به طور تفنني سيگار مي‌کشند 10 تا 20 ppm معادل 2 تا 4 درصد اختلال در کارکرد درست خون و در افراد معتاد به سيگار 30 تا 40 ppm معادل 5 تا 7 درصد اختلال کارکرد خون است.
اين مطالعه همچنين نشان مي دهد، افرادي که قليان مي‌کشند بين 40 تا 70 ppm منوکسيد کربن در تنفس خود دارند که اين ميزان 8 تا 12 درصد کارکرد خون آن‌ها را تحت تا?ثير قرار مي‌دهد
به گفته كارشناسان قليان بواسطه وجود نيكوتين موجود در توتون يا چوب تنباكو تمامي مضرات سيگار را دارد و اعتياد ناشي از مصرف مكرر آن فرد را به سردرد، سرگيجه، عدم تمركز و بي‌حوصلگي مبتلا مي‌كند.
حرارت آتش سيگار 900 درجه سانتيگراد و حرارت قليان كمتر از آن است ولي به دليل ناقص سوختن توتون و تنباكو در قليان مونواكسيد كربن توليد مي‌شود كه اين ماده سمي را به دليل تأثير بسيار منفي آن بر سلامت فرد، عامل مرگ خاموش معرفي كرده‌اند.
يکى ديگر از مضرات قليان، برخاسته از اسانس هاى شيميايى با بو و مزه ميوه اى است که اين نوع توتون ها بر اثر حرارت بالا هيدروليز مى شوند. در قليان کش ها، سرطان هاى دهان، حلق و حنجره بيشتر ديده مى شود و در قليان همانند پيپ و چپق چون حرارت در راه هاى تنفسى فوقانى بسيار اثر مى گذارد، دهان، حنجره و حلق در معرض خطر بيشترى هستند و اين در حالى است که سرطان هاى ريوى در افراد سيگارى بيشتر نمود پيدا مى کند مواد بيمارى زايى که از تنباکوى عادى و ميوه اى متصاعد مى شود، سازوکار (مکانيسم) دفاعى بدن را از بين مى برد و با مساعد شدن زمينه براى بيمارى ها افراد به برونشيت و انسداد ريوى حاد مبتلا مى گردند در مصرف قليان مکش ريوى است و بايد ريه ها را پر کرد. در حالى که براى سيگار، مکش دهانى هست و دود آن قورت داده مى شود. بنابراين دود قليان که مضرتر است با مکش ريوى عميق تر تا انتهايى ترين خانه هاى ريه نفوذ مى کند و گاز مونواکسيدکربن باعث به وجود آمدن زمينه سرطان در خون شده و با غلظت خون، فشار آن نيز پايين آمده و نوسان پيدا مى کند.

ريشه هاى اجتماعى قليان کشيدن
 

روانشناسى معتقد است که قليان خود انگيزه و کشاننده اصلى نيست کشاننده اصلى، خوش گذراندن است که به تدريج جنبه اعتياد پيدا مى کند روى آوردن بر چنين خوشگذرانى هاى ناشى از بيکارى و بى مسئوليتى بيشتر افراد است يعنى فردى که در محيط خانه هيچ نوع مسئوليتى از او خواسته نمى شود فضاى زندگى اش را از اينگونه خوشى ها پر مى کند و براى تخليه روانى نيز در بين بسيارى از خانواده ها بخصوص قشر مرفه محدوديتى وجود ندارد لذا اينگونه اقشار به چنين پديده اى روى مى آورند و اقشار متوسط و پايين هم از آنان پيروى مى کنند اين مسئله در بين دختران بيشتر جنبه «مُد» پيدا مى کند براى اينکه جلب توجه مى نمايند. مهم جديد بودن اين پديده در شهرهاى بزرگ در بين دختران است وگرنه جنبه زيبايى ندارد. دختران نيز به گروه همسالان خود نگاه مى کنند و مى خواهند احساسات پسرانه مقابل با محدوديت هاى دخترانه و ابراز استقلال را در خودشان تقويت کنند. اما بيشتر در ميان افرادى ظاهر مى شود که انگيزه خاصى براى زندگى کردن ندارند و در مقابل هم نه مسئوليتى دارند و نه کارى در خانواده بلد هستند. در زمان هاى قديم در مجالس خاصى قليان مى کشيدند و مربوط به برخى افراد بود ولى امروزه متأسفانه جوانان که زندگى فانتزى را ترجيح مى دهند، در واقع همان مراسم قهوه خانه ها را به کافى شاپ ها تبديل کرده اند، البته اينکه چرا خوشى و شادى را در استفاده از دود تعبير مى کنند، جاى تأمل دارد، اما خود اين استفاده باعث توقف بيشتر در مکانى مى شود که اوقات فراغت افراد را پر مى کند و ممکن است شکارگاه آنانى شود که مى خواهند خلوتگاه هاى اعتياد را پشت عرصه قليان فراهم کنند خود پديده قليان به تنهايى آسيب اجتماعى به حساب نمى آيد اما جوان هايى که قدرت دفاع از خود و توانايى نه گفتن بدين گونه دام ها را ندارند در پشت قليان در معرض آسيب هاى اجتماعى بزرگترى قرار مى گيرند.

افزايش مصرف قليان درميان جوانان ونوجوانان
 

پيش از اين قليان در بين سنين بالا و بيشتر در مردان و در محدوده جغرافيايي جنوب كشور رواج داشت ولي در ساليان اخير مصرف اين ماده دخاني كه به اسانس هاي معطر هم آغشته است بين خانواده‌ها و جوانان گسترش چشمگير و هشداردهنده‌اي يافته است. در حقيقت هر چقدر مصرف سيگار در رده هاي بالاي سني بيشتر است در مصرف قليان اين موضوع کاملا برعکس بوده و گرايش به مصرف قليان در رده هاي سني پايين تر بيشتر است. به همين دليل چون مصرف تفريحي قليان بيشتر از سيگار است مي بايست اين کنترل حتي قبل از 10 سالگي آغاز شود.
متأسفانه مصرف قليان معطر در مراكز تفريحي جنبه تفريحي و تفنني يافته و گاهي براي نشان دادن ميزان صميميت بين افراد خانواده دست به دست بين تمامي اعضاي فاميل مي‌چرخد و مصرف مي‌شود.
بر اساس تازه‌ترين آمارهاي ملي نيز 3 درصد نوجوانان ايراني سيگار مي‌ كشند و 14 درصد آنان از ساير مواد دخاني و عمدتاً از قليان استفاده مي ‌كنند لذا بايد با آگاهي دادن به جامعه از طرق مختلف وبخصوص به جوانان ونوجوانان در زمينه باورهاي غلط ومضرات استعمال قليان آموزش فراگير داده وزمينه ازبين بردن اين باورها راايجاد کرد که پيشنهاد مي شوددرزمينه هاي ذيل بايد برنامه ريزي واقدام نمود:
? اجراي مداخله آموزشي درخصوص ازبين بردن باورهاي غلط درمورد قليان و اتخاذ عملکردهاي پيشگيري کننده از کشيدن قليان به عنوان يک رفتار پرخطر ودروازه ساير رفتارهاي پرخطر در بين بزرگسالان و نوجوانان .
? مسئولان وزارت بهداشت ودرمان باهماهنگي وزارت آموزش وپرورش نسبت به برنامه ريزي آموزش دانش آموزان براساس الگو هاي آموزشي وبصورت مستمر جهت اصلاح باورهاي غلط و پيشگيري از استعمال قليان اقدام نمايند.
? از گروههاي همسالان جهت انتقال آموزشها به عنوان ليدر در مدارس ومحلات استفاده گردد
? دربرنامه هاي آموزشي ودرسي دانش آموزان مطلب آموزشي مناسب جهت اگاهي وراهنمايي دانش آموزان ومعلمان درنظرگرفته شود.
? برنامه هاي آموزشي فراگيرازطريق رسانه هاي جمعي وهمچنين استفاده از تيزرهاي آموزشي جذاب ومناسب بطور مستمر تهيه وارائه گردد.
? قوانين پيشگيري از استعمال قليان به خصوص درمورد نوجوانان بصورت جدي ومستمرتصويب و اجراگردد.

قليان، زمينه ساز اعتياد جوانان
 

نوعا تفاله هاى تنباکو که بايد در زباله دان ريخته و معدوم شوند در قليان مصرف مى گردند. پس در اصلى ترين بخش، پديده قليان که تنباکوى آن است، از زيانبارترين و بدترين نوع تنباکو استفاده مى شود که نمى توان آن را کم خطر از مصرف سيگار دانست. ديدگاه کارشناسى در امور دخانيات براين است که درصد سرطان زايى از نوع حاد آن در کسانى که قليان مى کشند، بيش از افرادى است که معتاد سيگارند. برخلاف تصوراتى که قليان را اعتيادآور نمى پندارند، اين پديده به علت بالا بودن ميزان نيکوتين در
خون، خاصيت اعتيادآورى دارد.
البته تهيه و تدارک قليان پيوسته زمان بر است و آسان نيست به همين خاطر، افرادى که از اين شيوه دخانيات استعمال مى کنند، با دشوارى هايى که رو در روى آنان است، روش ساده تر را برمى گزينند و گاهگاهى به سراغ سيگار مى روند. از طرف ديگر کسانى که قليان را به شکل تفننى استفاده مى کنند وقتى به سطح خونى خاص نيکوتن مى رسند و در واقع معتاد به مصرف دخانيات مى گردند، راهکار آسان ترى را که همان مصرف سيگار است براى رفع نياز خود در نظر مى گيرند و به راستى اعتياد در قليان کشى با روى آوردن فرد معتاد به استعمال سيگار نمايان مى شود.
صاحب نظران اجتماعى که مصرف قليان را يک ضد ارزش فراگير مى دانند، براين باورند که قليان شبيه بازى است و در مصرف آن قبحى وجود ندارد و متأسفانه در ميان اقشار جامعه، زشتى ويژه اى در پديده قليان مشاهده نمى شود
تا جايى که در صورت استفاده شدن توسط زن ها و بچه ها بيشتر به صورت تفنن و تمسخر شبيه مى گردد.
قليان کشى، پديده فعلى جامعه ما نيست. سال ها در اقشار مختلف جامعه ايرانى بوده و از آن به عنوان وسيله اى براى تفنن و سرگرمى ياد مى شود و در تاريخچه مصرف قليان در ايران، اصلى ترين قشرى که قليان دامنگير آنان شده است زنانى بوده اند که در حاشيه شهرهاى استان هاى جنوبى کشور زندگى مى کردند.
قليان به خاطر شکل و شمايلى که دارد گاهى براى تزيين خانه ها خريدارى مى شود و وسوسه آزمايش آن، خانواده را به سمت قليان کشى سوق مى دهد و اين در حالى است که اين پديده شيوع مصرفى بالايى ندارد بررسى هاى آمارى وزارت بهداشت در سال هاى گذشته در سرشمارى شاخصه هاى بهداشت طرح سلامت نشان مى دهد که در برابر 20 درصد مصرف کنندگان سيگار، 2/3 درصد معتادان قليانى هستند و اين اختلاف بيشتر به سبب اختصاص محل هاى خاص در سفره خانه ها و قهوه خانه ها براى استفاده از قليان است اگر به شيوه استعمال دخانيات در روش قليايى بنگريم، درمى يابيم که آماده کردن قليان از حوصله خارج است در خانه ها، زن خانواده وظيفه قليان چاق کردن را دارد و با گسترش آپارتمان نشينى اين امکان از
آنان سلب شده است و افراد قليانى براى رفع نياز نيکوتين خون خود، مشترى ثابت قهوه خانه ها شده اند و از آنجايى که آمد و شد به اين مکان ها در هر زمان ممکن نيست به مصرف سيگار روى مى آورند.
به باور يکى از کارشناسان سرطان زايى قليان کمى بيشتر از سيگار است وى مى افزايد: در قليان همه عوامل دست به دست هم مى دهند و آن را خطرناک تر از سيگار مى کنند.

قليان اکسيژن
 

قليان اکسيژن که با نام اکسيژن درماني در سفره خانه هاي تهران جاي باز کرده است طرحي است كه طراحان آن ادعا مي‌كنند داراي گواهينامه‌هاي مربوطه از وزارت بهداشت، سازمان استاندارد و كميته گردشگري سلامت سازمان ميراث فرهنگي و دانشگاه علوم پزشكي تهران است.
قليان حاوي اكسيژن توسط مبتكري به نام نادر مظفري طراحي و ساخته شده است. نادر مظفري درباره ي اين اختراع خود مي گويد : در قسمت آتشدان بالاي قليان بالني که به کپسول اکسيژن وصل است قرار دارد که موجب تنظيم ميزان استفاده از اکسيژن ميشود . لوله حمل اکسيژن از بالن تا داخل منبع آب قليان از نوع نايلون يا استيل يا برنز است تا بر اثر تماس با اکسيژن اکسيده نشود . در قسمت منبع آب قليان هم ، آب وجود دارد که بر رطوبت آن مي افزايد و ميتوان با افزودن اسانس يا عرقيات نعناع ، ريحان ، کاکوتي و اکاليپتوس براي ضد عفوني کردن مجاري تنفسي استفاده کرد .
در اين قليان اكسيژني، به جاي مواد دخاني، منبع اكسيژن بر روي قليان نصب شده و دود بالني جهت سرگرمي در آن استفاده مي‌شود.
با استفاده از اين قليان‌ها به جاي خروج و پخش دي‌اكسيد كربن و مواد دخاني در فضا، اكسيژن مازاد در فضا منتشر شده و باعث ايجاد هواي پاك و مناسب براي تنفس در اين مكان‌ها براي افراد خواهد شد.
اين قليان از يك بالن حاوي اكسيژن، منبع آب، شيلنگ دمي اكسيژن و لوله‌هاي حمل اكسيژن تشكيل شده و علاوه بر اين، به آب قليان اسانس‌هاي مختلف مي‌افزايند تا محتواي اكسيژن بوهاي مختلفي داشته باشد.
در حالي‌كه گفته مي‌شود چنين طرحي مورد تاييد وزارت بهداشت قرار گرفته و حتي در گزارش صدا و سيما هم بر اين نكته تاكيد شد، ولي ظاهرا نظر كارشناسان وزارت بهداشت چيز ديگري است.
خديجه محصلي، كارشناس كميته كنترل دخانيات وزارت بهداشت با اين نوع از قليان مخالفت مي کند و مي‌گويد: ما به عنوان كارشناسان كميته كشوري كنترل دخانيات با شكل قليان به هر صورت مخالفيم.
«در كل هر چيزي كه باعث تبليغ مواد دخاني شود از نظر ما مغاير با قانون است.» اين كارشناس با اشاره به اين عبارات ادامه مي‌دهد: در ضمن خود بحث اكسيژن درماني با اين قليان‌ها براي ما جاي سؤال است، چون وارد شدن اكسيژن زيادي به بدن آن هم به طور متوالي و در مدت زمان طولاني براي شخص مسلما مضر است.
وي با اشاره به مكاتبات صورت گرفته با وزارت بهداشت براي اجراي طرح قليان‌هاي حاوي اكسيژن ادامه مي‌دهد: در اين مكاتبات وزارت بهداشت نظر خود را اعلام كرده و معتقديم اين طرح ضمن آن كه براي قهوه‌خانه‌ها هزينه‌بر است، در سطح جامعه هم تبليغي براي محصولات دخاني خواهد بود.
وي با تاكيد بر تغيير حرفه در صنف هايي كه استعمال دخانيات مهم ترين منبع درآمدي آن‌ها محسوب مي‌شود، مي‌گويد: در غير اين صورت قهوه‌خانه‌ها مي‌توانند با جايگزين كردن غذاها و خدمات تفريحي ديگر كه درآمدزايي معادل مواد دخاني دارند، به امرار معاش بپردازند.
به عقيده اين كارشناس، البته وزارت بهداشت وظيفه معرفي اين خدمات جايگزين را ندارد، چون همانطور كه اين صنف‌ها توانستند با نام رسوم سنتي، قليان را به ويژه در طول سال‌هاي اخير بين جوانان ترويج كنند، بايد خدمات جاذبه‌دار ديگر را نيز پيش‌بيني كرده و به مردم ارائه كنند.

نظرات پزشکان درباره قليان اکسيژن
 

به گفته متخصصان ريه، مقدار اكسيژن خالص 20 تا 28 درصد وارد شده به بدن خطرناك نيست، اما اگر اين مقدار به 40 تا 50درصد برسد، خطرناك بوده، آرواره‌ها را تخريب مي‌كند و همچنين عوارض مخربي روي ريه دارد.
دكتر حسن آذري‌پور، عضو كميته كشوري كنترل دخانيات وزارت بهداشت نيز ضمن اشاره به اين كه اين قليان‌ها به هيچ وجه مورد تاييد وزارت بهداشت نيستند، مي‌گويد: ما فقط اعلام كرديم اگر اين قليان‌ها خاصيت اكسيژن‌درماني دارند، با توجه به اين كه اكسيژن خالص در حد مشخصي به لحاظ پزشكي عوارضي را براي فرد به همراه دارد بايد تحت نظر كارشناسان قرار گيرد و مقدار اكسيژن آن مشخص شود، چون به هر حال اكسيژن خالص منجر به مسموميت شده و در فرد استعمال كننده سردرد ايجاد مي‌كند. همچنين منجر به اتساع عروق مغزي شده و براي فرد مشكلات چشمي به همراه مي‌آورد. اين كارشناس هم معتقد است كه اين قليان‌ها، قباحت كشيدن قليان را به هيچ وجه نمي‌پوشانند.
به گفته دكتر آذري پور، در يك دوره زماني در كشورهاي اروپايي سيگارهايي تهيه شده بود كه شكل سيگار بودند ولي روشن نمي‌شدند، داخل آن هم مواد طعم‌دهنده قرار داشت، اما اين كشورها بعد از مدتي به اين نتيجه رسيدند كه چنين سيگارهايي خيلي هم در ترك دخانيات موثر نيستند و اين مشكل هم وجود داشت كه اين شبه‌سيگارها بين كودكان مد شوند، به طوري كه در بزرگسالي به استعمال دخانيات روي بياورند.
به عقيده اين كارشناس وزارت بهداشت، در حال حاضر بخشي از نگراني‌هاي ما در مورد اين قليان‌ها هم همين است. چون بايد اين اصل را بپذيريم كه قليان‌هاي اكسيژن‌رسان يا همان شبه‌قليان‌ها هم در حال تسهيل كردن استعمال قليان در بين جوانان هستند.

اثرات مثبت ...يا منفي اين نوع قليان
 

به گفته كارشناسان روزانه بيش از 50 هزار نفر به قهوه‌خانه‌هاي سنتي در تهران مراجعه مي‌كنند و چندين ساعت از اوقات خود را ندانسته براي آسيب‌رساندن به مجاري تنفسي صرف مي‌كنند.
حداقل هزينه چنين اقدامي هم 5 هزار تومان است. اما آيا كساني كه به طور ثابت قليان يا سيگار مصرف مي‌كنند، با مصرف قليان‌هاي اکسيژن دار، نشاط ناشي از قليان‌هاي حاوي تنباكو را تجربه خواهند كرد؟
دكتر زهرا حسامي، سرپرست واحد درمان مركز تحقيقات كنترل دخانيات دانشگاه علوم پزشكي شهيد بهشتي در اين مورد توضيح مي‌دهد: مسلما با توجه به اين كه اين قليان‌ها حاوي تنباكو نيستند، فرد حالت نشاط سابق ناشي از كشيدن قليان‌هاي حاوي تنباكو را پيدا نمي‌كند و فقط دريافت‌كننده اكسيژن است، پس ممكن است بعد از يكي دو بار مصرف، سراغ همان قليان‌هاي قبلي برود، ولي رفتار قليان كشيدن همچنان ادامه دارد.
دكتر هومن شريفي، قائم‌مقام مركز تحقيقات مبارزه با دخانيات دانشگاه علوم پزشكي شهيد بهشتي نيز در اين باره مي‌گويد: كساني كه به طور دائم سيگار يا قليان مي‌كشند، بدنشان مقدار ثابتي نيكوتين احتياج دارد و اين افراد خود تعيين مي‌كنند كه چقدر نيكوتين در روز لازم دارند.
چنين كساني به هر طريق اين مقدار از نيكوتين را به بدن خود در طي روز مي‌رسانند. پس كسي كه به نيكوتين اعتياد دارد، مسلما با استفاده از قليان‌هاي حاوي اكسيژن هيچ نيكوتيني به بدنش نمي‌رساند و سراغ مواد دخاني ديگر مي‌رود.
به عقيده دكتر شريفي، ورود قليان‌هاي حاوي اكسيژن در واقع اعتراف به اين نكته است كه ما قادر به جمع‌آوري قليان نيستيم و در مورد آن دست تسليم بالا آورده‌ايم.
كارشناس مركز كنترل دخانيات دانشگاه علوم پزشكي شهيد بهشتي تصريح مي‌كند: پس اين قليان‌ها به هيچ وجه جنبه درماني ندارند و اگر هم قرار باشد براي كساني كه دائما سيگار يا قليان مصرف مي‌كنند خاصيت درماني داشته باشد، بايد تحقيقات زيادي روي آن‌ها صورت گيرد، چون افرادي كه سيگاري هستند چه قليان‌حاوي اكسيژن را مصرف كنند و چه قليان حاوي نيكوتين و تنباكو، مطمئنا رفتار جستجوگرانه براي استعمال سيگار پيدا مي‌كنند.
با اين حال قائم‌مقام مركز تحقيقات مبارزه با دخانيات دانشگاه علوم پزشكي شهيد بهشتي توضيح مي‌دهد: به هر صورت اين واقعيت تلخ را بايد بپذيريم كه قليان خرده فرهنگي از فرهنگ استعمال دخانيات است.
وي خاطرنشان مي‌كند: در مجموع در مورد مواد مخدر اصطلاحي داريم به نام پارافرناليا يا آلات و ادوات استفاده از مواد مخدر كه اين آلات و ادوات در جوامع مختلف متفاوت هستند. قليان هم تداعي‌كننده استعمال دخانيات است.
ما مي‌خواهيم با ورود قليان‌هاي جديد ماهيت قليان را عوض كنيم، درست مثل اينكه انتظار داشته باشيم فرد با چوب‌سيگار اكسيژن را وارد ريه‌هاي خود كند.
منابع:
همشهري
پيام زن :: مرداد 1388
پايگاه حوزهhawzah.net
مجله هنر و مردم - شماره 17
لغتنامه دهخدا
ويکي‌پديا
تبيان
tabnak.ir
farsnews.com
mui.ac.ir
ravazadeh.com
alborznews.net
ايرنا
parsiteb.com