چگونگي تلفيق اخلاق در برنامه درسي
 

برنامه ريزي درسي، يکي از اساسي ترين پايه هاي آموزش و پرورش هر کشوري را تشکيل مي دهد. در اين مرحله از فرايند آموزش است که اهداف مورد نظر نظام آموزشي قالب ريزي مي شود و در چهار چوبي سازمان يافته و قابل اجرا در اختيار مجريان امر آموزش و پرورش قرار مي گيرد. امروزه پژوهش هاي انجام شده در حوزه ي تحليل گفتمان انتقادي نشان مي دهد که در وراي متون و مواد آموزشي، مسائل فلسفي، سياسي، اجتماعي و... مورد نظر صاحب نظران و متوليان اداره ي کشورها گنجانده مي شود و نسل هاي آينده (دانش آموزان) به صورت مستقيم يا غير مستقيم (پنهان و آشکار) با آنها آشنا مي شوند. دهه ي نود، شاهد تلاش هاي بسياري براي رشد اخلاقيات در مؤسسات آموزشي بوده است. با بررسي پژوهش هاي انجام شده در زمينه ي تربيت اخلاقي در برنامه درسي، مي توان به اين نتيجه کلي رسيد که به چهار روش مي توان استدلال اخلاقي را در برنامه درسي ارائه کرد:
1.مباحثه راجع به يک مشکل: (30) آموزش به روش هاي فلسفي از جمله برنامه درسي آموزشي(31) مانند بحث هايي پيرامون يک مشکل خاص مي تواند در استدلال اخلاقي دانش آموزان تأثير بسزايي داشته باشد.(32)
2.قراردادن تجربيات يادگيري با تمرکز بر اخلاق در برنامه درسي و يا قراردادن مفاهيم اخلاقي مرتبط با هر درس در دروس مختلف؛ همچنين در برنامه درسي غني از اخلاقيات،(33) محتواي اخلاقي در برنامه درسي به طور عمودي سازمان دهي مي شود، به عبارت ديگر، تجربيات يادگيري با تمرکز اخلاقي در دروس موجود در هر پايه وجود دارد.(34)
3.در برنامه درسي اخلاق محور،(35) برنامه درسي شامل چندين درس با يک محتواي با اهميت اخلاقي مي باشد. در اين برنامه سمينارهايي با محتواي ويژه ي اخلاقي و جلسات با گروه هاي کوچک با نظارت معلم و با تمرکز بر يک موضوع اخلاقي در برنامه درسي گنجانده مي شود. نتايج بيانگر آن است که اين برنامه درسي در رشد استدلال اخلاقي(36) در فراگيران تأثير مثبت داشته است.(37) همچنين افزايش استدلال اخلاقي که در طي تحصيل اتفاق مي افتد، بعد از سال هاي فراغت از تحصيل نيز به قوت خود باقي مي ماند.(38)
4.برنامه درسي بر اساس قابليت ها؛ برنامه درسي قابليت ــ محور، يک مجموعه به هم پيوسته از آموزش عمومي و دروس منظم است. در اين برنامه کوشش مي شود تجربيات يادگيري علوم انساني و اجتماعي در دوره ها فراهم شود که اين امر مي تواند قابليت هاي دانش آموزان را در مهارت هايي مانند برقراري ارتباط، تجزيه و تحليل، حل مسئله، ارزش گذاري و تصميم سازي افزايش دهد.
در موارد مزبور، مسائل اخلاقي جزئي دروني از برنامه در تمامي مقاطع هستند و مي توانند جزء برنامه هر کلاسي باشند. همچنين يادگيري از طريق تجربيات واقعي و اجتماعي، يادگيري مشارکتي و مشورت، بحث و شرح دادن هم کلاسي ها با يکديگر در برنامه درسي وجود دارد. در ميان پست مدرنيست ها، رورتي(39) بيشتر از بقيه در مورد مسائل اخلاقي، بر گفتمان يا محاوره تأکيد مي ورزد. گفتمان به چند دليل مهم است؛ از جمله اينکه باعث درک بهتر موقعيت و نيازهاي ديگران مي شود؛ باعث ارائه نصايح بهتر به آنها مي شود و مي توان از طريق بازخوردهايي که ديگران درباره ارزش هايمان به ما مي دهند، چيزهاي زيادي آموخت.(40)
نکته قابل توجه در تمام تلاش هاي انجام شده اين است که براي رسيدن به هدف اساسي تربيت اخلاقي، راهي جز پرورش و رشد دادن توانايي فهم و درک فراگيران از ارزش هاي اخلاقي و رفتارهاي درست و نادرست وجود ندارد. اصولي را درباره ي پرورش اخلاق معرفي مي کند که عبارتند از:
1.تربيت اخلاقي بايد ارزش هاي واقعي اخلاقي را که پايه ي يک شخصيت خوب هستند فراهم سازد؛
2.تربيت اخلاقي بايد رويکردي جامع، منظم و هدفمند در رسيدن به ارزش هاي مهم در کل مدرسه داشته باشد؛
3.تربيت اخلاقي بايد تفکر، احساس و عمل را پرورش دهد؛
4.مدرسه بايد يک پايگاه مهم براي پرورش اخلاق باشد؛
5.دانش آموزان بايد فرصت هايي را براي اجراي ارزش هاي اخلاقي داشته باشند؛
6.تمام دست اندرکاران مدرسه بايد جو آموزشي را مرتبط با ارزش هاي يکسان و تقسيم مسئوليت پرورش اخلاق و هدايت دانش آموزان در فرآيند آموزشي توسعه بخشند؛
7.وجود رهبران اخلاقي چه در ميان معلمان و چه در ميان دانش آموزان براي پرورش اخلاقي ضروري هستند؛
8.مدرسه بايد شرايطي را براي سهيم شدن خانواده ها و اجتماع در تربيت اخلاقي فراهم سازد؛
9.بايد از فعاليت هاي مدرسه در حمايت از تربيت اخلاقي دانش آموزان حمايت و سپاسگزاري شود.(41)

نتيجه گيري
 

براي دست يابي به هدف تربيت اخلاقي، لازم است مدرسه و کلاس درس به محيطي تبديل گردد تا دانش آموزان بتوانند درباره ي معضلات اخلاقي تأمل کنند و با تصميم گيري جمعي بر عدالت و انصاف آشنا شوند. بدين ترتيب، توانايي درک و فهم استقلال اخلاقي دانش آموزان به سطوح بالاتر ارتقا مي يابد. روابط نزديک، صميمي و همراه با احترام بين دانش آموزان و دست اندرکاران مدرسه موجب مي شود دانش آموزان محيط مدرسه را امن، عادلانه و مشوق يادگيري بدانند. بايد از تأثير تربيت اخلاقي ارزيابي مداوم صورت بگيرد. دانش آموزان بايد در طراحي، اجرا و ارزيابي برنامه ها درگير باشند.(42) اخلاق عدالت، مراقبت و توجه به ديگران، همزيستي مسالمت آميز و عدالت اجتماعي، فضيلت هاي اخلاقي هستند که بايد آنها را در دانش آموزان رشد داد. تربيت اخلاقي بايد در داستان ها، کارهاي هنري، ادبيات و زندگي نامه هاي تاريخي بروز کنند. از سوي ديگر، نمايش ها، داستان ها، فعاليت هاي دستي، پروژه هاي اجتماعي و کارهاي کلاسي مي تواند در رشد اخلاقي مؤثر باشد. آشنايي با زندگي حيوانات و رفتارهاي آنها از قبيل خانه سازي و مبارزه با دشمن، مي تواند حس مسئوليت پذيري را در دانش آموزان ايجاد کند.(43)
همچنين طرح داستان هاي نيمه تمام ــ تا جايي که دانش آموزان را در مقابل يک دو راهي يا بن بست قرار دهد- مي تواند در آموزش هاي اخلاقي و اجتماعي مورد استفاده قرار گيرد.(44)
کهلبرگ براي مطالعه ي رشد اخلاقي کودکان، داستان هاي اخلاقي تعريف مي کرد و از آنها مي خواست در اين باره که رفتار شخصيت هاي داستان، چرا و تا چه اندازه خطا بوده است، توضيح بدهند. او آزمودني هاي خود را در برابر مسائل دشوار اخلاقي قرار مي داد تا بدين طريق پاسخ هاي آزاد و چگونگي استدلال و داوري آنان را تجزيه و تحليل کند.(45)
کار فلسفه در عصر ما، بررسي ارزش ها يا آنچه در يک اجتماع يا اجتماعات انساني با ارزش تلقي مي شود، است. آنچه در زمينه گسترش ميراث فرهنگي، در بهبود روابط انساني و در تحکيم حقوق و آزادي هاي فردي و حفط آرمان هاي بشري به وسيله فيلسوفان مشخص و روشن مي گردد، پايه و اساس ارزش ها را تشکيل مي دهد.
مي توان به اين نتيجه رسيد که ايجاد روح فلسفي در کودکان و يا به کار بردن روش هاي فلسفي مانند قياس و استقرا مي تواند در آموزش ارزش هاي اخلاقي همراه با تفکر و استدلال هاي اخلاقي عميق بسيار مؤثر باشد. هر کدام از روش هاي مزبور در رشد قوه ي بيان، پرورش قوه استدلال، ارزيابي عقايد مختلف و روشن ساختن مفاهيم و قضاوت ها و مباني ارزشي آنها به شاگردان کمک مي کند. آشنايي با فعاليت هاي فلسفي مثل تحليل مفاهيم و افکار، ارزيابي نظريات، تفسير عقايد و چگونگي ارزش ها، براي معلم و شاگرد مفيد مي باشد. کوشش براي گسترش روح فلسفي در ميان شاگردان، از هدف هاي اساسي تعليم و تربيت است.(46)
استفاده از برنامه هاي درسي مسئله محور يا روش حل مسئله، نه تنها موجب دست يابي دانش آموزان به مجموعه اي از هدف هاي ناظر بر رشد عقلاني مي شود، بلکه حل مسئله به صورت گروهي، بستري مناسب براي دست يابي به بسياري از هدف هاي ناظر به تربيت اخلاقي مانند مسئوليت پذيري، رعايت حقوق ديگران، ارزش گذاري به کار ديگران و در نظر گرفتن عدالت در بحث و گفت و گو خواهد بود.(47) همچنين، آنچه معلم در زمينه تعليماتي شاگردان، درباره اظهار نظرها و قضاوت ها، در ارزش سنجي کار شاگردان و فعاليت هاي گروهي انجام مي دهد، جنبه اخلاقي دارد.(48) کودکان تنها از طريق دريافت اصول و قواعد اخلاقي قادر نخواهند بود چگونگي درست رفتار کردن را بياموزند. با اين وجود، اين امر وقتي شدني است که يک رويکرد واقع بينانه به ارزش ها اتخاذ گردد. لحظه اي که دانش آموزان احساس کنند مطالعه يک موضوع درسي براي القاي يک موضوع ارزشي ويژه، که مورد قبول آنها نيست، مورد استفاده قرار مي گيرد، علاقه خود را به مطالعه از دست مي دهند.(49)
پرورش منش بايد جزئي از فرهنگ مدرسه و کلاس درس باشد. معلمان بايد با يکديگر همکاري داشته باشند و به عنوان يک کل عمل کنند. بايد فرصت هايي در اختيار دانش آموزان قرار گيرد تا درباره ي انتخاب ها و اعمال خويش فکر کنند. بحث هاي کلاسي بين دانش آموزان با نظارت معلم، رشد آگاهي دانش آموزان را از پيامدهاي عمل اخلاقي و غيراخلاقي بالا مي برد.
بايد ضمن برگزاري جشن ميلاد افراد اسوه مانند پيامبران و امامان، در مراسم هاي مذکور درباره ي ويژگي هاي اخلاقي و زندگي نامه آنها صحبت شود. زندگي و رفتارهاي اخلاقي بزرگسالان و معلماني که براي آنها الگو هستند، بايد در قالب داستان، فيلم و رسانه هاي جذاب به آنها ارائه گردد؛ براي دانش آموزان زمينه مناسب براي انجام و تشويق رفتارهاي عادلانه در کلاس و يا خارج از کلاس درس فراهم شود؛ بايد به آموزش معلمان و تأکيد بر استفاده از نکات اخلاقي حين تدريس دروس مختلف به منزله ي يک امر مهم پرداخته شود؛ خصوصيات روح فلسفي در ميان کودکان از طريق آشنايي معلمان با ريشه هاي فلسفي ارزش ها و چگونگي عملياتي کردن آن در فراگيران، گسترش يابد؛ دست اندرکاران مدارس بايد نقاط قوت و ضعف را تشخيص داده و راهبردهاي مختلف را براي بالا بردن آگاهي، پرورش درک و تفکر و سپس تشويق رفتار به وجود آورد.

پي‌نوشت‌ها:
 

1.محمود مهرمحمدي، برنامه درسي در عصر فناوري اطلاعات و ارتباطات، ص 173.
2.علي شريعتمداري، اصول فلسفه و تعليم و تربيت، ص 115.
3.نهج البلاغه، خطبه 31.
4.احمد ديلمي و ديگران، اخلاق اسلامي، ص 233.
5.علي شريعتمداري، اصول فلسفه و تعليم و تربيت، ص 121.
6.theological approach
7.scientific approach
8.psychoanalytic approach
9.محمد داوودي، «رويکردها و پرسش هاي بنيادين در تربيت اخلاقي»، فصلنامه علمي ــ پژوهشي انجمن معارف اسلامي سال دوم شماره دوم، ص 175ــ153.
10.خسرو باقري، مباني شيوه هاي تربيت اخلاقي (نقد تطبيقي علم اخلاق و روان شناسي معاصر)، ص 105-81.
11.character education
12.Bohlin, K , Farmer, D, g, Ryan, Buulding character in school. San Francisco: Jossey-Bass.
13.Robinson, E. H,Jones, K. Doyle & Hayes, B. Grant, Humanistic education to character education: An ideological Journey. Journal of humanistic counseling education and development. Vol. 39, issue 1, p.21
14.Eagingon,w,To Promote character education,use literature for children and adolescents. The social studies.vo193.issue3,p.113-116
16.reasoning
17.power assertion
18.Grousc,J&Goodnow,J,Impact of parental discipline methods on the child internationalization of value A reconceptulization of current points of view, developmental psychology, vol.30,No1.
19.sharp,k,Bulding character, Discovering and developing character trats,Journal of school health, vol.72. issue7.p303-304
20.بهرام بيات، بحران هويت، پايان نامه کارشناسي ارشد، ص 48
21.Powney,J,Cullen,M,Schlapp,U,Glissov,P&Munn,P,1995,Understanding values education in the primary school,P.1.
22.علي شريعتمداري، اصول فلسفه و تعليم و تربيت، ص 117
23.سوسن سيف، و ديگران، روان شناسي رشد، ج1، ص 104-91
24.indoctrinative approach
25.romanticst approach
26.cognitive-structural approach
27.Bercowitz,M,Integrating structure and content in moral educating,Available:http//:tigger.uic.edu/ Inuncci/MoralEd/article/berkowitzintegration.html.2007/11/28
28.محسن طالب زاده، نوبريان و ديگران، مباحث تخصصي برنامه ريزي درسي، ص 71
29.محمود مهر محمدي، برنامه درسي، نظرگاه ها، رويکردها و چشم اندازها، ص 237
30.dilemma discussion
31.didactic curriculum
32.penn,w,Teaching ethics,A direct approach,Journal of moral education,19,P124-138
33.ethics-enriched curriculum
34.Duckett,L,& Ryden,M,Education for ethical nursing practice in J.Rest & D Narvaez (Eds) Moral development in the professions:psychology and ethics,P 48-66
35.ethics-oriented curriculum
36.principled reasoning
37.McNeel,S,Schaffer,M.,& Juarez,M, Growth in moral judgment among baccalaureate nursing student Research on christian higher education,4,P.29-45
38.Pascarella,Ernest T.,& Terenzini,Patrick T, How college affects student.2ed.P.370
39.Roty
40.محسن طالب زاده نوبريان و ديگران، مباحث تخصصي برنامه ريزي درسي، ص 7
41.Douglas,J,Character education citizenship education and the social studies,The Social Studies,vol.93,isue3,P 103-108
42.Mckay,L,Character education with a plus.The education digest:An Arbor,vol.68,issue4,P45-50
43.Charlene,C,Creatures of character:Winning with character education,Profesional school counseling,vol.1,issue 2,p.19
44.محمود مهر محمدي، برنامه درسي: نظرگاه ها، رويکردها و چشم اندازها، ص 237
45.سوسن سيف وديگران، روان شناسي رشد، ج1، ص 104ــ91
46.علي شريعتمداري، اصول فلسفه و تعليم و تربيت، ص 115
47.محمود مهر محمدي، برنامه درسي: نظرگاه ها، رويکردها و چشم اندازها، ص 237
48.علي شريعتمداري، اصول فلسفه و تعليم و تربيت، ص 115
49.محسن طالب زاده نوبريان و ديگران، مباحث تخصصي برنامه ريزي درسي، ص 71
 

منابع
ــ امامي، محمد جعفر و ديگران، نهج البلاغه با ترجمه گويا و شرح فشرده، 1379
ــ باقري، خسرو، مباني شيوه هاي تربيت اخلاقي ( نقد تطبيقي علم اخلاق و روان شناسي معاصر)، تهران، سازمان تبليغات اسلامي، 1377
ــ بيات، بهرام، بحران هويت، پايان نامه کارشناسي ارشد، دانشگاه اصفهان،1378.- داوودي، محمد، « رويکردها و پرسش هاي بنيادين در تربيت اخلاقي»، فصل نامه علمي ــ پژوهشي انجمن معارف اسلامي، سال دوم، ش 2، 1385
ــ ديلمي، احمدو ديگران، اخلاق اسلامي، تدوين: نهاد نمايندگي مقام معظم رهبري، قم، دفتر نشر معارف، 1385
ــ سيف، سوسن وديگران، روان شناسي رشد، تهران، سمت، 1379
ــ شريعتمداري، علي، اصول فلسفه و تعليم و تربيت، تهران، اميرکبير، 1364
ــ طالب زاده نوبريان، محسن وديگران، مباحث تخصصي برنامه ريزي درسي، تهران، آييژ، 1381
ــ مهر محمدي، محمود، برنامه درسي: نظرگاه ها، رويکردها و چشم اندازها. مشهد، آستان قدس رضوي، 1381
ــ برنامه ريزي درسي ايران، 1383
ــ Bohlin,K;Farmer,D&Ryan,K,Bulding character in school.San Francisco:Jossey-Bass,2001
ــ Bercowitz,M,Integrating structure and content in moral education,1997 Available: http:// tigger.uic.edu/Inuncci/MoralEd/article/berkowitzintegration,html.2007/11/28
ــ Charlene,C,Creatures of character :Winning with character education,professional school counseling, vol.1,issue 2, P.19,1997
ــ Douglas,J,Character education citizenship education and the social studies, The Social Studies.vol.93,issue3,P.103-108,2002LKUI
ــ Duckett,L.,& Ryden,M,Education for ethical nursing practice. In J.Rest &D.Narveaz (Eds.) Moral development in the professions:Psychology and ethics,P.48-66,1994
ــ Edgingon,W,To promote character education,use literature for children and adolescents,The Social studies,vol.93.issue3,P.113-116,2002
ــ Grousc,J.,& Goodnow,J,Impact of parental discipline methods on the child internationalization of value: A reconceptualization of current points of view, developmental psychology.vol.30,No 1, 1994
ــ Mckay,L,Character education with a plus,The education digest: An Arbor,Vol.68,issue4,P45-50,2002
ــ McNeel,S.Schaffer,M.& Juarez,M,Growth in moral Judgment among baccalaureate nursing student.Research on christian higher education,4,P.29-45,1997
ــ Mentkowski,M.,& Associate,Learning that lasts: Interpreting learning, development,and performance in college and beyond.San Francisco: Jossey-Bass,2000
ــ Pascarella,Ernest T.,& Terenzini,Patrick,T,How college affects students,2ed.p.370.2005
ــ penn,W,Teaching ethics:A direct approach,Journal of moral education,19,p.124-138,1990
ــ powney,J,.Cullen,M.,Schlapp.,U.,Glissov,P.& Munn,P,Understanding values education in the primary school,P.1,1995
ــ Robinson,E.H,Jones,K.Doyle & Hayes,B.Grant,Humanistic education to character education: An ideological Journey,Journal of humanistic counseling education and development,vol.39,issue1,P.21,2000
ــ Sharp,K,Bulding character:Discovering and developing character traits.Journal of school health,vol.72,P.303-304,2002
معرفت اخلاقي (1)