سيد محمد علي بن سيد صالح (جد سيد حسن صدر)
در سال 1195 در جبل عامل به دنيا آمد. نزد پدرش و شيخ سليمان بن معتوق و سيد محسن كاظمي و سيد علي طباطبايي و سيد بحرالعلوم و شيخ جعفر كاشف الغطاء درس خواند. با برادرش سيد صدر الدين بن سيدصالح همدرس و هم مباحثه بود و گويا مقام علمي او از برادرش صدرالدين بالاتر بوده ؛ زيرا مجموعه اي ديده شده كه سيد صدر الدين مشكلات علمي را از او سئوال و پاسخهاي او را در آن مجموعه يادداشت كرده است. وي از حيث زهد و ورع مقامي والا داشت و در مجلسي كه وارد مي شد با اينكه علماي بزرگ حضور داشتند، همگي مستمع تحقيقات و بيانات او بودند. وي براي زيارت مشهد رضوي با خانواده خود به ايران آمد و در اصفهان به منزل برادرش سيد صدرالدين كه در اصفهان ساكن بود، وارد شد. در همان جا در سال 1241 به رحمت ايزدي پيوست. جنازه او را به نجف اشرف بردند و در حجره اي نزديك باب طوسي صحن علوي به خاك سپردند. فرزندان او عبارتند از :
1. سيد عيسي، متوفاي 1280. وي پدر سيدجمال اصفهاني است كه جمال زاده فرزند اوست.
2. سيد موسي كه در تهران ساكن بود و در حدود سال 1290 از دنيا رفت.
3. سيد هادي (1235-1316) كه در طفوليت همراه پدر به اصفهان رفت و پس از وفات پدر، در كفالت عمويش سيد صدرالدين بود. پس از خواندن مقدمات و ادبيات از درسهاي فقه و اصول او استفاده كرد. در سال 1352 براي ادامه وتكميل تحصيل به نجف مشرف شد. رسائل را در خدمت مؤلفش، شيخ انصاري خواند و به مقامات علمي بسيار بالا رسيد. در سال 1264 به كاظمين هجرت كرد و در آنجا با شيخ محمد حسن آل يس،صاحب كتاب اسرار الفقاهه به بحث در مشكلات مسائل فقهي پرداخت و هر دو براي هم احترام خاصي قائل بودند. اعقاب سيد هادي از دو فرزند او : سيد حسن صدر و سيد محمد حسين صدر هستند.
سيد محمد حسين صدر
وي در سال 1288 به دنيا آمد. با خواهر پدري سيد شراف الدين ازدواج كرد و همان طور كه قبلا گفتيم مادر سيد شرف الدين، خواهر سيد حسن صدر و سيد محمد حسين صدر است. سيد شرف الدين مي فرمايد، «در سال 1329 در خدمت سيد محمد حسين صدر به مصر رفتيم و اين سفر براي تأييد مذهب شيعه بسيار مفيد بود(و گويا كتاب مراجعات سيد شرف الدين از نتايج همين سفر است.) وي در سال 1330 از دنيا رفت. سيد محمد صادق صدر مؤلف كتاب «الاجماع في التشريع الاسلاميه » و كتاب «حياه اميرالمؤمنين» و كتاب «الشيعه» فرزند همين سيد محمد حسين صدر است.
سيد حسن صدر (1271-1354)
صاحب كتاب تأسيس الشيعه الكرام لسائر فنون الاسلام است. در كتاب بغيه الراغبين كه در آن، از شرح حال او به طور مفصل ياد و هشتاد و سه كتاب و رساله وي در علوم مختلف نام برده شده است. سيد محمد كه مدتي نخست وزير عراق بود و از دانشمندان و رجال سياسي دوره خود است، فرزند همين سيد حسن صدر است. فرزند ديگرش سيد علي صدر، صاحب كتاب شجره الموسويين من آل شرف الدين است.
سيد صدر الدين (جد دوم آيت الله صدر)
در سال 1193 در شحور در مزرعه اي كه داشتند به دنيا آمد. هفده سال بود كه از استادش، صاحب رياض المسائل اجازه اجتهاد گرفت و در آن اجازه ياد شده كه قبل از آن تاريخ به درجه اجتهاد نائل شده بود.
اساتيد او عبارتند از : پدرش سيد صالح، شيخ سليمان بن معتوق عاملي، سيد محسن كاظمي صاحب كتاب محصول و وافي، شيخ اسدالله تستري كاظمي صاحب مقابيس، سيد علي صاحب رياض المسائل، سيد محمدمهدي شهرستاني، سيد مهدي بحرالعلوم و شيخ جعفر كاشف الغطاء كه پدر همسر او نيز بود. در سال 1226 به قم مشرف شد و از محضر ميرزاي قمي صاحب قوانين استفاده كرد. پيش تر در كربلا و نجف، خدمت ميرزاي قمي كه به زيارت عتبات مشرف شده بود، رسيده و با مقام علمي آن بزرگوار آشنا شده بود و از اين جهت براي استفاده از او به قم آمد. در سال 1227 بعد از زيارت حضرت علي بن موسي الرضا (ع) براي ديدار دو عالم بزگوار: شيخ محمد تقي، صاحب حاشيه بعالم و سيد محمد باقر شفتي، صاحب مطالع الانوار به اصفهان رفت و به درخواست آن دو بزرگوار در اصفهان ماند. يكي از پسران وي (سيد بهاءالدين) با دختر حجت الاسلام شفتي ازدواج كرد و از اينجا خويشاوندي اين دو بيت رفيع آغاز شد. شيخ محمد تقي، صاحب حاشيه، با دختر سيد صدرالدين ازدواج كرد و از اينجا، خويشاوندي اين دو بيت علمي آغاز شد و همچنين نواده سيد علي صدرالدين (دختر سيد محمد علي معروف به آقا مجتهد كه مادرش دختر مرحوم شيخ جعفر كاشف الغطاء) به همسري شيخ محمد حسين، نواده صاحب حاشيه درآمد كه آقا رضا، صاحب وقايه الاذهان و استاد امام خميني (س) نتيجه اين ازدواح بود. مرحوم سيد صدرالدين تا سال 1263 در اصفهان بود و در ذيحجه اين سال به عتبات عاليات مشرف و پس از زيارت كاظمين و سامراء و كربلا به نجف مشرف شد و همان جا در محرم سال 1264 به لقاءالله پيوست و در يكي از حجرات صحن مقدس علوي به خاك سپرده شد. تأليفات سيد صدرالدين عاملي :
1. قره العين در علم نحو گفته شده كه از كتاب مغني ابن هشام بهتر است.
2. رساله در حجيت مظنه.
3. القسطاس المستقيم در اصول فقه
4. منظومه در رضاع
5. اثر العتره فقه استدلالي
6. مختصر همان كتاب به نام عتره العتره
7. رساله در شرح مقبوله عمر بن حنظله
8. المسترفات شامل مسائل متفرقه فقهي كه فقهاء متعرض آنها نشده اند.
9. تعليقه بر رجال ابوعلي
10. المجال في علم الرجال
11. النكث
12. قوت لايموت، رساله علميه
13. اجوبه المسائل
14. ديوان اشعار
15. متفرقات
سيد صدر الدين چند پسر داشت :
1. سيد محمدتقي (1238-1243)
2. سيد علي (1240-1258)
3. سيد محمد علي معروف به آقا مجتهد(1240-1274)مادرش دختر شيخ جعفر كاشف الغطاء و دخترش مادر حاج شيخ محمدرضا اصفهاني صاحب كتاب وقايه الاذهان و پسرش سيد بهاءالدين (1270-1325)، داماد حجت الاسلام سيد محمد باقر شفتي است.
پسر ديگرش سيد محمد جواد(1273-1347) صاحب تأليفاتي است. اين پدر و پسر و نيز فرزندان آنان از علماء اصفهان و تهران بوده اند. سيد آقا مجتهد تأليفات متعددي دارد، از جمله كتاب «البلاغ المبين في احكام الصبيان و البالغين» كه آن را پيش از بلوغ نگاشته است.
4. سيد ابوالحسن (1243-1314) كه از عالمان رباني و عارفان الهي بود و اولاد و نواده و احفاد وي نيز از علما و دانشوران بوده اند.
5. سيد حسين (1250-1327) از اجلاء سادات بوده است.
6. سيد ابوجعفر (1252-1325)، مادرش دختر شيخ جعفر كاشف الغطاء بوده است. وي از محضر درس برادرش، سيد آقا مجتهد و شيخ محمد باقر نجفي، فرزند صاحب حاشيه معالم و سيد اسدالله شفتي، فرزند حجت الاسلام شفتي استفاده كردو داماد همين سيد اسدالله بود. اين بزرگوار ملقب به خادم الشريعه بود واولاد و نواده او به خادمي معروفند. يكي از آنان مرحوم آيت الله حاج آقا حسين خادمي اصفهاني، متولد 1319 و رئيس حوزه علميه اصفهان است كه چند سال قبل به لقاءالله پيوست. رحمت الله عليه. مرحوم آيت الله خادمي هشتمين و آخرين فرزند مرحوم سيد ابوجعفر است كه در طفوليت پدر را از دست داد.
دو فرزند روحاني او مشغول و خدمات ديني هستند.
7. آخرين فرزند سيد صدرالدين عاملي، آيت الله العظمي سيد اسماعيل صدر (1255-1334)، جد آيت الله شهيد سيد محمد باقر صدر و آيت الله سيد رضا صدر و امام موسي صدر است. وي در 1255 در اصفهان به دنيا آمد. نه ساله بود كه پدرش از دنيا رفت و برادرش سيد آقا مجتهد تربيت او را به عهده گرفت هنوز بيست سالش نشده بودكه در علوم متنوع ادبيات عرب متخصصي ماهر شد و تا پايان عمر اين مهارت در ادبيات را از دست نداد. نوزده ساله بود كه برادرش سيد آقا مجتهد نيز به رحمت الهي پيوست و از آن تاريخ از محضر درس شيخ محمدباقر نجفي، فرزند صاحب حاشيه معالم استفاده كرد و از نظر علمي به جايي رسيد كه در اصفهان «ممن يشار اليه بالبنان» شد. در سال 1281 به عتبات عاليات مشرف شد. ورود او به كربلا مصادف شد با رحلت شيخ الفقهاء شيخ انصاري رضوان الله تعالي عليه. سيد اسماعيل به محضر درس ميرزاي شيرازي رفت و نيز از درس شيخ مهدي كاشف الغطاء و شيخ راضي نجفي بهره ها برد. در سال 1287 با دختر عموي خود، خواهر سيد حسن صدر ازدواج كرد كه همين بانو از فرزندان اوست. قبلا گفتيم كه خواهر ديگر سيد حسن صدر مادر مرحوم سيد شرف الدين بوده است. در سال 1291 به اصفهان رفت و در مسجد جامع اصفهان اقامه نماز جماعت كرد و مردم اصفهان و عالمان آن سامان همه در خدمت او بودند، اما او بي خبر، اصفهان را به سوي عتبات عاليات ترك كرد و هنگامي كه به عراق رسيد، متوجه شد كه استادش ميرزاي شيرازي به نجف مشرف شده است. ميرزا از او دعوت كرد كه به سامرا برود و او هم امتثال امر كرد. تا سال 1308 در سامراء بود، اما به خاطر اينكه شيخ محمد حسين بن شيخ محمد باقر، پدر صاحب وقايه و مؤلف تفسير سوره حمد (مجد البيان) كه شوهر خواهر او بود، از دنيا رفت و خواهرش با فرزند خردسال خود (يعني آقا رضا) نياز به سرپرستي داشت، از سامرا به نجف رفت، اما بار ديگر مرحوم ميرزاي شيرازي رضوان الله عليه از او مي خواست كه به سامرا، برگردد تا به كمك ميرزا محمد تقي شيرازي و سيد محمد فشاركي، درس حوزه سامرا، را اداره كنند ؛ زيرا در اين تاريخ ميرزاي شيرازي به خاطر ضعف مزاج توان تدريس نداشت و مي خواست اين بزرگواران، خلاء درسي او را پر كنند. سيد اسماعيل در شعبان 1309 به سامرا بازگشت در سال 1312 ميرزاي شيرازي به لقاءالله پيوست و در سال 1314 آقاي صدر از سامرا، به كربلا هجرت كرد و در آنجا ماندگار شد و گويا از همين تاريخ تا پايان عمر يكي از مراجع تقليد بزرگ شيعه كه مورد قبول حوزه هاي علميه بود، به شمار مي آمد. در سال 1324 كه براي تغيير آب و هوا و زيارت به كاظمين مشرف شد، در همان جا دعوت حق را لبيك گفت و در حرم كاظمين به خاك سپرده شد. مرحوم آيت الله العظمي سيد اسماعيل صدر از حيث علم و عمل، ورع و تقوي، ارادت به اهل بيت عصمت و طهارت ترويج دين مبين اسلام و مكتب تشيع، آيتي از آيات بزرگ الهي بود و از بركات وجوديش، اعقاب و نواده اوست كه يكي از بيوت رفيعه شيعه به شمار مي آيند. مرحوم سيد اسماعيل صدر چهار پسر داشت :
1. سيد محمد مهدي (1296-1358)، از آثار اوست : شرح تبصره علامه و شرح شرايعه الاسلام كه هر دو ناتمام مانده اند و نيز تعليقه بر كفايه الاصول خراساني و غيره. فرزندان او سيد ابوالحسن (1320-1398) و سيد محمد صادق (1322-1406) و سيد محمد جعفر معروف به حاج آغا(1325-1406) كه هر سه از عالمان و دانشوران بوده اند.
و آيت الله سيد محمد صدر، مؤلف كتاب «تاريخ الغيبه الكبري» و تأليفات ديگر كه با فرزندانش توسط رژيم خونخوار عراق شهيد شدند. فرزند سيد محمد صادق بن سيد اسماعيل صدر است و رحمت الله عليه.
2. دومين پسر اسماعيل صدر، آيت الله سيد صدر الدين صدر (1298-1373) است كه از مراجع تقليد شيعه بود و تأليفاتي دارد، از جمله كتاب «المهدي» و كتاب «خلاصه الفصول» و غيره. مرحوم آيت الله حاج سيد رضا، صاحب تأليفات سودمند فراوان كه از مدرسان بزرگ حوزه علميه قم بود و آيت الله امام موسي صدر، رهبر شيعيان لبنان كه سالهاست همه شيعيان در انتظار پيدا شدن اين گمشده مظلوم و عزيز هستند و همسر آيت الله صدر و همسر آيت الله سلطاني پدر همسر مرحوم حجت الاسلام و المسلمين حاج احمدآقا خميني، فرزندان همين صدر الدين صدر هستند كه شرح حال اين پدر و فرزندان نيازي به مقالي جداگانه دارد.
3. سومين پسر او سيد محمد جواد (1301-1361) است كه از شاگردان پدرش بوده و در فقه و فلسفه و تاريخ و غيره استادي ماهر بوده است.
4. پسر چهارم آيت الله العظمي سيد اسماعيل صدر، آيت الله سيد حيدر صدر، پدر بزرگوار آيت الله شهيد سيد محمد باقر صدر است. وي در 1309 در سامراء به دنيا آمد. پنج ساله بودكه پدرش به كربلا هجرت كرد و او را با خود به آنجا برد. از اساتيد او در كربلا آيت الله العظمي حاج شيخ عبدالكريم حائري يزدي، مؤسس حوزه علميه قم بودند. تأليفاتي دارد كه از جمله حاشيه بر كفايه الاصول خراساني و رساله در معني حرفي و رساله در وضع و اقسام آن و رساله در تبعيض احكام به جهت تبعيض اسباب و رسائل فقهي ديگر. در سال 1356 به رحمت الهي پيوست و در رواق كاظمين در كنار مرقد والد ماجدش به خاك سپرده شد. سيد حيدر صدر دو پسر و يك دختر داشت: سيد اسماعيل صدر، شهيد سيد محمد باقر صدر و سيده بنت الهدي صدر كه مادرش خواهر آيت الله شيخ مرتضي آل يس بود.
سيد اسماعيل صدر(1340-1388) (برادر آيت الله شهيد صدر)
در كاظمين نزد پدرش حيدر و عمويش سيد محمد جواد صدر و غيره درس خواند و سپس به نجف مشرف شد و از محضر درس آيت الله شيخ محمد كاظم شيرازي صاحب حاشيه مكاسب و سيد محسن حكيم صاحب مستمسك و سيد عبدالهادي شيرازي و سيد ابوالقاسم خوئي و شيخ مرتضي آل يس استفاده و خود درس خارج استدلالي را شروع كرد و گروهي از فضلا از درس او استفاده مي كردند. در سال 1380 پرداخت. در درس تفسير او بيش از صد نفر از دانشگاهيان و فرهنگيان شركت مي كردند. در سال 1388 به لقاءالله پيوست. او از اساتيد برادرش آيت الله شهيد صدر بوده است. وي تأليفات فراواني دارد به اين شرح:
1. شرح بلغه الراغبين شيخ محمدرضا آل يس (فقه است در چند جلد)
2. تعليقه بر كفايه الاصول خراساني
3. حاشيه بر عروه الوثقي با اشاره اجمالي به دليل
4. شرح رساله حقوق امام سجاد(ع)
5. محاضرات في تفسير القرآن، جزء اول آن چاپ شده
6. شرح نكاح عروه الوثقي
7. حاشيه بر جلد دوم شرح لعمه
8. فصل الخطاب في حكم اهل الكتاب
9. رساله در قبله متحير
10. رساله در صلاه جمعه
11. حاشيه بر بلغه الراغبين آل يس (رساله عمليه)
12. فروع علم اجمالي (فقه)
13. رساله در معني عدالت
14. رساله در حد ترخص براي نماز مسافر
15. رساله در سبب اختلاف فتاواي مجتهدان
16. رساله در حكم تزاحم حج و نذر
17. رساله در قاعده فراغ و تجاوز
18. رساله در تشخيص مدعي و منكر
19. رساله در بيع صبي و احكام آن
20. رساله در لباس مشكوك
21. فوائد در فقه و اصول
22. تقريرات درس استادش آيت الله العظمي خوئي (طهارت)
23. تقريرات درس همان استاد (اصول فقه)
24. تقريرات درس همان استاد (مكاسب)
25. تقريرات بحث شيخ محمد رضا آل يس
26. مستدرك اعيان الشيعه (شامل انتقادات)
فرزند او سيد حسين متولد 1371 نيز از دانشمندان و صاحب تأليفاتي است مانند : شرح تبصره علامه حلي و شرح بخشي از مختصر نافع محقق حلي و شرح معالم الاصول و غيره. تا سال 1388 در نجف مشغول تحصيل بود و پس از درگذشت پدرش به كاظمين آمد و جانشين پدر بزرگوارش شد.
شهيد سيد محمدباقر صدر و بانو بنت الهدي
پسر دوم سيد حيدر آيت الله شهيد سيد محمدباقر صدر (1353-1400)است كه پدر را در سه سالگي از دست داد. دختر آن بزرگوار، شهيده كريمه سيده بنت الهدي (1356-1400) است كه هنوز يك سال نداشت كه از نعمت پدر محروم شد. وي نزد دو برادر خود تحصيل كرد و از حيث علوم ادبي و حوزوي مانند فقه، مقام والايي پيدا كرد. بسياري از بانوان براي پاسخ به مسائل فقهي خود به او مراجعه مي كردند. علاوه بر اين شاعره و نويسنده اي توانا بود. كتاب «شرايع و عقائد الشيعه» را تدريس مي كرد و براي بانوان به منبر مي رفت و به طرز بديعي تاريخ اهل بيت را تحليل مي كرد و بر تعدادي از مدارس ابتدايي و متوسطه و دبيرستانها اشراف و مديريت داشت. اين برادر و خواهر در 47 و 44 سالگي شهيد شدند با شهادت ايشان، دنياي اسلام و مسلمين، به خصوص شيعيان داغدار شدند؛ اما اين شهادت مانند شهادت جدشان حضرت سيد الشهدا(ع) به نفع اسلام و مكتب تشيع بود. شرح حال اين برادر و خواهر، اين دانشمندان گرانقدر، اين دو نابغه و اين دو معلم اخلاق و فداكار مقاله اي جداگانه مي طلبد، رحمت الله عليهما رحمت واسعه.
منبع:ماهنامه شاهد ياران، شماره 18