شتر چيست ؟

شُتُر يا اُشتر را که در زبان پهلوي ushtar مي‌گفتند حيواني است نيرومند و تنومند با توش و توان بالا از خانواده شترسانان؛ نشخوارکننده و با دست و گردني دراز. بر پشت خود يک يا دو کوهان دارد که ساختارش از پيه و چربي است. در دين اسلام گوشت او حلال است. اما ذبح آن با ديگر جانوران حلال گوشت متفاوت است و آن را نهر ميکنند و اگر سر آن را مانند گوسفند قبل از نهر ببرند گوشت آن حلال نيست. شيرش نيز نوشيده مي‌شود ولي بيشتر کاربرد بارکشي دارد. پشم و پوستش نيز براي ريسندگي و پارچه‌بافي و کفش‌دوزي کاربرد دارد.
گونه‌هاي ديگري از شتر نيز در آمريکاي جنوبي زندگي مي‌کنند، به نام‌هاي لاما، الپاگا، گوانا که داراي کوهان نيستد.
شتر ويژگي‌هاي خاصّي دارد که مهم‌ترين آنها تحمّل شرايط سخت صحرا و دماهاي گوناگون و به‌ويژه گرماي شديد تابستان و کمبود آب و علوفه است. ترکيب جسماني شتر با ديگر جانوران اختلاف زيادي دارد، و اين اختلاف باعث شده که شتر در طول روزهاي سال در صحرا زندگي کند و از بوته‌ها و درختچه‌هاي گوناگون صحرايي و کويري و حتي از بوته‌هاي شور و خاردار تغذيه کند. عرب‌‌ها از زمان‌هاي بسيار دور از شتر استفاده کرده و مي‌کنند. آن‌ها به اين حيوان اهلي لقب کشتي صحرا سفينة‌الصحراء داده‌اند.
شتر حيوان مفيدي است و کاربردهاي فراواني دارد. اين حيوان علاوه بر اينکه وسيله اصلي رفت و آمد ساکنين صحراست، از سويي ديگر مي‌تواند غذاي آدمي و وسايل مورد نياز ديگر را به انسان عرضه کند و انسان مي‌تواند بوسيله تغذيه با شيرشتر و گوشت شتر، تا هفته‌ها در صحرا زنده بماند. هم چنين مي‌توان از چربي کوهان به جاي کره استفاده کرد و پشم شتر را در ساختن خيمه ها، پتو، فرش،‌لباس‌هاي پشمي،‌طناب و ريسمان به کار برد. هم چنين مي‌توان از مدفوع خشک شده شتر براي روشن کردن آتش استفاده کرد و پس از کشتار شتر مي‌توان از پوست آن براي ساختن کفش و مشک و چيزهاي ديگر استفاده کرد. شتر از جانوراني است که با محيط‌هاي خشک و بي‌آب و علف و صحرا سازگار شده و اين سازگاري باعث شده است که به خوبي بتواند آب و هواي گرم و خشک، بي‌آبي و کم‌غذايي را تحمل کند.
کوهان، عضوي قابل توجه در شتر است که فقط از چربي و عضلات تشکيل شده و در آن استخواني وجود ندارد و شتر درشرايط بي‌غذايي تا چندين روز مي‌تواند با اعتماد به وجود اين چربي و سوخت و ساز آن زنده بماند.
کف پاي شتر حالت مخصوص به خود دارد و از دو بخش تشکيل شده است و کلفت و پهن است و مانع از اين مي‌شود که پاي شتر در شن‌هاي ريز صحرا فرو رود. چشم‌هاي شتر داراي مژگان‌هاي بلندي است که به همراهي پلک ها، چشم‌ها را از طوفان‌هاي شني و از تابش شديد آفتاب محافظت مي‌کند. منخرين شتر داراي شکاف‌هاي طولي است که شتر در هنگام تنفس مي‌تواند بيني را به خوبي از هم باز کند و بيشترين ميزان هوا را وارد ريه‌هاي خود کند و در هنگام بروز طوفان‌هاي شني بيني خود را ببندد. هم چنين شتر داراي فک درازي است که به طور جانبي حرکت مي‌کند و مي‌تواند عمل جويدن را به خوبي انجام دهد. شتر مي‌تواند بيشتر از هر حيوان ديگر بي آبي را تحمل کند ‌و اکنون آشکار شده است که شتر به علت اختلاف زياد درجه حرارت بدنش مي‌تواند آب بدن خود را حفظ نمايد. زيرا که از اين آب براي خنک کردن بدن استفاده نمي کند. درجه حرارت بدن شتر ثابت نيست و به آهستگي همراه با ارتفاع درجه حرارت محيط بالا ميرود و اين بدان معني است که شتر آب بدن خود را از دست نمي دهد تا بدن خود را سرد نگه دارد (که اين کار در انسان از طريق عرق کردن صورت مي‌گيرد) و در هنگام شب، هنگامي که درجه حرارت محيط پايين مي‌رود درجه حرارت بدن شتر نيز کاهش يافته و در هنگام صبح در پايين ترين درجه خواهد بود.
دماي بدن شتر مي‌تواند در محدوده 7 درجه فارنهايت بالا و پايين برود در حالي که در انسان فقط در محدوده 1 درجه فارنهايت بالا و پايين مي‌رود.
کمتر جانوري چون شتر مي‌تواند ادعا کند که اين چنين اثر تعيين کننده‌اي در تاريخ بشر داشته است، و اغراق نيست اگر ادعا شود که زندگي بدون وجود او براي انسانهايي که در منطقه بزرگي از جهان يعني بيايان زندگي مي‌کردند، ناممکن بوده است. و احتمالا تمدن هرگز در آفريقاي شمالي و آسياي صغير گسترش نمي‌يافت.
خانواده شترها شامل دو گونه از شترهاي کوهاندار که در آفريقا و آسيا به چشم مي‌خورند و همچنين شترهاي بي کوهان آمريکا مي‌شود. شترهاي کوهاندار داراي قدرت مافوق تصوري در زمينه مقاومت در مقابل شرايط سخت کويري ، بدون نوشيدن آب براي مدت طولاني هستند. آنها که از بوته‌هاي خار کوير تغذيه مي‌کنند، مي‌توانند بدون آب در سفرهاي طولاني کويري زنده بمانند. کوهان اين شترها سلولهاي چربي را انبار کرده و در زمان نبودن غذا از آن به عنوان منبع انرژي استفاده مي‌کند.
پاهاي پهن شتر کوهاندار از فرو رفتن اين حيوان در ماسه‌هاي نرم جلوگيري مي‌کند. ساختمان بدن شتر چمن خوار بي کوهان ? فاميل کوچک شتر ، براي زندگي در زمينهاي پر از سنگ ، در ارتفاعات بالا تطبيق دارد.

خصوصيات شتر

لب‌هاي شتر داراي وسعت حرکتي خو بي است و لب بالائي به دو بخش تقسيم شده است و ملاحظه مي‌گردد که لب پاييني در شترهاي مسن بوضوح آويزان است. در اين حيوان نيز، همانند ساير نشخوارکنندگان برروي فک پاييني شتر فقط دندان پيشين وجود دارد و اين دندان‌ها در فک بالائي وجود ندارد. دهان شتر هميشه باز است و حيوان صداهائ بلند و آزار دهنده اي از خود در مي‌آورد و هنگامي که حيوان چنين صداهائي از خود در مي‌آورد اگر به دهان او بنگريم در موخره دهان مي‌توانيم توده اي سرخ رنگ را ببينيم که احياناً تا بخش جلوئي دهان مي‌رسد و به نظر مي‌رسد که وظيفه اين توده مرطوب کردن ناحيه انتهايي حنجره است و در نتيجه کمک مي‌کند حيوان در برابر تشنگي مقاومت کند. (اين توده با لاخص درهنگام فصل جفتگيري، که شتر نر مست بدون دليل به ديگران حمله مي‌کند، و بيضه‌ها و مثانه و اجزاي ديگر بدن را گاز مي‌گيرد، در خارج از دهان نيز مشاهده مي‌گردد).
شتر در بالاي پس سر خود غده اي نرم و مرطوب دارد که وظيفه ترشحي آ‌ن در هنگام مستي شتر است. در حالي که بقيه اجزاي بدن کاملا خشک مي‌باشد. در ناحيه مفصل پاها، پوست شتر کلفت و خشن مي‌گردد که به آن پينه مي‌گوييم. اين پينه‌ها بيشتر در جاهائي از بدن مشاهده مي‌گردد که شتر بر روي آنها مي‌نشيند تا باقي بدن خود رااز اصطحکاک با زمين محافظت نمايد و هم چنين شتر در ناحيه جناغ سينه نيز پينه بزرگي دارد که شتر را در هنگام نشستن بر روي زمين در حفظ تعادل کمک مي‌رساند. کوهان شتر يک توده چربي است که حجم آن بر حسب شتر، سن وي و سلامتي يا بيماري وي تغيير مي‌يابد.
پاهاي شتر به گونه اي آفريده شده است که حيوان را در هنگام راه رفتن بر روي شن‌هاي نرم ياري کند، ولي به هر حال اين پاها با هر گونه زميني به جز زمين‌هاي گل‌آلود مناسبت دارد. اما سم‌هاي حيوان واضح و آشکار نبوده و در داخل بافت کراتينه کف پا فرار گرفته است. کف پا محکم بوده و داراي ناخن‌هاي سخت و کوتاهي در مقدمه است و هنگامي که کف پا بر روي زمين گذاشته مي‌شود به خوبي منبسط مي‌گردد و باعث تثبيت پا بر روي شن‌ها مي‌گردد و اين در حالي است که شتر با سختي فراوان بر روي زمين‌هاي گلي و لغزنده راه مي‌رود.
دستگاه گوارش شتر همچون ساير نشخوار کنندگان داراي معده چهارگانه است هر چند که هزار لاي شتر، رشد وتوسعه چنداني نيافته است. شتر داراي رفتار خاصي است. اين حيوان هر چند که حيواني بردبار و آرام است اما احياناً وبه صورت ناگهاني مهاجم مي‌گردد (به‌ويژه در فصل جفت‌گيري) و به همين جهت بهتر است که در هنگام کار،‌شتران نرو ماده از هم جدا گردند در اوقات ديگر شترها مطيع و آرام هستند. علي رغم اينکه در هنگام گرفتن افسار آنان و يا نهادن بار، از خود صداهاي بلند آزار دهنده در مي‌آورند خطري نخواهند داشت و معمولاً شتران اخته شده در مقايسه با شتران نر طبيعي آرام‌تر هستند. شتر نسبت به تحمل درد و در قبال بيماريها تا حدودي مقاوم‌تر از ساير دام‌هاست و هيچگونه علايم خستگي و ناراحتي از خود بروز نمي دهند. به همين جهت بايد که به دقت آن‌ها را تحت نظر داشت زيرا در هنگام بيماري نيزبدون هيچگونه اظهار ناراحتي هم چنان به کار خود ادامه مي‌دهند.

تاريخچه

شتر بيشتر از هفت هزار سال پيش اهلي گرديد و از دو هزار سال پيش تاکنون هيچ گونه شتر يک کوهانه وحشي در دنيا ديده نشده است. شتر دو کوهانه تا پيش از 5000 سال پيش اهلي نشده بود و هنوز نوع وحشي آن در صحراي گبي در مغولستان وجود دارد ولي شتر دو کوهانه مانند شتر يک کوهانه در توسعه تمدن در مناطق بياباني موثر بوده است .
? امتياز شتر بر ديگر جانوران
به طور کلي شتر نقش عمده‌اي در بازرگاني و حمل کالا ي گرانبها در راههاي بياباني بي آب و آباداني داشته که در همان مسير‌ها در حال حاضر شهرهاي فراواني ساخته شده است. شتر در مقايسه با ديگر جانوران ، مانند اسب کاملا استثنايي است. چون نياز بسيار کمي به آب در مسافتهاي طولاني و شرايط سخت بيابان دارد. در ضمن شکل بدن اين جانور ، بسيار مناسب براي آب و هواي گرمسيري است. بدن جانور در قسمت بالاي کمر باريک است و بنابراين در گرمترين ساعات روز که آفتاب کاملا عمودي مي تابد سطح کمي از بدن آن در تماس با پرتو مستقيم خورشيد قرار مي گيرد.
? اهميت شتر
سازگاري جانور با محيط زيستش به نحوي است که حفظ تعادل مايع در بدن در هماهنگي کامل با عمل ديگر ياخته‌ها در شرايط سخت خشکي مي‌باشد، آنچه نبود آن در ديگر جانوران باعث مرگشان در همان شرايط مي‌گردد. کوهان برجسته شتر نيز يکي ديگر از بخش هاي مهم بدن اوست که در با شرايط محيطي هماهنگي کامل دارد. قبلا تصور مي‌شد که کوهان محل اندوختن آب است، در حالي که مي‌دانيم اينجا محلي براي اندوختن حدود پنجاه کيلوگرم چربي با دو عمل کرد متفاوت مي‌باشد.
يکي به عنوان عايق گرما در پرتو سوزان خورشيد و ديگري اندوخته‌اي از انرژي و آب است. زماني که چربي مي‌سوزد، هيدروژن آزاد مي‌گردد که با اکسيژن موجود در هوا ترکيب شده و توليد آب مي‌نمايد، چيزي حدود 21 ليتر آب از 20 کيلوگرم چربي. اين فرايند باعث ايجاد گرماي فراواني مي‌گردد، که واکنش طبيعي آن تعريف مي‌باشد، ولي نتيجه نهايي آن در بدن شتر ايجاد آب براي رفع تشنگي ، مخصوصا در سفر مي‌باشد که اين امر بخصوص در شتر به عنوان حيواني باربر بسيار حائز اهميت است.
? قدرت شتر
شتر در کاروان بين 170 تا 270 کيلوگرم بار را با سرعتي معادل 4 – 5 کيلومتر در ساعت حمل مي‌کند. در کاروان معمولي شتر پنج روز حرکت مي‌کند، و پس از آن آب و غذا دريافت مي‌کند. هر شتر مي‌تواند هفت روز بدون آب و غذا کار کند، در حالي که اگر کار نکند نصف اين مدت را مي‌تواند تحمل کند .
? فوايد ديگر شتر
شتر به غير از خاصيت باربري عرضه کننده يک رشته توليدات مهم مي‌باشد. شير آن بسيار چرب و پر از مواد غذايي است. گوشت آن خوراکي و از پوست آن کمربند ، صندلي و لباس تهيه مي‌کنند. پشم آن براي توليد فرش و چادر و ار پيخال کاملا خشک آن به عنوان سوخت استفاده مي‌گردد. به عبارت ديگر مي‌توان گقت کمتر قسمتي از شتر وجود دارد که بي‌مصرف و دور انداختني باشد و به همين جهت چندان شگفت انگيز نيست که قبايل باديه نشين تصور مي‌کنند که شتر گرانبها ترين دارايي آنهاست.
? گرانترين مورد استفاده شتر
نوع بهتر استفاده يا بهتر بگوييم استفاده نادرست از شتر در حمل مواد مخدر و ساير کالاهاي با ارزش مانند سنگهاي گرانبها و طلا مي‌باشد. اين مواد را در کيسه‌هاي پلاستيکي قرار داده و به حيوان زبان بسته مي‌دهند تا بخورد، در صورت عدم وجود آشکارساز با اشعه ايکس در گمرک مربوطه که قادر به تشخيص باشد، اين مواد را بعد ار عبور از مرز يه صورت دفع طبيعي و يا با کشتن حيوان ، به دست مي‌آورند.

شتر دوکوهانه

شتر دو کوهانه (شتر بلخي) گونه‌ايي از شترسانان است که در خاور دور، آسياي ميانه و خاورميانه زندگي مي‌کند.
دانشمندان معتقدند که برخلاف شتر يک کوهانه که درجنوب عربستان اهلي شده‌است شتر دوکوهانه توسط عشاير کوچ نشين آسياي مرکزي، مغولستان و شمال چين اهلي شده‌اند و اين کوچ نشينان شتر دوکوهانه را به منظور حمل و نقل و کارهاي سخت اهلي کرده‌اند بعدها بر اثر پيشرفت تمدن و به وجود آمدن روستاها و دهکده‌ها و استقرار عشاير کوچ رو، از شتر دوکوهانه براي شخم زني و لشکرکشي و استفاده از پشم و گوشت و پوست نيز استفاده شده‌است. تاريخچه پرورش شتر دوکوهانه در چين به قرن‌ها قبل از ميلاد باز مي‌گردد و سلسله‌هاي مختلف پادشاهي چين از اين حيوان براي مقاصد گوناگون استفاده مي‌کرده‌اند.
تاريخچه حضور شتر دوکوهانه درايران روشن نيست، هرچند که درکتاب اوستا کتاب مقدس زرتشتيان که بين سالهاي 530 تا 570 پيش از ميلاد نوشته شده‌است اشاره‌اي فراوان به شتر شده‌است اما مشخص نيست که منظور از شتر کدام گونه آن است. برخي معتقدند که منظور از شتر در اوستا شتر دوکوهانه بوده‌است و شتر يک کوهانه سال‌ها بعد و همزمان با فتوحات ايرانيان در بين النهرين، فلسطين و مصر به ايران وارد شده‌است. اين فرضيه مبتني بر نقش‌هايي است که بر روي ديوارهاي تخت جمشيد، که در فاصله زماني بين قرن 6 يا 7 پيش از ميلاد ساخته شده مي‌باشد در جاده ابريشم که نقش بسيار مهمي را در تجارت دنياي قديم بازي مي‌کرد، از شتر دوکوهانه جهت حمل و نقل ابريشم و ساير محصولات تجاري استفاده مي‌شد. استفاده وسيع از شتر يک کوهانه براي مقاصد عمومي، بارکشي وميزان توليد سريع گوشت و شير منجر به عقب نشيني تدريجي شتر دوکوهانه به طرف مناطق شمالي وکشورهائي نظير قزاقستان ازبکستان مغولستان وغيره گرديد جايي که شرايط آب و هوايي و ديگر شرايط اقليمي براي شتر يک کوهانه بسيار دشوار بوده و ناچار بوده‌اند که از شتر دوکوهانه استفاده کنند. زيرا شترهاي دوکوهانه داراي سم‌هاي مقاومي براي راه رفتن در زمين‌هاي سنگلاخي بوده‌اند و همچنين به علت پشم وکرک زيادي که در بدن داشته‌اند در هواي سرد و باد و طوفان‌هايي که معمولاً در مناطق سرد و خشک مغولستان و دامنه کوه‌هاي هيماليا وجود داشته حفاظت مي‌شده‌اند و بنابر اين احتمال مي‌رود نسل شترهاي دوکوهانه موجود درايران از نسل شترهاي ترددي فوق باشد. تعداد فعلي شترهاي دوکوهانه در جهان حدود 2 ميليون نفر مي‌باشند که در کشورهاي چين، مغولستان و افغانستان و آسياي مرکزي و به ميزان کمتر در ايران و ترکيه و آذربايجان پراکنده‌اند.
تعداد شترهاي دوکوهانه در ايران کمتر از يکصد نفر برآورد گرديده‌است که در مناطق شمال غربي و شرق کشور (استان اردبيل و گلستان) زيست مي‌کنند که به علت عدم حمايت در تأمين آب و نهاده‌هاي دامي (علوفه و...) و اعتبارات بانکي شترداران در حال انقراض جدي مي‌باشند.
خصوصيات نژادهاي شتر دوکوهانه: شترهاي دوکوهانه داراي استخوان‌هاي بزرگ و قوي، پاهاي نسبتاً کوتاه، کوهان گرد، لب‌هاي بزرگ، پوشش پشمي ضخيم، کف پاهاي بزرگ و مسطح مي‌باشند. ميانگين محصول پشم وکرک آن‌ها ساليانه پنج کيلوگرم و در حيوانات نر بالغ، بيش از هشت کيلوگرم و در نرهاي اخته شده به ده کيلوگرم مي‌رسد. رنگ شترهاي دوکوهانه، اغلب قهوه‌اي تيره بوده و وزن زنده آن‌ها به 750 تا 850 کيلوگرم مي‌رسد که درنتيجه وزن لاشه آنها 375 تا 425 کيلوگرم مي‌باشد. دوره شيردهي آن‌ها 160 روز بوده و در يک دوره شيردهي 700 تا 800 ليتر شير توليد مي‌کنند که از اين مقدار 300 ليتر براي مصرف انسان و بقيه به خوراک ديلاق‌ها مي‌رسد. شير آن‌ها از لحاظ ويتامين C خيلي غني بوده و مي‌توان از آن به راحتي فرآورده‌هاي لبني تهيه نمود که اين امر در شترهاي يک کوهانه نياز به افزودن بعضي مواد از جمله کلريد کلسيم دارد. بلوغ آن‌ها در چهارسالگي بوده و جفتگيري آنها فصلي مي‌باشند. دوره آبستني آن‌ها 13 ماه طول مي‌کشد. به ازاي هر 16 تا 25 نفر شتر ماده دوکوهانه، يک نفر شتر نر دوکوهانه بسته به توان شتر نر و تغذيه آن جهت جفتگيري نياز مي‌باشد. ميانگين وزن ديلاق‌هاي آنها در بدو تولد به 35 کيلوگرم مي‌رسد.هر نفر شتر دوکوهانه روزانه در حدود 14 کيلوگرم ماده خشک مصرف مي‌کند. شتر ماده دوکوهانه روزانه در فصل تابستان 35 تا 40 ليتر و در فصل زمستان 20 تا 25 ليتر و شتر نر دوکوهانه در فصل تابستان 40 تا 55 ليتر و در فصل زمستان 20 تا 35 ليتر آب مي‌آشامد.
شتر دوکوهانه باتوجه به ساختمان بدني خاص خود به شرايط آب و هواي سرد خشک تطابق يافته‌است و قادر است در راه‌هاي کوهستاني و پربرف رفت و آمد نمايد. شتر دوکوهانه مي‌تواند در تابستان تا درجه حرارت 30 درجه سانتي گراد و در زمستان تا درجه حرارت 30ـ درجه سانتي گراد را به خوبي تحمل نمايد. متوسط باري را که شتر دوکوهانه مي‌تواند حمل نمايد 100 تا 150 کيلوگرم مي‌باشد که اين موضوع مستقيماً با وضع جسماني و مسافتي را که بايد طي نمايد بستگي دارد و در مسافت‌هاي کوتاه (15ـ5 کيلومتر) مي‌توان مقدار بار را تا 250 و حتي 300 کيلوگرم افزايش داد.
Konrashov (1958) اندازه‌هاي متوسط بدن شتر دوکوهانه در چين را بدين شرح گزارش نموده‌است :
ارتفاع شتر تا بين دوکوهان در شتر در شتر ماده 180 سانتي متر و در شتر نر 185 سانتي متر و طول بدن در شتر ماده 163 سانتي متر و در شتر نر 168 سانتي متر مي‌باشد.
بلندي شترهاي دوکوهانه مغولستان بين 180 تا 200 سانتي متر و وزن متوسط زنده آنها 460 کيلوگرم است. قطر کوهان‌ها بين 35 تا 40 سانتي متر است که درشترهاي فربه دوکوهان مجموعاً بيش از 100 کيلوگرم چربي دارند. شترهاي مغولستان سري کوچک، سينه‌اي پهن و پاهايي تقريباً مستقيم دارند.

شترهاي دوکوهانه در ايران

بعضي از عشاير ايران شترهاي دوکوهانه نر را با شترهاي ماده يک کوهانه تلاقي مي‌دهند که شترهاي دورگ حاصله در نسل اول يک کوهانه بوده و کوهان آن کشيده تر از کوهان شترهاي يک کوهانه مي‌باشد و در مجموع خوش اندام و داراي سرکوچک، گردن کلفت و کشيده، دم کوتاه، پشم بلند و مجعد روي پيشاني، پس سر و زير چانه بوده و يکي از خصوصيات مشخص آنها در نسل اول اين است که هميشه سنگين تر از پدر و مادر خود بوده و وزن آنها به نهصد تا نهصد و پنجاه کيلوگرم مي‌رسد و داراي ظرفيت انجام کارهاي سخت تري نسبت به شتر دوکوهانه مي‌باشد.
عشاير کشورمان از اين دورگ‌ها جهت حمل بار بيشتر وعبور از مناطق صعب العبور که شتر دوکوهانه قادر به رفتن از آنجا نمي‌باشد استفاده مي‌کنند. البته اين تلاقي بين اولاد نسل اول به بعد به لحاظ ضعيف و غيرطبيعي بودن و مرگ و مير زياد نتاج آنها توصيه نمي‌شود.
به نظر مي‌رسد که در شرايط فعلي به علت قلت جمعيت آنها، وجود همخوني باعث خواهد گرديد که انقراض نسل اين نوع شتر شديدتر گردد که راه از بين بردن آن وارد نمودن خون جديد در گله مي‌باشد. بنا به تجربه شترداران يکي از راه‌هاي تکثير شترهاي دوکوهانه در کشور وارد نمودن خون جديد در گله، انجام تلاقي تدريجي بين دورگ‌هاي حاصله از تلاقي شتر نر دوکوهانه با ماده يک کوهانه وشتر ماده يک کوهانه با شتر نر دو کوهانه در طي سه نسل مي‌باشد که نتايج حاصله در تلاقي تدريجي در نسل سوم (F3)، شتر دوکوهانه با درجه خلوص خوني 94 درصد مي‌باشد.

ساختار وجودي شتر

خانواده شتر يکي از کوچکترين خانواده‌ها در ميان جانوران مي‌باشد. به جز شتر يک‌کوهانه و دو‌‌کوهانه چهار نوع ديگر از اين خانواده وجود دارد که در رشته کوه آند در آمريکاي جنوبي زندگي مي‌کنند. آنها کوچکتر از اقوام خود در آسيا و آفريقا و همگي بدون کوهان مي‌باشند. تفاوت شتر يک‌کوهانه با دوکوهانه به قرار زير است:
• شتر دوکوهانه: شتر دوکوهانه داراي پوست بلند و بهم فشرده ، بويژه در قسمت جلوي بدن و گلو مي‌باشد، پاهاي پشت او بلندتر از پاهاي جلو است و بدنش در مقايسه با قد نسبتا کشيده است.
• شتر يک‌کوهانه: شتر يک‌کوهانه پوست کوتاه با حالت پشمي و پاهايي بطور کلي بلندتر از شتر دوکوهانه دارد. پاهاي جلو بلندتر از پاهاي عقب بوده و بدنش با مقايسه با قد بسيار کوتاه است.
پيوند شتر يک‌کوهانه و دوکوهانه
از آنجايي که اين دو نوع شتر بسيار به هم نزديک هستند، در خاورميانه سعي گرديده که از تزويج آنها نوع ديگري از شتر را بوجود ‌آورند. فرزند که نامش تولا است، شباهت زيادي به شتر يک‌کوهانه با موهاي بلند دارد که در بعضي از انواع آنها حجم کوهان بزرگ و در بعضي ديگر کوچک است. برعکس ، قاطر) يا استر که از تزويج اسب و الاغ بوجود مي‌آيد و سترون مي‌باشد، اين نوع از شترها اغلب زايا هستند. ضمنا ، آنها قويتر و بزرگتر از والدين خود مي‌باشند و قادر به حمل بار بيشتري هستند.
استقامت شتر در برابر بحران آب
زماني که وضعيت آب بحراني مي‌شود، دستگاه استفاده مجدد در بدن شتر به حالت فعال در مي‌آيد. کليه‌ها شروع به تغليظ ادرار در حد ممکن نموده و روده‌ها مقدار زيادي از آب غذاي موجود را جذب مي‌کنند. چنانچه وضعيت در جهت بهتر شدن تغيير پيدا نکند، تغييرات مشخص در خون جانور به وقوع مي‌پيوندد.

خطرات ناشي از بحران آب

براي جانور خطرناک است که خشکي به حدي برسد که خون نيز به تدريج غليظ گردد و اين به معني آن است که همه چيز به صورت کند در بدن گردش مي‌کند که نتيجه آن سرد شدن اعضاي بدن و مرگ جانور به دنبال گرمازدگي خواهد بود. شتر از اين کار پرهيز مي‌کند، چون مقدار آلبومين در خون او همزمان با گرم شدن هوا افزايش مي‌يابد. آلبومين پروتئيني است که خاصيت جذب آب را دارد. اين پروتئين در بدن و دستگاه گوارش غذا را زهکشي و مراقبت مي‌کند که جريان خون جانور آخرين بخش براي خشک شدن باشد. توانايي شتر در ثابت نگه داشتن مقدار آب در خون به نحوي تکامل يافته که مي‌تواند 30 درصد از وزن خود را در زمان از دست دادن آب کم کند، که چيزي معادل 200 – 150 ليتر آب مي‌باشد.
تب اختياري
دماي بدن شتر با آن که پستاندار است، مي‌تواند ميان 34 تا 42 درجه سانتيگراد متغيير باشد. اين خاصيت عملي اضافي براي اندوختن آب در بدن جانور مي‌باشد. زماني که دماي محيط بالا مي‌رود، دماي بدن نيز به دنبال آن تغيير مي‌يابد. اين تب اختياري به معني آن است که جانور نيازي به خنک شدن و تبخير آب پرارزش بدنش به صورت تعريق و يا مشابه آن را ندارد.
قسمتهاي مختلف بدن شتر
• پشم شتر نازک و نرم است که هم عايق گرمايي و هم خنک‌کننده مي‌باشد. ضمن آنکه نور خورشيد نمي‌تواند به داخل آن نفوذ کند، ولي گرماي بدن به راحتي از آن خارج مي‌گردد.
• کليه‌ها آخرين و موثرترين اندام مي‌باشند که مقدار زيادي آب را جذب و دوباره به بدن باز مي‌گردانند. به همين دليل است که ادرار جانور بسيار غليظ است. بعبارت ديگر مي‌توان گفت که شتر بدون هيچ مسئله‌اي توانا به نوشيدن آب و خوردن گياهان شور صحرايي مي‌باشد.
• دماي بدن شتر تشنه پيش از شروع به عرق کردن ، مي‌تواند به 42 درجه سانتيگراد برسد.
• کوهان عمل اندوختن انرژي را به عهده دارد. با تجزيه شيميايي چربي در کوهان ، مقداري انرژي آزاد مي‌گردد. در ضمن چربي موجود همچون عايق گرمايي در برابر خورشيد عمل مي‌کند.
• روده با ياخته‌هاي ويژه‌اي نسبت به جذب بخش بزرگي آب موجود در غذاي جانور کمک مي‌کند و همين عمل باعث مي‌گردد که پيخال حيوان کاملا خشک خارج ‌گردد.
• ادرار در مثانه وظيفه خنک کردن را نيز بر عهده دارد. همزمان با تخليه مثانه ، جانور دم خود را به شدت تکان مي‌دهد و با اين عمل ادرار را روي پاي عقب خود پخش مي‌کند. تبخير ادرار در روي بدن باعث خنک شدن مي‌گردد.
• معده جانور بسيار بزرگ است. هر شتر مي‌تواند 200 ليتر آب را در 15 دقيقه بنوشد. در هر سه شکمبه جانور صدها لايه از ياخته وجود دارد که در آنجا آب اضافي و مواد غذايي مي‌توانند اندوخته شوند.
• رگهاي خوني زير پوستي شتر در قسمت گلو ، پاها و پهلوها جريان دارند، به‌نحوي که بيشترين گرما را ايجاد مي‌کنند. گويچه‌هاي سرخ مي‌توانند اکسيژن را به بخشهاي گوناگون بدن حمل ‌کنند، حتي اگر آب خود را از دست داده باشند و به 200/1 حجم واقعي خود رسيده باشند.
• گوشهاي شتر کوچک و پر شده از موهاي بلند و نزديک به ‌هم هستند که درون آن را در برابر شنهاي معلق محافظت مي‌کنند.
• پره‌هاي بيني او مي‌توانند بسته شوند، به نحوي که مانع ورود شن به درون آن شوند. پره‌هاي مترشحه در سوراخ بيني ، سطح بزرگي را اشغال مي‌کنند. آنها بخار آب موجود در اطراف جانور را به درون بيني مي‌کشند.
• چشمها بوسيله مژه‌هاي بلند و فشرده محافظت مي‌شوند. ضمن آنکه مانع ورود شن نيز مي‌گردند.
• دهان با پوست ضخيمي ‌پوشيده شده است که باعث محافظت آن در زمان خوردن خارهاي خشک بيابان مي‌گردد.
• زانو ، آرنج و جناغ سينه داراي پوششي از پوست مرده مي‌باشد که جانور را در برابر آسيبهاي احتمالي حفظ کرده و در زمان نشستن بر روي زمين همچون عايق گرمايي براي او عمل مي‌کنند.
• کف پاي شتر به نسبت بسيار ، پهن و در بخش بيروني از لايه شاخي ضخيم پوشيده شده است که مانع فرو رفتن او در شن مي‌گردد. ضمن اينکه پاي جانور را در برابر گرما و سنگهاي تيز محافظت مي‌کند.

انواع شترهاي ايران

اکوسيستم مناطق خشک و نيمه خشک حدود دوسوم مساحت ايران را شامل مى‌شود و وسعت آن حدود 1،100،000 کيلومتر مربع مى‌باشد. ميزان خشکى هوا بسيار زياد بوده و ميزان رطوبت هوا ناچيز مى‌باشد. ميانگين دوره گرماى تقريباً طولانى و حدود 5 تا 7 ماه در سال است و ميزان بارندگى بسيار پائين بوده و از 30 ميلى‌متر تا 25 ميلى‌متر در سال متغير است. قسمت اعظم استان‌هاى قم، تهران، خراسان، سمنان، سيستان و بلوچستان، فارس، کرمان، يزد، اصفهان، قزوين، مرکزى و گلستان در شرايط اکوسيستم خشک و نيمه‌خشک واقع شده‌اند. به‌دليل عدم وجود رطوبت در هوا، تغييرات درجه حرارت در شبانه‌روز زياد مى‌باشد و در بعضى از مناطق اختلاف درجه حرارت در شب و روز به 50 درجه سانتى‌گراد مى‌رسد.
در اين مناطق جغرافيائى شترانى زيست مى‌کنند که نسبت به آب و هواى گرم و خشک و شرايط محيطى اين مناطق به‌ويژه همبستگى با مراتع و تغذيه با گياهان خشبى تطابق يافته‌اند. مقاومت بسيارى بالاى اين شتران نسبت به تغييرات درجه حرارت در شبانه روز به‌دليل پوشش الياف کرک بدن اين شتران مى‌باشد که به‌عنوان عايقى بدن شتر را در برابر گرماى روز و سرماى شب محافظت مى‌نمايد.
اکوتيپ شتر کلکوهى (کوير مرکزى ايران)
شتر اکوتيپ کلکوهى ويژه مناطق خشک و نيمه‌خشک است و به‌علت پرورش نگهدارى اين شتران در ايل کله‌کو که در منطقه مسيله استان قم زندگى مى‌کنند، به‌نام شتر اکوتيپ کلکوهى معرف گشته‌اند. پراکنش جغرافيائى اين اکوتيپ عمدتاً در شهرستان‌هاى قم، گرمسار، ورامين، کاشان، نطنز، اردستان و مناطق کوير مرکزى (دشت کوير) ايران مى‌باشد. شهرت اين شتر به‌خاطر کيفيت خوب کرک آن است که جهت تهيه پارچه‌هاى سنتى و عبا مورد استفاده قرار مى‌گيرد بدين‌لحاظ عباى نائين از معروفيت خاصى برخوردار است. شتر اکوتيپ کلکوهى شترى است يک‌کوهانه، داراى اندامى متوسط و ظريف، رنگ بدن به رنگ شترى (قهوه‌اى روشن) و فاقد لکه‌هاى اختصاصى است. به‌منظور توليد گوشت و توليد شير و کرک نگهدارى مى‌شود. در گذشته بيشترين استعداد اين شتر حمل بار و مسافر بوده است که البته در حال حاضر اين نوع بهره‌بردارى منسوخ شده است. شتر کلکوهى نسبت به شتر اکوتيپ بلوچى و نژادهاى سندى و افغانى کوچک جثه‌تر و داراى اندام‌هاى ظريف‌ترى است.
اکوتيپ شتر ترکمنى
اکوتيپ شتر غالب موجود در صحراى قره قروم واقع در شمال خراسان و کشور جمهورى ترکمنستان است. شتر اکوتسپ ترکمنى يک کوهانه بوده و و بهترين اکوتيپ شيروار در بين اکوتيپ‌هاى ايرانى محسوب مى‌شود و برحسب مطالعات ميدانى و اظهارات شترداران اين ناحيه، توليد شير اين شتر در يک دوره شيردهى 1800 - 1500 ليتر بالغ مى‌گردد. در اصطلاح فرهنگ شترداران به اينگونه شترها مرّى (شتر شيروار رام که به راحتى دوشيده شده و شير مى‌دهد) مى‌گويند. دليل وجود اين شتر در اين منطقه را رواج مصرف شير شتر از قديم‌الايام در فرهنگ ايالات ترکمن ذکر کرده‌اند. از شير شتر انواع فرآورده‌هاى لبنى توليد مى‌شود به همين علت ايلات ترکمن صحرا انتخاب نسبى (SELECTION) در جهت افزايش توليد شير در گله‌هاى شتر انجام داده‌اند.
اکوتيپ شتر بلوچى
زيستگاه اين اکوتيپ منطقه بلوچستان ايران (کوير لوت) و بلوچستان پاکستان مى‌باشد در نتيجه اين اکوتيپ هم در بخش جنوب شرقى ايران و هم در ناحيه استان بلوچستان پاکستان و هم در ناحيه جنوب غربى افغانستان نگهدارى و پرورش داده مى‌شود. شتر اکوتيپ بلوچى با بيابان‌هاى منطقه بلوچستان سازگارى پيدا کرده و استعداد خوبى براى توليد گوشت دارد.
جثه شتر اکوتيپ بلوچى نسبت به شترهاى کوير مرکزى ايران بزرگتر و از اين لحاظ قابل توصيه جهت پروروش به‌منظور توليد گوشت مى‌باشد. پراکنش اين اکوتيپ در دشت لوت و دشت جاز موريان بوده و در شهرستان‌هاى ايرانشهر، خاش، بم‌پور، چابهار، سراوان، زابل، مرز استان خراسان و سيستان و بلوچستان مورد پرورش و نگهدارى قرار مى‌گيرد. به‌دليل هم مرز بودن با کشور پاکستان و ورود قاچاق انواع کرک‌هاى (شتر نر بالغ) اکوتيپ خارجى - سندي، افغاني، چيني، آميخته‌گرى بين اکوتيپ بلوچى و اکوتيپ‌هاى خارجى به شدت رخ داده و جمعيت خالص اين اکوتيپ روز به روز در حال نابودى و کاهش است لذا تشکيل يک مزرعه حفاظت ژنتيکى (GERM PLASM) براى اين نژاد ضرورى به‌نظر مى‌رسد. رنگ اين شتر از قهوه‌اى روشن تا قهوه‌اى تيره و حنائى و ندرتاً سفيد متغير است و در گذشته عمده استفاده از اين شتر جهت ترابرى بين کشورهاى ايران و شبه قاره هند بوده است.
اکوتيپ جمّازه
شتر جماز شترى است داراى استعداد مناسب جهت انجام مسابقات ورزشى به‌ويژه شرکت در کورس و سرعت که برحسب تمرينات و تربيت حتى با سرعت‌هاى بالاتر از سرعت اسب هم مى‌تواند بدود.
در ايران شتر در مناطق کرمان، سيستان و بلوچستان و هرمزگان پرورش داده مى‌شوند. به‌علت عدم حمايت‌هاى اقتصادى و اجتماعي، روزبه‌‌روز از جمعيت آن کاسته مى‌گردد و در حال حاضر بهترين نسل اين شتر در مناطق جنوب استان کرمان پرورش مى‌يابند. طبق آداب و سنن فرهنگى همه ساله در منطقه کهنوج استان کرمان مسابقات جماز سوارى (شتر دواني) انجام مى‌گيرد.
توليد مثل شتر
شتر نر بر خلاف شتر ماده داراي فصل جفتگيري است و اين فصل جفتگيري متناسب با هنگام آمادگي شتر ماده جهت باروري است، و فصل جفتگيري در نيمه كره شمالي در ماه هاي آخرفصل زمستان است و دوره يا فصل مستي شتر ناميده مي شود ودر صورت وجود علوفه كافي فصل جفت گيري ازماه دسامبر آغاز شده و تا ماه مارس ادامه مي يابد . به هرحال شتر در ماه فوريه در حالت هيجان جنسي خواهد بود و علايم اين هيجان واضح و آشكار است و احتياج به شرح فراوان ندارد . چرا كه در چنين حالتي كه كام نر حيوان بزرگ شده و از دهان بيرون مي زند و اين امر بسيار واضح وآشكار خواهد بود . معمولاً بزرگترين و قويترين شتر گله اقدام به باروري شتران ماده مي نمايد ، و چنانچه دو شتر نر در حالت مستي در يك زمان وجود داشته باشند ،‌آن دو به جنگ پرداخته و شتر پيروز است كه اقدام به جفتگيري با شتران ماده نموده و شتر شكست خورده حالت مستي خود را از دست مي دهد .
در اين فصل ، معمولا ًشتر نر به حيوانات ديگر و حتي انسان حمله مي كند و به آنها صدمات فراوان وارد مي كند و در اين فصل شترها كثيف ، آزار دهنده و كم رشد مي شوند و جهت جلوگيري از چنين مسائلي اقدام به اخته نمودن شتران كاري و باركش مي نمايند. ولي اخته كردن اگر در شتران كمتر از 6 سال سن انجام شود ، خود باعث حدوث تغييرات ناخوشايندي از لحاظ رشد استخوان ها و عضلات و قدرت تحمل شترها مي گردد. از سوئي ديگر اگر اخته كردن بعد از 6 سالگي انجام شود ممكن است كه عمل اخته كردن برايش خطرناك باشد و بهترين راه براي كنترل شتران اخته نشده در فصل مستي ، اين است كه آنان را به كار سخت و طاقت فرسا به گمارند . شتر در اين دوره بايد تمامي وظايف خود را انجام دهد و نبايد او را به حال خود رها كرد .
معمولا ًخطراتي را كه شتر مي تواند به انسان وارد آورد گاز گرفتن است كه اين كار به وسيله دندان هاي نيش خود انجام مي دهد و به همين جهت بهتر است كه اين دندان ها رابا سوهان سائيده و كند ساخت تا ضرر ناشي از آنها كمتر شود .
باروري شتر ماده درسن چهار سالگي شروع مي شود و ممكن است كه تا مدت 15 سال به زاد و ولد بپردازد و معمولاً شتر ماده هر دو سال يك بار مي زايد و مدت حاملگي شتر در حدود يك سال به طول مي انجامد و شتر ماده به مدت 6-12 ماه از بچه شتر مراقبت و نگهداري مي كند .
بچه شتر در هنگام ولادتش ضعيف و ناتوان است ولي بعد از 24 ساعت از زايمان مي تواند به دنبال مادر خود راه برود و اگر قافله شترها در حالت حركت باشند و امكان توقف موجود نباشد معمولا ًبچه شتر تازه بدنيا آمده را در داخل خورجيني نهاده و بر پشت شتر ديگري مي بندند و شتر ماده به دنبال اين شتر حركت خواهد كرد .
شتر ماده روزانه (5/4ليتر ) شير مي دهد و اين ميزان شير بر حسب ميزان تغذيه شتر و وضعيت سلامتي او تغيير مي يابد . دوره شير دهي معمولا ً از 7 تا 18 هفته طول مي كشد و بچه شتر معمولا ً در سن 15 ماهگي از شير گرفته مي شود . از شير شتر كره نيزگرفته مي شود .
تغذيه
شتر حيواني است كه در تغذيه علاوه بر علوفه مي تواند از درختان ،‌درختچه ها و علوفه خشك استفاده كند و با اضافه كردن حبوبات به جيره غذايي شتر ديده شد كه اين شتران بيشتر از شتران ديگري كه فقط بر درختچه ها تغذيه مي كرده اند فعاليت كاري داشته اند . ولي به هر حال تغذيه بيش از حد با حبوبات نيز مي تواند خطر آفرين باشد زيرا كه دستگاه گوارش شتر توانائي هضم مقدار زياد حبوبا ت را ندارند به همين جهت بايد در جيره غذايي شتر ميزان كمي ازكنستانتره و حبوبات باشد . همچون ساير نشخوار كنندگان شتر نيز بايد به مقدار كافي علوفه تناول كند و همچنين بايد به شتر بعد از غذا خوردن مدتي استراحت داد تا بتواند نشخوار كند . به هر حال مدت چراي شتر بايد 6 ساعت در روز باشد . شتران خوردن گياهان و درختچه هاي كوچك را ترجيح مي دهند ولي قدرت تميز گياهان سمي را از غير سمي ندارند. كاه و ساقه محصولات كشاورزي از غذاهاي مفيد براي تغذيه شتران به شمار مي روند . شتر توانائي خوردن علوفه و گياهان غير ثابت و متحرك را ندارند يعني فقط مي تواند گياهان و علوفه متصل به زمين يا درختان را بخورد . و به همين جهت براي شتر خوردن گياهان درو شده مشكل است . به هر حال شتران قدرت تميز غذائي ندارند و ممكن است كه اقدام به خوردن لباس ،‌گليم ، افسار و لجام بنمايد .
اما از لحاظ نوشيدن آب ،‌شتر هر چه بيشتر كار كند به آب بيشتري نياز دارد و شتر مي تواند تا چند روز بدون نوشيدن آب زنده بماند . ولي بهتر است در صورت امكان در هر روز سيراب گردد و اگر شتر در مدت زيادي تشنه بود بايد در هنگام رسيدن به آب از پي در پي و به سرعت آب خوردن وي جلو گيري كرد جهت اين كار بايد در آغاز مقداري آب به او داده شود و سپس مدتي بعد باقيمانده آب را بنوشد .
شتران معمولا ً آب راكد را بر آب جاري ترجيح ميدهند وشتر بايد در هنگام ظهر كه آب گرم شده است آب بنوشد .
تعيين سن
دندان هاي شيري فك پايين مدت كوتاهي پس از تولد ظاهر مي گردند و بعد از دو ماه هر 6 دندان پيش كامل مي گردند و بعد از حوالي 12 ماه آن دندان ها سائيده مي گردند ولي هم چنان براي مدت 3 سال باقي مي مانند ولي در اين مدت بسيار سائيده مي گردند و هنگامي كه شتر به چهار سالگي رسيد فاصله ميان اين دندانها از هم زياد مي شود و فائده آن در چرا كاهش مي يابد . وقتي شتر به سن 5/4تا 5 سالگي مي رسد دندان هاي دائمي آغاز به ظهور مي كنند و در آغاز دندانهاي پيش دائمي ظاهر مي شود و هر سال دو دندان از دندان پيش ظاهر مي گردد. و هنگامي كه شتر به سن 7 سالگي رسيد تمامي دندان هاي فك پائيني او كامل خواهند بود و اضافه بر آن داراي دو نيش نيز خواهد بود كه در دو سوي فك پائيني وجود خواهند داشت . اين نيش ها وقت معيني براي ظهور ندارند ولي معمولا ً در سن 8 سالگي كامل مي گردند . اما در فك بالائي سه جفت دندان وجود دارد كه در دو سوي فك قرار گرفته اند و شبيه دندان نيش هستند و رشد و نمو آنها در سن 5-6 سالگي شروع شده و در سن 8 سالگي كامل مي گردد . در فك بالائي شتر هم چون گاو دندان هاي پيش وجود ندارد .
شتران كار و باركش
شتران كار و باركش را بايد صبح ها و غروب ها در مرتع رها كرد تا چرا كنند اين شتران را نبايد بيش از 8 ساعت به كار واداشت . هنگامي كه شتر سه ساله مي شود مي تواند بارهاي سنگين را به وزن 125 تا 255 كيلوگرم و براي مسافت 23 كيلومتر در روز حمل كند . اين توانائي شتر سالم در حالت شرايط معمولي است و هميشه بايد توجه داشته باشيم كه شتر حيوان بردباري است و هيچگونه نشانه اي دال بر خستگي ،‌ناراحتي و تشنگي و گرسنگي و درد از خود بروز نمي دهد و به همين جهت ممكن است كه در اثر يكي از آنها ناگهان بر روي زمين بيفتد و تلف شود .
سرعت شتر در شرايط مناسب 5/4 كيلومتر در ساعت است . اما شتر سواري مي تواند 125 كيلوگرم بار را بردارد و با سرعت 5/7تا 9 كيلومتر در ساعت حركت نموده و درروز مسافتي معادل 48 كيلومتر بپيمايد . در هر ساعت بايد ده دقيقه به شتر استراحت داده شود و ادرار شتر به ميزان كم و به تدريج خارج مي شود و اين كار چندين دقيقه به طول مي ا نجامد .
شتران در هنگام شب كه درجه حرارت محيط پايين مي آيد در برابر سرما حساسيت دارند به همين جهت بايد رو اندازي مخصوص براي آنها فراهم كرد . شتران تا سن 15تا 20 سالگي مي توانند بارهاي سنگين را تحمل كنند و تا سن 30سالگي يا بيشتر مي توانند بعضي از كارهاي سبك را انجام دهند . بعضي از شترها ممكن است تا 50سالگي عمر كنند .
در هنگام باركشي از شتر بايد توجه كرد كه زين مناسب باشد و ايجاد زخم بر روي پشت شتر نكند وچه بسا ديده شده كه درمان زخم هاي پهلوي شترها تا مدت ها به درازا كشيده شده است و به همين جهت بهتر است كه در زير زين پارچه هاي مناسبي قرار داد تا از فشار زين بر روي شتر كاسته شود و هر از چندي بايد اقدام به تعويض اين پارچه ها گردد . اين كار مي تواند تا حدود زيادي از ايجاد زخم و جراحات بر روي پشت شتر جلوگيري نمايد .

نشانه هاي سلامتي شتر

دامپزشکان بايد در هنگام آزمايشات باليني شتر کاملاً بر حذر باشند، زيرا که علي رغم آرامش و تحمل زياد ،‌اين حيوان مي تواند لگد بسيار محکمي بزند که ممکن است تا شانه برسد . شتر هم چنين مي تواند دست ها و پاهاي خود را در محدوده وسيعي به عقب يا جلو حرکت دهد بطوري که اين حيوان مي تواندبا دست هاي خود نيز لگد بپراکند و ارتفاع لگد آ‌ن تا آرنج مي رسد و گفته مي شود که شتر بعد از آن که به انسان لگد پراکند و او را نقش زمين کرد بر روي او مي نشيند . به هر حال شتر هنگامي که ايستاده باشد خطرناک است اما چون بنشيند آرام مي گيرد و بي خطر مي شود .شتر علي رغم اين که صداهاي ترسناکي از خود در مي آورد اما به ندرت گاز مي گيرد . در هنگام معاينه دهان و سر حيوان بايد در يکي از طرفين شتر ايستاد زيرا که احياناً شتراقدام به پرت کردن غذا و لعاب به طرف جلو مي کند . جهت هر کاري بايد در آغاز شتر را بوسيله طنابي بست . شتر سالم شتري است با سر افراشته و چشمان صاف ،‌ و گوش هاي برجسته و کوهان دائري شکل و بدن پر با انحناي اندکي به يکي از طرفين باشد . شتر سالم بايد براحتي راه برود و پينه موجود در زير جناغ سينه اش بزرگ و بدون زخم و ترک خوردگي باشد .دماي بدن ،‌دليل خوبي براي شناخت سلامتي شتر است و همانطور که قبلا ًتوضيح داديم درجه حرارت بدن شتر از وقتي به وقت ديگر تفاوت مي کند ، به طوري که در صبح ها درجه حرارت پايين بوده و تاهنگام غروب آفتاب بتدريج بالا مي رود ، سپس دوباره شروع به پايين آمدن مي کند . در ذيل ميانگين دماي بدن شتر را در اوقات مختلف مشاهده مي کنيم :
متوسط درجه حرارت ميزان درجه حرارت
ساعت 6 صبح 5/97 فارنهايت از 94 تا 6/98 فارنهايت
ساعت 12 ظهر 0/99 فارنهايت از 95 تا 100 فارنهايت
ساعت 6 بعد از ظهر 6/100 فارنهايت از 99 تا 7/101 فارنهايت
درجه حرارت شتر درروز و شب هاي بسيار گرم به بالاترين ميزان خود مي رسد و ريزش باران باعث پايين آمدن درجه حرارت شتر به کمترين ميزان خود مي گردد و بطور کلي در هنگامي که شتر در معرض آزار تعداد بسيار زيادي از مگس هاي آزار دهنده قرار مي گيرد ، درجه حرارت او به دليل درستي براي سلامتي او نخواهد بود. تعداد ضربان قلب شتر به شدت متفاوت است ولي به طور متوسط بين 28 تا 32 ضربه در دقيقه است و مي توان نبض شتر را با لمس شريان هاي زير زانوي شتر شمرد . تعداد دفعات تنفس شتر در هنگام استراحت 5تا7 مرتبه در دقيقه است و اگر از 12 مرتبه دردقيقه بيشتر بود نشان دهنده اين است که شتر در وضعيتي غير طبيعي است.
خلقت شتر
قال تعالى : (أَفَلَا يَنظُرُونَ إِلَى الْإِبِلِ كَيْفَ خُلِقَتْ {17} وَإِلَى السَّمَاء كَيْفَ رُفِعَتْ {18} وَإِلَى الْجِبَالِ كَيْفَ نُصِبَتْ {19} وَإِلَى الْأَرْضِ كَيْفَ سُطِحَتْ {20} فَذَكِّرْ إِنَّمَا أَنتَ مُذَكِّرٌ{21} لَّسْتَ عَلَيْهِم بِمُصَيْطِرٍ {22}[ الغاشية ].
آيا آنان به شتر نمى‏نگرند كه چگونه آفريده شده است؟! وبه آسمان نگاه نميى كنند كه چگونه بر افراشته شده است؟! وبه كوهها نمى نگرند كه چگونه نصب وپا برجاى شده اند؟! وبه زمين نگرند كه چگونه پهن وگسترانيده شده است؟! تو پند بده ويا آورى كن چرا كه تو تنها پند دهنده وياد آورى كننده اى وبس ، تو بر آنان چيره ومسلّط نيستى.
خانواده شتر يكي از كوچكترين خانواده‌ها در ميان جانوران مي‌باشد. بجزشتر دوكوهانه وچهر كوهانه چهار نوع ديگر از اين خانواده وجود دارد .خلقت شتر يك شكل عجيب كه داراى سر واسرار مى باشد .
گـوشـهـا :
گـوشـهـاي آن کـوچکـ و پـوشـيـده از مـوهـاي پـرپـشـت و بهم چسبيده است، که باعث مي شود شن و ماسه داخل گوش آن نروند.
سوراخ بيني:
پـوسـته مـخاطي سوراخ بيني آن سطح خيلي پهني دارند که راه نفوذ براي شن و ماسه به داخل بيني باقي نمي گذارند، ولي نم و رطوبت لازمه هـواي تـنـفـس را از هـوا مي مکند و جذب مي کنند.
پلك چشم:
مژه هاي آن خيلي پرپشت و کيپ همديگر هستند که باعث مي شود شن و ماسه و سـنگـريـزه هـاي اطـراف به درون چشم وي نـفـوذ نکنند.
پاهاى شتر:
پاهاى شتر طبعيتا دراز بوده واز تناسق خوبى برخوردا مى باشد كه باعث بلند نگاه داشتن جسمش مى باشد تا كه از غبار وآلودگى زمين در امان بماند .
كف پاى شتر:
کف پهن پاي آن با يک قشر شاخه اي مجهز شده که باعث مي شـود پاي آن در شن و مـاسـه فـرو نرود. وپارا در مـقـابل ماسـه هـاي تيز و گرم نيز محافـظـت مي کند.
معده:
روده آن سلولهاي جذب آب دارد. اين سـلـولـهـا قـسـمـت زيـادي از آب مـصـرف شـده مـوجود در غذاي روده را جذب مي کنند و براي بدن نگه مي دارند. (به اين خاطر سرگين آن خيلي خشک است).
درازى گردن آن :
خداوند در قران كريم به شتر اهميت زياد داده است بخاطر اينكه، در نزد عربها اين يك حيوان خيلى محبوب بود ، شتر كه گردن دراز دارد تاكه بتواند گياهان دشت وصحرا که خشک و خاردار هستند را بخورد، ونيز از درختهاى بلند استفاده نمايد ودرازى گردن شتر وى در وقت از زمين خيستن برايش كمك ميكند . واين خود در حقيقتيك نوع سرى مى باشد كه خداوند در آن خلق نموده است .تکـيه گاهـهاي وي در حالت نشستن (يعني زانوها، آرنجها، وسينه) از قـشـر کلفـتِ پوستِ مرده تشکـيل شده است. اين قـشـر گرما را خنثي مي کند و باعث مي شود بدن آن زخم نشود مقاومت آن در مقابل حرارت درجه حرارت بدن وي مي تواند خـيـلـي تغـيـيـر کـند ضمن اينکه از پستانداران است.حرارت بدن وي بين 34 تا 41 درجه در تغيير است. وقتي دما بالا برود دماي بدن وي نيز بالا مي رود، اين امر باعـث مي شـودکـه تـا دمـاي مـشـخصي نيازي به عرق کردن براي خنک کردن خود نداشته باشد. و در مصرف آب خود صرفه جوئي کند. داخـل دهـان آن از پوست سفـت و سخـت پـوشـيـده شـده کـه باعـث مي شود بتواند گياهان دشت و صحرا که خشک و خاردار هستند را بخورد و زخمي نشود کوهان آن محل ذخيره انرژي است. ضمن اينکه چربي آن قشري براي مقابله با گرما نيز هست.
سطح کمر آن باريک است. که باعث مي شود تابش گرم و سوزان نيم روزي خورشيد، فقط به قسمت کمي از بدن وي بطور مـؤثر بـتابـد. و در شرايط تابش قبل از نيم روز يا بعد از آن که خورشيد مايل مي تابد، اگـر مـجـبـور باشد در آفـتـاب باشـد، رو به خـورشيد و يا پـشـت به خـورشيد زمين گير مي شود. که اين نيز بنوبه خود باعث مي شود تابش مؤثر خـورشيد فقط سوزان را خـنـثي مي کند. به اين ترتيب شتر مي تواند گرمائي که خيلي از حيوانات ديگر را مي کشد تحمل کند.کليه هاي وي قسمت زيادي از آبهاي مصرف شده را دوباره پس مي گيرند، (به اين خاطر ادرار آن غليظ ومحكم است). پوست پـشـمي آن باريک و نرم است. هم گرما را خنثي مي کند و هم بدن را خنک مي کند. از لحاظ در بسيارى از كشورها پشم شتر با قيمت عالى به فروش مى رسد، كه از آن خيمه ويا فرشهاى مظبوط مى سازند تاكه درجه حرارت را كم كند .
وقـتي ادرار مي کند، دم خود را مي جنباند تا ادرار به پـاهـا پاشيده شود. به اين شکل با خيس و مرطوب کردن خود به خنک شدن خود کمک ميکند. شکم وي خيلي بزرگ است. مي تواند تا 200 ليتر آب بنوشد. علاوه بر آن مجراها و منابع ذخيره آب نيز دارد. که هنگام آب خوردن آنها را نيز پر مي کند. مجراي خون وي در اعماق بدن قـرار نگرفـته بـلکه زير پوست گردن وپاها و پهـلـوهـا قرار گرفته است. اين باعث مي شود که گرماي بدن را بيشتر به سطح بدن منتقل کند. و سـرخ رگـهـا حتي در شـرايـطـي که تقـريـباً بي آب باشند و در وضعيت تقريبي معادل يک دويست هزارم حجم واقعي خود، باز هم مي توانند اکسيژن را به نقـاط مختـلف بدن منتقل کنند. شتر در واقع به حساب دشت و صحرا پرداخته شده است. يعني براي گرما، کـمـبـود آب، شـن و مـاسـه. کـسـاني مي گـويـند دليلي براي وجود خدا نميبينند. قرآن آنها را به مطالعه پديده هاي طبيعي مراجعه مي دهـد. انـتـخـاب شتر از ميان ساير حيوانات براي مطالعه، به اين معني است که وي چيزهاي خاصي دارد. بر اساس شـناختي کـه ما امروزه از بافت بـيـولـوژيکي شـتـر داريـم نـيز در واقع همينطور هم هست، و مي بينيم که در ساختار آفرينش شتر مغز و انـديـشـه و حساب و کتاب خوابيده است، كه اسرار آن را خالق آن ميداند. در حالـيکـه در گذشته مردم فکر مي کردند که تحمل شتر زياد است نه اينکه چيز خاصي در آن مي ديدند. اهميت شتر در مورد امن غذائى در سالهاى 1984و 1985، قاره افريقا مواجه خشك سالى شد، ودر نتيجه بسيارى از مواشى آن مناطق به هلاكت رسيدند. ولكن شترها باقى ماندند، ونيز مردمان كه مصدر رزق شان شتر بود از اين قحط وخشك سالى جان به سلامت بردند. بر اساس تحقيقات منتشر شده از سوي متخصصان سازمان جهاني بهداشت، با توجه به خواص مفيد فرآورده هاي شتر، چندين ميليون مشتري بالقوه در جهان عرب و ده ها ميليون نفر ديگر در اروپا، آمريکا و آفريقا، باعث مي شود که توليد و صدور اين فرآورده ها بازاري پر رونق را ايجاد کند.در بعضى مناطق جهان شتر به عنوان وسيله اي حمل و نقل بوده وبراى وارد وتصدير مواد غذائى بوده در بدله اى ماشين استخدام مى شود اين سبب شد كه مردمان افريقا شروع به تبيت شتر پرداختند ؛ تاكه بتوانند در مقابل چنين حوادث مقاومت كنند.
سفينه صحراء
شترداري به درازاي تاريخ زندگي عربها در شنزارهاي گرم و خشک جزيره عربستان و صحراهاي شمال و شرق آفريقاست . آنها در مسير تاريخ از گوشت شترها خورده اند، از پشم و پوست آنها استفاده کرده اند و در جنگ ها و در مسير راهها به راندن شترها پرداخته اند. سؤال اينجاست كه شتراها چرا در مقايسه با ساير حيوانات اهلي و با توجه به خاصيتهاي مفيد شتر، اين حيوان در تمام نقاط جهان، از جمله در اورپا، کمتر مورد توجه بوده است؟! علاوه بر اين، مردمان آن مناطق مي گويند که کشف نفت در کشورهاي عرب حاشيه خليج که ثروتمند شدن مردم اين مناطق را به دنبال داشته، انگيزه پرورش شتر در اين مناطق (به عنوان يکي از مناطق اصلي پرورش شتر) را تضعيف کرده است.
آنها مي گويند با سرازير شدن خودروهاي قدرتمند بيابانگرد به اين مناطق، شتر حتي به عنوان وسيله اي براي حمل و نقل نيز، جايگاه خود را از دست داده است. با تمام اين اوصاف، عده زيادي در خاورميانه به شترداري به عنوان يک سنت نگاه مي کنند و سعي مي کنند به آن ادامه دهند. مسابقه شتر رانى که از سرگرمي هاي جذاب ثروتمندان و اميرزادگان عرب است همه ساله پر رونق تر از پيش در چند کشور عربي برگزار مي شود. پس از اينکه اين مسابقات به دليل استفاده از خردسالان براي شتر، دواني مورد انتقاد جامعه جهاني قرار گرفت، دست اندرکاران مسابقات شتر دواني، از روبات بجاي سوارکار استفاده کردند.
شير شتر
ممکن است بعنوان تازه ترين اغذيه مقوي وارد بازار شود و قفسه مغازه هاي فروشنده مواد غذايي سالم را پر کند.
سازمان ملل خواستار فروش شير شتر به غرب شده است. اين شير سرشار از ويتامين ب وسي است و 10برابر شير گاو آهن دارد. شير شتر که کمي شورتر از شير معمولي است بطور گسترده اي در جهان عرب مصرف مي شود و براي توليد پنير بسيار مناسب است. برخي از مهمترين پخش کنندگان مواد غذايي براي فروش اين محصول در بريتانيا ابراز علاقه کرده اند. علاوه بر مواد معدني و ويتامين، تحقيقات نشان داده که پادتن هاي موجود در شير شتر ممکن است براي غلبه بر بيماري هايي نظير سرطان، ايدز، آلزايمر و هپاتيت ث مفيد واقع شوند. در همين حال تحقيقات براي يافتن نقش آن در کاهش تاثير ديابت و بيماري هاي قلبي نيز ادامه دارد. سازمان خوار و بار جهاني، بازوي اغذيه سازمان ملل متحد، از توليدکنندگان خواسته تا فروش اين محصول به غرب را آغاز کنند. اين سازمان اميد دارد گروه هاي کمک کننده و سرمايه گذاران به توسعه اين بازار کمک کنند. يکي از مسئولان اين سازمان مي گويد: "استعداد اين محصول عظيم است. شير، پول است".
يکي از مشکلات در ارتباط با اين محصول که هنوز حل نشده باقي مانده ناسازگاري آن با دماي بسيار بالاست و بايد براي افزايش زمان مصرف آن فعاليت هاي بيشتري صورت گيرد. بعضى علماى بهداشتى گفتند "شير شتر مي تواند افزوده مفيدي براي رژيم هاي غذايي باشد چرا که داراي کلسيم و ويتامن ب است و از چربي کمتري نسبت به شير معمولي گاو برخوردار است". "با اين حال اين شير گران تر از شير گاو است و مزه اي دارد که ممکن است برخي از مردم از آن خوششان نيايد.(أَفَلَا يَنظُرُونَ إِلَى الْإِبِلِ كَيْفَ خُلِقَتْ) آيا آنان به شتر نمى‏نگرند كه چگونه آفريده شده است؟! خلقت شتر يك نوع معجزه اى بوده كه خداوند متعال بنا بر عظمت خويش آفريده است تاكه منكرين حق رجوع از ضلالت شان برگردند.از نگاه شكل همچون يك شىء غريب مى باشد كه بيننده آن در تعجب مى أفتد.

شتر و ضرب‌المثل

«آخرين پر كاه كمر شتر را مي‌شكند.»
«آدم خوب است شتر گلو باشد.»
«اشتر كه چهاردندان شود از آواز جرس نترسد.»
«اگر شتر پر داشت يك بام سالم در جايي نمانده بود.»
«اگر علي ساربان است مي‌داند شتر را كجا بخواباند.»
«به شتر گفتند گردنت کچه، گفت کجام راسته؟»
«تا فلان كار بشود، دم شتر به زمين مي‌آيد.»
«چشم شور شتر را به ديگ مي‌كند، آدم را به گور.»
«دور از شتر بخواب، خواب آشفته مبين.»
«زير پاي شتر نخواب، خواب آشفته مبين.»
«شتر خالي راه نميره؟»
«شتر خفته، بلا دور!»
«شتر در قطار ديگران خوش نمايد.»
«شتر ديدي نديدي.»
«شتر را گم کرده عقب مهارش مي‌گردد.»
«شترسواري دولا دولا نميشه.»
«شتر كه كاه (علف) مي‌خواهد، گردن دراز مي كند.»
«شتر نقاره‌خانه است، از صداي طشتك وطبلك رم نمي‌كند.»
«شتر هرچه از خار بدش مي‌آيد، از گوشه لبش سبز مي‌شود.»
«شتري است كه در خانه? همه مي‌خوابد.»
«كُره داده شتر مي‌خواهد.»
«کينه? شتري داشتن»
«گاهي با شتر از سوراخ سوزن گذشتن، گاهي پياده از دروازه بيرون نرفتن.»
شتر در شعر فارسي
«آن يکي پرسيد اشتر را که هي// از کجا مي‌آيي اي اقبال‌پي// گفت از حمام گرم کوي تو// گفت خود پيداست از زانوي تو»
مولوي
«اسب تازي دوتك رود به شتاب// شتر آهسته مي‌رود شب و روز»
سعدي
«اشتر به شعر عرب در حالت است و طرب / گر ذوق نيست تورا کژطبع جانوري»
سعدي
«اشتر نادان به ناداني فروخسبد به راه// بي حذر باشد از آن شيري که اشترافکن است»
منوچهري دامغاني
«اشتر و استر فزون‌کردن سزاوار است اگر// بار عصيان تورا بر اشتر و استر برند»
سنايي
«اگر اشتر و اسب و استر نباشد// کجا قهرماني بود قهرمان را»
ناصرخسرو
«بخت بد با كسي كه يار بود// سگ گزدش ار شتر سوار بود»
ناشناس
«جز بدين مستي کجا يارم کشيدن بار غم// بار افزون‌تر کشد چون مست باشد اشتري»
اديب پيشاوري
«چو کاهل بود نافه در خاستن// چه بايد به خلخالش آراستن»
امير خسرو
«ديديم بسي كه آب سرچشمه خرد// چون بيشتر آمد شتر و بار ببرد»
سعدي
«ز شير شتر خوردن و سوسمار// عرب را به جايي رسيده‌ست کار// که تاج کياني کند آرزو؟// تفو برتو اي چرخ گردون، تفو!»
فردوسي
«شتران مست شدستند، ببين رقص جمل// ز اشتر مست که جويد ادب و علم و هنر»
مولوي
«شتر در خواب بيند پنبه‌دانه// گهي لپ‌لپ خورد گه دانه‌دانه»
ناشناس
«شنيدم من که موشي در بيابان// مگر ديد اشتري را بي‌نگهبان// مهارش سخت بگرفت وروان شد// که با اشتر به آساني توان شد// چو آوردش به سوراخي که بودش// نبودش جاي آن اشتر چه سودش// بدو گفت اشتر، اي گم کرده ره را// من اينک آمدم کو جاي ما را// کجا آيم درون اي تنگ روزن// چومن اشتر بدين سوراخ سوزن»
عطار نيشابوري
«عقل تا جويد شتر از بهر حج// رفته باشد عشق بر كوه صفا»
مولوي
«گرگ گرسنه چو گوشت يافت نپرسد// کاين شتر صالح است يا خر دجال»
سعدي
«گر علي ساربان بُوَد داند// كه شتر را كجا بخواباند»
حکيم سوري
«نترسم من از كبك يافه‌سراي// که اشتر نترسد ز بانگ دراي»
اسدي طوسي
منابع :
شتر http://daneshnameh.roshd.ir
آشنايي با شتر http://www.aftab.ae
خلقت شتر http://www.55a.net
انواع شترهاي ايران http://www.irandeserts.com
شتر دوکوهانه http://fa.wikipedia.org
کلياتي درباره شتر http://www.articles.ir
ساختار وجودي شتر http://daneshnameh.roshd.ir
شتر http://www.irandeserts.com
شتر http://fa.wikipedia.org

/الف