ويژگي‌هاي مديران موفق از منظر حضرت آيت الله العظمي مظاهري(مدظله العالي):
هر جامعه‌اي هر چند كه كوچك باشد - مانند جمعيت يك خانواده - اگر بخواهد متشكل و منظم باشد، بايد رئيس و سرپرست داشته باشد، در غير اين صورت، بى نظمى و هرج و مرج در آن جامعه حاكم مي‌شود.
قرآن كريم نيز اين مطلب را پذيرفته است؛ منتها به اين تغيير، بلكه به تغييرهاى مختلف ديگر بيان فرموده است، مثلا به جاى “رياست” كلمه “قوام” به كار مي‌برد و مي‌فرمايد:
الرجال قوامون على النساء؛ مردان، سرپرست زنان هستند. (1)
و اين شايد به دو دليل باشد: يكى تعقلي‌تر بودن مردم و سختى پذيرش و ديگرى عهده دارى نفقه اهل خانه.
بنابراين، رياست و سرپرستى، يك امر عقلايى بوده و اسلام آن را پذيرفته است؛ يعنى بودن رئيس و سرپرست در هر اداره و تشكيلاتى ايجاد نظم و به وجود آوردن تشكل، تنها وجود رئيس كافى نيست بلكه افراد تحت امر يك فرمانده و افراد زير دست يك رئيس، بايد اطاعت پذيرى داشته باشند و از او پيروى كنند؛ اما رؤسا و مديران بايد ويژگي‌هايي داشته باشند تا در كار خود موفق باشند كه در اين جا برخى از آن‌ها را بر مي‌شمريم:
1 - تخصص و تعهد
درباره طالوت و جالوت در قرآن كريم آمده است كه: جنگى بين حق و ناحق اتفاق افتاد، و از پيامبر آن زمان خواسته شد كه رئيس و فرماندهى براى لشگر تعيين كند. آن پيامبر از خداوند خواست تا فرمانده‌اي معرفى نمايد، پروردگار عالم جوانى را براى فرماندهى لشكر برگزيد. مردم اعتراض كردند كه اين جوان است و مناسب فرماندهى و رياست نيست. آن پيامبر از سوى خداوند به مردم اعلام كرد كه اين جوان، دو صفت دارد تخصص و تعهد. از اين قرآن، به خوبى مي‌فهميم كه اين دو صفت ويژگى اوليه يك مدير موفق است.
2- ايجاد مواسات
اين شرط، بسيار مهم است، و بايد همگى سعى كنيم در خانه، اداره و يا در هر جاى ديگر باز زير دستان خود مدارا نموده و با آنان مثل يك رفيق صميمى و برادر برخورد كنيم و قانون “مواسات“ بين ما حاكم باشد.
اميرالمؤ منين (عليه السلام) به مالك اشتر مي‌فرمايند:
اى مالك ! فرماندارها و فرماندگان لشكر تو بايد از افرادى باشند كه مواسات بر وجود آنان حاكم است.(2)
مواسات، قانون بسيار مهمى است و كپى شده از عالم تكوين است. مواساتى كه اسلام دارد از عالم تكوين نشاءت گرفته است. انسان اعضاى مختلفى دارد: پا، دست، چشم و... در بين اعضا، سر به منزله رئيس است در بدن. لذا مي‌گويند: سر انسان از اعضاى رئيسه است. بين سر و بقيه اعضاى بدن قانون مواسات و برابرى حاكم است و سر هيچ گاه تحميل كننده بر بقيه اعضاى بدن نيست و با آنان مستبدانه بر خورد نمي‌کند.
سعدى عليه الرحمه بسيار عالى سروده است كه:
بنى آدم اعضاى يكديگرند/ كه در آفرينش ز يك گوهرند
چو عضوى به درد آورد روزگار/ دگر عضوها را نماند قرار
توكز محنت ديگران بى غمى/ نشايد كه نامت نهند آدمى
اين شعار برگرفته از روايات است؛ مرحوم كلينى حدود پنجاه روايت در اين زمينه در جلد دوم اصول كافى آورده است. اين همان قانون مساوات است؛ يعنى اگر خارى به پا فرو رود مثل اين است كه به چشم فرو رفته باشد، نه تنها پا ناراحت است كه ديگر اعضا نيز با پا همناله مي‌شوند. اين جاست كه فعاليت همگانى براى نجات پا شروع مي‌شود، و رئيس بدن، يعنى سر به دست، چشم مغز و... فرمان مي‌دهد تا با دقت تمام آن تيغ و خار را از پا در آورند. هيچ يك از اعضا بى تفاوت نبوده و خود را كنار نمي‌کشند، بلكه سر - كه رئيس بدن است - مي‌گويد: درد پا درد من است، لذت و خوشحالى پا لذت و خوشحالى من است. دستور اسلام در عالم تشريع نيز چنين است، و مسلمانان بايد چنين باشند.
پيامبر گرامى اسلام (ص) فرمودند:
من أصبح ولم يهتم بأمور المسلمين فليس به مسلم؛ كسى كه صبح كند و به امور مسلمانان، همت نورزد، مسلمان نيست. (3)
3 - منطقى بودن
يكى ديگر از ويژگي‌هاي مدير موفق اين است كه رئيس و مسوول با استدلال و منطق به ميدان كار وارد شود نه با زور و قلدرى. البته ممكن است با زور و تحميل تشكل به وجود بيايد اما به قول شيخ الرئيس بوعلى سينا رحمه الله چنين نظمى دوام و استمرار نخواهد داشت. شما اگر سنگى را به وسيله زور و نيروى بازو به طرف بالا پرتاب كرديد، آن سنگ به اندازه زور و بازوى شما بالا خواهد رفت و بيش از آن ادامه نخواهد يافت، و سرانجام به طرف پايين خواهد آمد.
طبق فرموده قرآن، اگر پدر، مادر و رئيسى بخواهد نظرش را بر زيردستانش تحميل كند نه تنها پيشرفتى ندارد كه آنان را عقده‌اي بار خواهد آورد. لذا اگر تندخويى و خشونت به ميان آمد انسان به جاى گرفتن نتيجه مثبت، با سرعت تمام به سوى ضد مطلوب خود مي‌رود.
امام حسين (ع) سخنى دارد كه بايد پدران و مادران در خانه، و مسوولان در اداره، آن را با آب طلا بنويسند و در اتاقشان نصب كنند و آن اين كه امام عليه السلام فرمود:
من هاول اءمرا بمعصية الله كان اءفوت لما يرجوا...(4)
اگر كسى از راه گناه و خلاف چيزى را به دست آورد، مسلما اميد او قطع مي‌شود و به ضد مطلوب خود مي‌رسد.
4 - پرهيز از تندخويى
رئيس تندخو و نامهربان، گذشته از اين كه در مسند مديريت ناموفق بوده و شكست مي‌خورد، مصيبت فشار قبر را نيز براى خود خريده است.
معاذ، جوان پاك و خوبى است، جبهه رفته و براى اسلام پيكارهاى فراوان نموده است، زمانى كه از دنيا رفت فرشتگان به قدرى در تشييع جنازه‌اش شركت نموده‌اند كه پيغمبر (ص) فرمود: زمين در تشييع معاذ از ملائكه پر شده است. رسول گرامى اسلام در تشييع و غسل و كفنش شركت كردند، و با دست مبارك خود بر قبر گذاشتند، اما زمانى كه قبر را با خاك پر نموده و روى آن را پوشانيدند، پيامبر رو به اصحاب كرده و فرمودند: قبر چنان فشارى به معاذ داد كه استخوان‌هاي سينه‌اش در هم شكست، اصحاب تعجب كردند و پرسيدند: يا رسول الله! معاذ كه انسان خوبى بود. پيامبر فرمود: آرى، آدم خوبى بود، بهشت هم مي‌رود، اما در خانه با زيردستانش رفتار تندى داشت و تندخو بود.
5 - سعه صدر
دريا دلى و سعه صدر، از صفات لازم يك مدير است. با اين ابزار است كه مسوولان و مديران مي‌توانند با حوادث رو به رو شوند و مشكلات مردم را درك كنند. از همين روست كه اميرالمؤمنين على (ع) فرمودند: آلة الرياسة سعة الصدر؛ ابزار رياست، سعه صدر است. (5)
مسوول و رئيس، در اثر زيادى ارباب رجوع و سختى كار، و بد بودن افراد زير دست هرچه كه خسته و عصبانى باشد باز نمي‌تواند بد اخلاقى كند و از مرز اعتدال خارج شود و برخورد خشن و نامناسب با ارباب رجوع داشته باشد و در نتيجه، كار خوب و خدمات گذشته‌اش را حبط و نابود كند.
ممكن است كسى كه يك سال خدمت به جامعه و انقلاب كند اما از طرفى دل مسلمان و مؤمنى را بى جا بيازارد، كه در اين صورت، آن يك سال خدمت و عبادت - هرچه بالا باشد - باز در مقابل آن گناه نمي‌توانند قد علم كند؛ چرا كه اهانت به مسلمان، جنگ با خداست:
من اهان وليا فقد بار زنى بالمحاربة؛ (6)
عزيزان ! به خاطر داشتن ميز رياست يا معاونت، مغرور نشويد و خود را گم نكنيد، اين عنوان‌ها همه هيچ است. يكى از کرامت‌هاي بزرگ رهبر عظيم الشاءن انقلاب همين است كه: من بعضى از اوقات وقتى خدمت ايشان مي‌رفتم همان تلطف‌ها و همان نگاه‌هايي را مي‌ديدم كه در سال‌هاي 1335 و 1336 ديده بودم و ذره‌اي تفاوت نكرده بود.
روزى حضرت امام قدس سره به شهيد رجائى، خدمت گذار صميمى، صادق و وارسته ملت فرمودند:
آقاى رجائى! اين رياست جمهورى چيزى نيست كه انسان به واسطه آن گول بخورد!... از كجا معلوم من و تو تا يك ساعت ديگر زنده باشيم و بخواهيم به رياست جمهوريمان بنازيم.
اميرالمؤمنين (ع) معيارى براى ما تعيين کرده‌اند و فرموده‌اند كه:
آلة الرياسة سعة الصدر؛ وسيله و آلت رياست و سرپرستى، دريا دلى است. (7)
همان طور كه اگر يك منشى قلم نداشته باشد نوشتن برايش ممكن نيست، و يك آهنگر چكش و يك نجار تيشه نداشته باشند كارشان تعطيل مي‌شود، يك رئيس نيز اگر سعه صدر نداشته باشد مي‌تواند رياست كند. مخصوصا در جمهورى اسلامى گرفتارى مهمى كه هست اين كه توقع مردم بالا رفته، كه بسيارى از آن توقعات بى جا است و شما بايد در مقابل اين توقعات و انتظارات از خود خونسردى نشان دهيد؛ به طورى كه وقتى ارباب رجوع از اتاق شما بيرون مي‌روند در اثر سعه صدر، خوش زبانى و استدلال و منطق شما راضى و خوش بين باشد.
اگر براى به دست آوردن سعه صدر تلاش نكنيد نه در پست و مقام موفق مي‌شويد و نه در زندگى. اولين مصيبتى كه براى خودتان به وجود مي‌آيد ضعف اعصاب است. اگر اعصاب شما ضعيف شد، هم دنيايتان به خطر مي‌افتد و هم آخرتتان، در نتيجه نه دنيا خواهيد داشت و نه آخرت.
رمز پيروزى مردان بزرگ و رهبران انقلاب‌هاي سرنوشت ساز، همين تسلط و سعه صدر بوده است، نگاهى گذرا به زندگانى پيامبر گرامى اسلام(صلي الله عليه و آله و سلم) نشان مي‌دهد كه سعه صدر و دريا دلى، يكى از رموز موفقيت آن حضرت بوده است و قرآن نيز در سوره انشراح به اين نكته اشاره مي‌فرمايد: الم نشرح لك صدرك.
مديران و كارمندانى كه در پشت ميز نشسته‌اند، بايد بدانند كه حل مشكل مردم به دست آن‌هاست، و مي‌توانند با رفتار و كردار اسلامى و سعه صدر مبلغ انقلاب باشند و اتاق اداره‌شان را مركز تبليغ كنند. (8)
مهم‌ترين پشتوانه كار مديران از منظر حضرت آيت الله العظمي مکارم شيرازي(مدظله العالي):
مهم‌ترين پشتوانه كار مديران و فرماندگان در پيشبرد اهداف بزرگ خود حمايت‌هاي مردمى و علاقه قلبى مردم به آن‌ها است؛ و اين پشتوانه در صورتى محفوظ مي‌ماند كه رابطه خود را با مردم از طرق مختلف مخصوصاً از طريق تماس مستقيم حفظ كنند.
به همين دليل، پيامبر اكرم(ص) و امير مؤمنان على(ع) در دوران حكومتشان هميشه و در هر حال در دسترس مردم بودند؛ و اگر گاهى شرايط ايجاب مي‌کرد كه تمام وقت با آن‌ها نباشند، ساعتى را براى اين ملاقات و رابطه مستقيم قرار مي‌دادند.
درِ خانه آن‌ها باز و بدون حاجب و دربان بود؛ هر كس مي‌توانست مشكلش را مستقيماً با آن‌ها در ميان بگذارد.
البتّه شرايط كنونى با شرايط آن زمان تفاوتهائى دارد؛ ولى اين به آن معنى نيست كه مدير و فرمانده رابطه خود را به کلي از مردم قطع كند و اخبار تنها از طريق مشاوران و مأموران اطّلاعاتى كه هم جائز الخطا هستند وهم امكان اعمال نظر شخصى درباره همه آن‌ها هميشه وجود دارد به آن‌ها برسد.
به هر حال، اين ارتباط مستقيم هم محبّت او را در دل‌ها زياد مي‌کند، و هم افكار عمومى را براى كمك به پيشبرد اهداف براى او بسيج مي‌نمايد، و هم اطّلاعات واقعى دست اوّل را دراختيار او مي‌گذارد.
... اصولاً هيچ تكيه گاهى براى زمامداران، مديران و فرماندگان مهم‌تر از تكيه گاه مردمى نيست كه اگر باشد كارها به سهولت و سرعت پيش مي‌رود و اگر نباشد تلاش‌ها كم اثر و بيهوده است.
طريق به دست آوردن اين پايگاه، دلسوزى و صداقت و خيرخواهى براى مردم است. قرآن مجيد مي‌گويد:
إِنَّ الَّذينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصّالِحاتِ سَيَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمنُ وُدّاً؛ مسلّماً كسانى كه ايمان آورده و كارهاى شايسته انجام داده‌اند، خداوند رحمان محبّتى براى آنان در دل‌ها قرار مي‌دهد! (9)
كوتاه سخن اين كه، پشتوانه مردمى و حمايت توده‌هاي جمعيّت مخلص، كيمياى عجيبى در مسأله زمامدارى و مديريّت و فرماندهى است؛ و راه به دست آوردن اين كيميا آن است كه انسان براى آن‌ها خدمت و دلسوزى كند، صداقت به خرج دهد، و رابطه هميشگى داشته باشد. (10)
خدمت رساني مديران از منظرحضرت آيت الله العظمي نوري همداني(مدظله العالي):
مديران و کارکنان دستگاه‌هايي اجرايي بايد کار خود را به عنوان شغل نپندارند، بلکه اين فرصت را براي خدمت رساني بيشتر به مردم غنيمت بشمارند و به آنان خدمت کنند. امام راحل مواره تاکيد داشتند که مسؤولان با مردم مهربان باشند و به مشکلات آنان توجه کنند. مسؤولان بايد به اين نکته اساسي توجه و براي ايجاد وحدت بيشتر تلاش و همت کنند.
مردم، رهبري و اسلام، سه رکن مهم انقلاب اسلامي است... مسؤولان بايستي در حل مشکلات مردم به ويژه اقشار محروم کوشا باشند... درب ادارات بايد به روي مردم باز باشد و نبايد مردم را با اين بهانه که فلان مسؤول جلسه دارد معطل کرد. مسؤولان ادارات و ارگان‌هاي مختلف بايد به گونه‌اي برنامه‌ريزي کنند که جلسات در غير ساعات اداري برگزار شود تا زمينه براي خدمت و توجه بيشتر به مردم و ارباب رجوع فراهم شود. (11)
پي نوشت ها :
1- نساء 3 آيه 34
2- نهج البلاغه، نامه 53.
3- وسائل الشيعه، ج 11، ص 559، ح 2.
4- بحار الانوار، ج 73، ص 392.
5- نهج البلاغه، صبحى صالح، حكمت 176
6- وسائل الشيعه، ص 558، ج 1
7- نهج البلاغه صبحى صالح، حكمت 176.
8- اخلاق در اداره، آيت الله العظمي مظاهري(مدظله العالي)، بوستان کتاب قم
9- سوره مريم ـ آيه 96
10- مديريت و فرماندهى در اسلام، حضرت آيت الله العظمي مکارم شيرازي(مدظله العالي)، صص156- 155
11. بيانات آيت الله العظمي نوري همداني( مدظله العالي) در جمع مديران، دانشگاهيان و نخبگان استان خراسان شمالي، 28/1/90
منابع:
1. مديريت و فرماندهى در اسلام، حضرت آيت الله العظمي مکارم شيرازي(مدظله العالي)، نشر نسل جوان
2. اخلاق در اداره، حضرت آيت الله العظمي مظاهري(مدظله العالي)، بوستان کتاب قم
3. پايگاه حضرت آيت الله العظمي نوري همداني( مدظله العالي) /ع