اشنان درختچه اي است پايا ، چند ساله ، داراي انشعابات فرعي متعدد ، ساقه هاي ترد ، سفيد رنگ و بر روي آن برگ هاي استوانه اي کم و بيش کشيده و دراز گوشتي و آب دار قرار مي گيرند. برگ هاي متقابل ضخيم که از نوعي کرک هاي غده اي با راسي که داراي يک سعدل بسيار بزرگ هستند ، پوشيده شده اند . اين سلول ها پر از آب و شيره ي واکوئولي غني از املاح و اسيد اگزاليک مي باشند.
اين پوشش کرکي به هنگام خشکي هوا همانند اندام ذخيره ي آب عمل نموده و بعد از اينکه آب خود را از دست دادند ، خشک و دوباره به صورت آردي شکل و سفيد خام ، تمام سطح ساقه و برگ ها را مي پوشانند.
گل هاي اشنان منفرد ، منظم و در هنگام رسيدن ميوه در قاعده خشک و کاغذين مي شوند . اشنان متعلق به خانواده اسفناجيان (chenpodiaceae) است.
پراکنش جغرافيايي:
رويشگاه هاي نسبتاً گسترده اشنان در اکثر شوره زارهاي نواحي بياباني جهان مشاهده مي شوند. پراکنش جغرافيايي درختچه در کشورهاي حوزه ي خليج فارس مانند قطر ، بحرين ،کويت و ... و هم چنين بخش وسيعي از اراضي شور بيابان هاي جنوبي مانند سيستان و بلوچستان ، زاهدان تا نواحي مرکزي ، از جمله يزد ، کرمان ، فارس ، اصفهان ، تهران و سمنان تا نواحي شمال و شمال شرقي ، نظير دامغان ، شاهرود، سبزوار ، خراسان و حتي حاشيه ي درياچه ي اروميه گسترش يافته است. اشنان از جمله گياهان بارز شوره زارهاي کشورمحسوب شده که حتي شوري بالاي 40 ميلي موس را نيز به راحتي تحمل مي کند. اين درختچه از لحاظ حفاظت خاک ، مخصوصا در نواحي شور و قليايي ، نقش تعيين کننده اي ايفا مي کند.
در اثر ترسيب ماسه هاي روان در لابه لاي شاخه و برگ هاي اشنان ، ايجاد تپه هاي نبکائي (nebeka) شده که شکل گيري اين تپه ها عامل بسيار مهمي در ترسيب ماسه هاي روان و مهار طوفان هاي شني مي باشد. مراتع اشنان خيز عرصه هاي بياباني کشور و به ويژه بيابان هاي مرکزي کشور ، به عنوان يکي از مراتع بارز اراضي خشک محسوب مي شوند.
سر شاخه هاي گياه اشنان توسط دام هاي بزرگ مانند شتر تعليف شده و به همين دليل ، مراتع اشنان خيز ، چراگاه بسيار مناسب براي پرورش شتر به شمار مي آيد. در ريختارهاي گياهي (formations) اشنان، ساير گونه هاي گياهي شورپسند مانند : علف شور (salsolasp) ، خارشتر ، جغجغک و anabasissp و گز به عنوان گونه هاي همراه موجب تنوع زيستي اجتماعات گياهي اشنان مي شوند.
موارد استفاده ي گياه:
1- تعليف دام : اين گياه از نظر خوشخوراكي ارزش كمي داشته و بيشتر مورد علاقه ي شتر مي باشد. بز و گوسفند از اندام هاي خشك گياه به مقدار كم مورد استفاده قرار مي دهد.
2- استحصال كلياب : در اثر سوزاندن ساقه و برگ اين گياه املاح موجود در گياه به صورت خاكستر يا تخته سنگ بي شكل باي مي ماندكه موارد مصرف متعددي دارد.
3- شستشوي لباس : تهيه ي پودر از شاخه و برگ جهت شستشوي لباس (كه در ايام گذشته مرسوم بوده است)
4- جهت سوخت و تهيه ي زغال: كه حدودا در سه دهه گذشته مصرف بالاي داشته است.
5- مصارف دارويي : برطرف کردن آبله مرغان ، ضد عفوني کننده ، جهت بيماري هاي پوستي مانند سوريازيس ، برص و ... .
كلياب محصولي از گياه اشنان
كلياب به مواد قليايي و توده هاي خاكستر حاصل از سوزاندن اندام هاي هواي برخي از گياهان شورپسند مانند اشنان، آنابازيس و تعدادي از گونه هاي علف شور كه به صورت تخته سنگ هايي بي شكل گفته مي شود.
كلياب برگرفته از نام قليا است . اغلب به رنگ قهوه اي تيره و شبيه به سنگ هاي آذرين است . چنانچه كلياب در محل مرطوب قرار گيرد به واسطه جذب آب توسط مواد جاذب رطوبت و مواد قليايي ، سطح توده خاكستر را پوشش سفيد رنگي فرا مي گيرد كه اصطلاحا كلياب شورزده گفته مي شود. در اثر حل شدن مواد قليايي در آب ، آب به رنگ سبز ملايم در مي آيد .
براي استفاده از تركيبات قليايي كلياب در مركز صنعتي ابتدا توده هاي بي شكل كلياب را پودر نموده و بعد درون آب مي ريزند تا سطح تماس خاكستر با آب زيادتر شود . مرغوبيت كلياب به تند و تيز بودن بوي حاصل از تماس چند قطره آب بر روي كلياب دارد و چنانچه بوي شبيه زرنيخ استشمام شد نشان دهنده مرغوبيت بالاي كلياب است .
به استناد آزمايشات انجام گرفته در زمينه ي تجزيه مواد معدني كلياب ، عمده تركيبات آن شامل كربنات هاي سديم و پتاسيم مي باشد. هم چنين عناصر موجود در آن شامل: ميزان ازت 35درصد ، فسفر ppm 2 درصد ، پتاس 25/4 درصد ، كربن 4 درصد و مواد آلي 7 درصد گزارش شده است.
براساس تحقيقات انجام شده پيرامون ميزان توليد كلياب به طور متوسط به ازاي هر متر مربع تاج پوشش گياه اشنان ، بسته به نوع بوته و سن گياه (شادابي و طراوت آن ) معمولا بين 90 تا 180 گرم كلياب استحصال مي گردد. به عبارت ديگر در هر هكتار از رويشگاه هاي اشنان معمولا بين 25 تا 50 كيلو گرم كلياب استحصال مي گردد. اين ماده صنعتي ، در مراكز صنعتي از جمله صابون سازي ، سفالگري ، شيشه سازي ، شستشوي نخ هاي ابريشم و تيزآبي كردن برخي از مواد خشكبار (مانند آلوچه و كشمش) مورد استفاده قرار مي گرفته است.
بواسطه وفور مواد شيميايي ، امروزه كمتر از كلياب جهت امور صنعتي استفاده مي گردد. با اين وجود در برخي از مراكز صنعتي بواسطه ي عدم جايگزيني مواد شيميايي مانند مركز ابريشم كشي ، هنوز از اين ماده استفاده مي گردد.
تا دو دهه قبل از پودر شاخه و برگ هاي اشنان به عنوان ماده پاك كننده جهت شستشوي البسه و پارچه هاي نخي به طور سنتي استفاده مي شده است. بالا بودن هزينه هاي كارگري جهت پودر كردن كلياب و حل كردن پودر در آب يكي از موانع اصلي و مهمي به شمار مي رود كه امروزه كمتر از كلياب استفاده شود. با اين حال هنوز در كارگاه هاي ابريشم كشي جهت عمل آوري نخ هاي ابريشم و تميز كردن كلاف هاي نخ از پودر خاكستر كلياب استفاده مي شود. در اثر جوشاندن نخ ها در پاتيل هاي آب جوش حاوي مواد كليابي، كيفيت رنگ پذيري نخ ها بالا رفته و مرحله تثبيت رنگ در مراحل رنگ رزي براق انجام مي گيرد.
نحوه بهره برداري از گياه اشنان و تهيه كلياب :
ابتدا توسط بيل يا داسِ تيز ، شاخه هاي بوته را از فاصله نزديك (10-15 سانتي متر) به يقه گياه مورد هرس قرار مي دهند. بدين شكل كه شاخه هاي آب دار و سنگين را با پا يا بيل مي خوابانند و به علت ترد بودن شاخه ها مي شكند و با بيل قطع مي كنند. سپس شاخه هاي قطع شده را در اطراف بوته جمع آوري مي كنند
سپس به مدت دو روز به حال خود گذاشته تا برگ هاي آب دار قسمتي از آب خود را از دست بدهد. پس از طي شدن مدت مذكور بوته ها به علت از دست دادن آب خود ، ظاهر چروكيده به خود مي گيرند . به وسيله چنگك بوته ها را جمع آوري و كپه مي نمايند و با وسايل نقليه به يك نقطه كه معمولا در مركز بوته هاي كنده شده است حمل و جهت سوزاندن آماده مي كنند. سپس گودالي به عمق 10 تا 15 سانتي متر و به قطر 2 تا 3 متر - بستگي به مقدار و حجم بوته - حفر مي نمايند و مقداري از بوته ها ي كنده شده را داخل گودال ريخته و آتش مي زنند . بوته ها ي كنده شده به صورت تدريجي بر روي آتش ريخته مي شود. در هنگام سوزاندن بوته ها دود سفيد رنگ بسيار غليظي و پيوسته بر فراز منطقه عمليات نمايان است . به طوري كه از كيلومترها دود ديده مي شود . علت ايجاد دود سفيد رنگ و غليظ اين است كه بر اثر ريختن مداوم شاخه و برگ ها سوختن ناقص صورت مي گيرد. در اثر سوزاندن گياه تقريباً تمام مواد آلي موجود در گياه سوخته و تنها مواد معدني به صورت مايعي سيال به درون گودال جاري مي شود و پس از سرد شدن به كلياب تبديل مي شوند.
منبع: http://www.irandeserts.com
معرفي سايت مرتبط با اين مقاله