دوستداران پلوتون، نااميد نباشيد: محققان هنوز از جنگيدن برسر اين نهمين سياره منظومه شمسي دست نكشيده‌اند. البته شمايي كه دوستدار پلوتون هستيد به خوبي به ياد داريد كه دو سال پيش كه انجمن بين‌المللي ستاره‌شناسي (IAU) در اقدامي بي‌رحمانه و بر اساس راي‌گيري پلوتون را از سياره به «سياره كوتوله» تنزل درجه داد، بسياري از همين محققان جار و جنجال به پا كردند تا جلوي اين كار را بگيرند. آنها تصميم گرفته‌اند يك بار ديگر اين مناقشه را زنده كنند، اما اين بار زير پرچم ادراك عموم از علم.
محققان ايستاده در دو طرف اين دعوا وعده كرده‌اند تا در ماه آگوست آينده در آزمايشگاه فيزيك كاربردي دانشگاه جان هاپكينز رو در روي يكديگر صف آرايي كنند. مارك سيكس (M.Sykes)، يكي از ترتيب دهندگان اين كنفرانس موسوم به «مناظره سياره كبير: علم به عنوان يك فرآيند» و مدير انستيتو علوم سياره‌اي در آريزونا مي‌گويد: «هدف از اين كنفرانس اين است كه به مردم ياد بدهيم علم فرآيندي است كه پيوسته خود را بازنگري و اصلاح مي‌كند.» سيكس در ادامه افزود «مردم بايد از نزديك با چنين فرآيندي روبه‌رو شوند. اقدام دو سال پيش انجمن بين‌المللي ستاره‌شناسي اين احساس را در مردم به وجود آورد كه گويي علم به دست گروهي از دانشمندان انجام مي‌شود كه پشت در‌هاي بسته مدام در حال راي دادن هستند.»
بر اساس برنامه‌ريزي‌هاي انجام شده در بخشي از اين كنفرانس موافقان و مخالفان درباره تعريف ارائه شده از سوي IAU در مورد سياره (جرم سماوي كروي كه مدار حركتش از ديگر رقيبان متمايز باشد) و نسخه جديدتري از اين تعريف كه از جانب برخي محققان مثل سيكس ترجيح داده مي‌شود، به نوبت سخنراني خواهند كرد.
علاوه بر اين، سخنراني ديگري با عنوان «چالش‌ها و فرصت‌ها» نيز در برنامه‌ها گنجانده شده است كه به آموزگاران دعوت شده به اين كنفرانس اختصاص دارد. به گفته سيكس «يكي از مشكلاتي كه در اين دو سال با آن مواجه بوديم سردرگمي آموزگاران درباره محتواي دروس بود.» البته در اين ميان مقاومت طولاني در برابر تصميم IAU باعث خستگي برخي از محققان نيز شده است. هارولد لويسن (H.Levison)، دانشمند علوم سياره‌اي در انستيتو تحقيقاتي ساوت وست در كلورادو مي‌گويد: «به اعتقاد من اين مبارزه بيش از هر چيز به اعتبار ما خدشه وارد مي‌كند.» لويسن با نتيجه‌گيري انجمن بين‌المللي ستاره‌شناسي درباره پلوتون موافق است اما او بيشتر موافق اين ايده است كه سياره‌ها به دو گروه تقسيم شوند: ماژور و مينور. با وجود همه اين جاروجنجال‌ها IAU هنوز بايد تصميم بگيرد كه موضوع را طي همايشي در سال آينده مورد بازنگري قرار دهد يا نه.
با وجود دو دستگي محققان درباره پلوتون به نظر مي‌رسد كه ناشران كتاب‌هاي درسي كاسه داغ‌تر از آش شده و در تاييد تنزل درجه پلوتون، از ديگران پيشي گرفته‌اند. براي مثال به گفته دانا بكمن (D.Backman)، دانشمند علوم سياره‌اي در مركز تحقيقاتي ايمز ناسا «در پيش نويس كتاب «دورنما‌هاي ستاره‌شناسي» (چاپ اول 2007) كه پيش از اجلاس آگوست 2006 IAU نوشته شده بود نيز پلوتون از نقشه سياره‌هاي موجود در منظومه شمسي جدا شده است.» بكمن در ادامه افزود «در واقع تصميم IAU چيزي را بيان مي‌كرد كه ما پيشتر به آن اعتقاد داشتيم و درباره آن نيز نوشته بوديم.» به گفته جك ليسائور (J.Lissauer)، همكار بكمن در مركز ايمز و برنده جايزه كمبليس از انجمن ستاره‌شناسي آمريكا در سال 2007 «در كتاب «علوم سياره‌اي» (چاپ اول 2001) با اينكه پلوتون در ميان سياره‌هاي منظومه شمسي طبقه‌بندي شد اما در ويرايش دوم اين كتاب كه در سال 2009 منتشر خواهد شد، نام پلوتون از اين فهرست خارج شده است.»
در واقع پلوتون همواره متفاوت از ديگر سياره‌هاي منظومه شمسي بوده است. اين سياره با جرمي در حدود يك پنجم كره‌ماه، بزرگ‌ترين جرم يخي در ميان اجرام يخي تشيكل‌‌دهنده كمربند كوئيپر (Kuiper) به شمار مي‌آيد كه در فراسوي مدار سياره نپتون كشيده شده است. پلوتون بر خلاف چهار سياره دروني و خاكي منظومه شمسي، در بهترين حالت اتمسفري بي‌نهايت رقيق دارد. چهار سياره بيروني مشتري مانند نيز سياره‌هايي عظيم و گازي هستند. در واقع سياره نهم سابق كه مدار كاملا مختلف‌المركز يا بيضي شكل آن مدار سياره نپتون را نيز قطع مي‌كند، هيچ شباهتي به اين چهار سياره بيروني ندارد. به گفته لويسن «وقتي به نقشه منظومه شمسي و مسير حركت سيارات نگاه مي‌كنيد هشت سياره را مي‌بينيد و چيزي در ميان آنها كه با ديگران متفاوت است.» ناگهان در سال 2003 اخترشناسان سياره دهمي موسوم به «اريس» (Eris) را كشف كردند كه جايگاه پلوتون به عنوان بزرگ‌ترين جرم در كمربند كوئيپر را از آن خود كرد. لويسن در ادامه به اين نكته اشاره مي‌كند كه كشف اريس اين ذهنيت را برانگيخت كه از اين به بعد اجرام بيشتري نيز كشف مي‌شوند كه بايد سياره پنداشته شوند. بيچاره بچه‌مدرسه‌اي‌هايي كه بايد سال به سال اسامي بيشتري را به خاطر بسپارند. بنابراين IAU تابستان دو سال پيش نشستي را در پراگ ترتيب داد تا درباره نخستين تعريف رسمي از سياره تصميم‌گيري شود. گروه كاري منصوب شده‌اي از جانب IAU در آغاز اين پيشنهاد را داد تا سياره را در درجه اول بر اساس گرد بودنش تعريف كنيم. اين تعريف نه تنها پلوتون و اريس كه كارن (Charon)، قمر پلوتون و سرس (Ceres)، بزرگ‌ترين سيارك قرار گرفته در كمربند ميان مريخ و مشتري را نيز در بر مي‌گرفت. پس از كلي مباحثه كه به محافل عمومي هم كشيده شد، سرانجام اين گروه كاري تعريف را به اين شكل اصلاح كرد كه سياره علاوه بر گرد بودن بايد ناحيه مداري‌اش را از ديگر رقيبان به طور واضح جدا كند كه هيچ كدام از آن چهار جرم از پس چنين شرطي بر نمي‌آيد. سپس راي‌دهندگان IAU سري به نشانه تاييد تكان دادند و آن چهار جرم مزبور را در گروه «سياره‌هاي كوتوله» طبقه‌بندي كردند. اما همه با اين تصميم موافق نبودند. براي مثال محققاني كه روي ماموريت «افق جديد» ناسا به سوي پلوتون و كمبرند كوئيپر كه در سال 2006 پرتاب شد كار مي‌كردند، به جاي كار روي سياره‌اي واقعي ناگهان خودشان را مشغول سر و كله زدن با سياره‌اي كوتوله يافتند.
پس از اين سرخوردگي بزرگ، گروهي متشكل از 300 دانشمند علوم سياره‌اي عريضه تظلمي در اعتراض به تعريف IAU نوشتند و در آن تعريف جديدي را خواستار شدند. عدم‌پذيرش عنوان سياره كوتوله از سوي آنها به اين نكته اشاره داشت كه تعريف IAU هنوز به تفسير نظرات كارشناسي علمي نياز دارد. براي مثال نپتون مانع از حركت پلوتون روي مدارش نمي‌شود و اينكه مدار مشتري كاملا از مجموعه سنگ‌هايي موسوم به سيارك‌هاي ترويان جدا نيست. ليسائور و همكارش در نگارش كتاب درسي «دورنما‌هاي ستاره شناسي» استفاده از اصطلاح سياره كوتوله را به خاطر پيشگيري از چنين ابهاماتي محدود كردند. به گفته وي «ما از تعريف IAU مبني بر گرد بودن و متمايز بودن ناحيه مداري را استفاده نمي‌كنيم، چرا كه مطمئن نيستيم اگر روزي جرم مشتري‌مانندي در فاصله 15 ميليارد كيلومتري پيدا شود، حتي در صورت متمايز نبودن ناحيه مداري‌اش باز هم به عنوان سياره طبقه‌بندي نشود.»
در شماره اخير ژورنال Science سيكس اين بحث را در مورد تعريف گرد بودن مطرح مي‌كند. زماني كه جرمي به اندازه كافي بزرگ باشد بر اثر نيروي گرانش خودش به شكل كره در مي‌آيد. سيكس در ادامه مي‌گويد وقتي اين اتفاق افتاد، مواد چگال‌تر به سوي مركز كره حركت مي‌كنند و فرآيند‌هاي زمين‌شناختي وارد كار مي‌شوند، فرآيند‌هايي مثل آتشفشان، صفحه‌هاي تكتونيك و فرسايش. سيكس، يكي از اعضاي تيم علمي ماموريت «داون» ناسا به سوي سياره كوتوله «سرس» و «وستا»، دو عضو بزرگ‌تر كمربند خرده‌سياره‌اي ميان مريخ و مشتري، مي‌گويد: «تعريف جرم گرد راهنماي بسيار مفيدي براي دانشمندان علوم سياره‌اي خواهد بود تا بتوانند اجرامي را در منظومه شمسي انتخاب كنند كه تحقيق روي آنها بتواند مايه روشن شدن فرآيند‌هاي زمين‌شناختي در زمين باشد. وفتي خواص گوناگون اجرام مختلف را مورد بررسي قرار مي‌دهيد، در واقع از اين مسئله صحبت مي‌كنيد كه اين اجرام چگونه به يكديگر مربوط مي‌شوند؟ اما شيوه IAU در طبقه‌بندي چيزها، مطلقا بينشي به دست نخواهد داد.»
اد پرادر (E.Prather)، دانشيار رصدخانه استوارد در دانشگاه آريزونا درباره تعريف IAU معتقد است «چنين ادعايي با دلايل و مداركي كه بايد در كلاس‌هاي درس بيان شوند همخواني ندارد.» پرادر در ادامه افزود حتي پيش از نشست IAU در پراگ نيز او در كلاس‌ها به دانشجو‌هايش ياد مي‌داد كه سيارك‌ها و اجرام موجود در كمربند كوئيپر را بر اساس چگونگي شكل‌گيريشان از هشت سياره ديگر متمايز بدانند: در واقع مواد چگال‌تر در ديسك سياره‌اي ابتدايي به دور خورشيد اوليه به سمت داخل جمع شدند كه در نتيجه اين روند سياره‌هاي خاكي به وجود آمدند، در حالي كه گاز‌ها به نواحي دور‌تر و بيروني روان شدند و سياره‌هاي مشتري مانند يا غول‌هاي گازي را پديد آوردند. پرادر مي‌گويد كه مطابق معمول در همه كلاس‌هايش درباره اين مناقشه نظرات دانشجو‌ها را جويا مي‌شود و حدود 70 درصد از آنها به فكر فرو مي‌روند. به گفته پرادر «بله دليلي وجود ندارد كه پلوتون سياره باشد. تنها صخره‌اي است كه در دور دست نشسته است. اما تعريف سياره به عنوان يك جرم گرد مشكلات خاص خودش را دارد، چرا كه اين تعريف به خودي خود تفاوتي بين سياره‌ها و اقمار قائل نيست.»
به هر حال اين محققان و دانشمندان معترض به تصميم IAU چه تنزل درجه پلوتون را بپذيرند و چه زير بار نروند، نگراني آنها درباره ادراك عموم از فرآيند علمي همچنان پابرجا خواهد بود. به گفته سيكس «علم اين نيست كه سازمان‌هايي حقيقت را به خورد توده‌ها بدهند، علم بسيار سر زنده‌تر است و آشفته‌تر.» اما اين همان آشفتگي‌اي است كه مايه نگراني پرادر شده است: «به اعتقاد من اين مسئله بايد بحثي حياتي ميان دانشمندان باشد نه معلمان و عوام.» در غير اين صورت به اعتقاد پرادر مردم گمان مي‌كنند كه دانشمندان بر اساس احساسات شخصي يا روند‌هاي تاريخي تصميم‌گيري مي‌كنند نه فرآيند‌هاي طاقت‌فرسا. اگر چنين چيزي رخ دهد همانطور که پرادر مي‌گويد:
«ما قافيه را باخته‌ايم.»
منبع:http://www.s-nova.blogfa.com
تصاوير زيبا و مرتبط با اين مقاله