خورشيد گرفتگي زماني رخ مي دهد که سايه ماه روي سطح زمين مي افتد .براي اين بايد ماه بين زمين وخورشيد باشد.در حقيقت خورشيد گرفتگي اختفاء خورشيد توسط ماه مي باشد از طرف ديگر بايد به آن گرفتگي زمين گفت چراکه طبق تعريف گرفتگي زمين از سايه جسم ديگر يعني ماه گذر مي کند.
خورشيد گرفتگي تنها زمان ماه نو رخ مي دهد يعني زمانيکه ماه در حالت مقارنه با خورشيد مي باشد اما بدليل زاويه مداري ماه با صفحه مدار زمين که مقدار آن 15/5 درجه مي باشد در هر ماه نو گرفتگي رخ نمي دهد.شرط مهم گرفتگي علاوه بر مقارنه قرار گرفتن ماه در نقطه گره مداري هم مي باشد.البته اين تطابق صددرصد لازم نيست و75/18 روز قبل يا بعد از اين موقعيت ويژه نيز مي توان منتظر رخ دادن گرفتگي بود.همين زمان موجب بوجود آمدن فصل گرفتگي شده است.از آنجاييکه ماه سينوديکي (5/29روزه) کمتر از فصل گرفتگي مي باشد در هر فصل گرفتگي امکان رخ دادن دو گرفتگي وجود دارد.
با توجه به اينکه نقاط گره اي روي دايرة البروج به سمت غرب حرکت مي کنند ماه در کمتر از 6 ماه به نقطه گره مقابل مي رسد وبعد از گذشت 62/436 روز نيز به همان گره اولي مي رسد اين زمان سال گرفتگي نام دارد.
طي هرسال امکان وقوع 4 گرفتگي وجود دارد امااز آنجاييکه سال تقويمي مقداري از سال گرفتگي بلندتر است امکان وقوع گرفتگي پنجم نيز در بعضي موارد نادر وجود دارد وآنهم فقط در ماه ژانويه يا دسامبر.در سال 2206 يکي از آن سالهاي نادر است.بطور معمول هر سال دو گرفتگي خورشيد رخ مي دهد.بدليل مشابه بودن شرايط جهت وقوع ماه گرفتگي بدنبال يا قبل ازهر خورشيد گرفتگي ماه گرفتگي نيز رخ مي دهد.
از زمان بابليها آشکار شده بوده است که گره بعد از هر 18 سال و3/10 روز به موقعيت قبلي خود بر مي گردد اين زمان به نام دوره ساروسي معروف است.اين زمان شامل 223 ماه سينوديکي يا 32/6585 روز مي باشد.اين زمان با 19 سال گرفتگي که برابر با 78/6585 روز است نزديکي زيادي دارد بنابراين بعد از گذشت هر دوره ساروسي (32/6585روز)يک گرفتگي باشرايط مشابه تکرار مي شود گفته مي شود اين گرفتهاي مشابه تشکيل يک سري مي دهند.عدد 32/0 يعني قسمت اعشار 32/6585 مسئول انتقال گرفت هاي مشابه به سمت غرب به اندازه يک سوم محيط زمين يعني 120 درجه جغرافيايي است. تفاوت دو عدد 32/6585 و78/6585 يعني 46/0 نيز موجب انتقال مسير گرفتگي به اندازه 2 تا 3 درجه به سمت شمال يا جنوب مسير گرفتگي قبلي مي شود.در نهايت? هر دوره ساروسي به سمت قطبها پيش رفته ودر آخر پايان مي يابد.اين زمان در حدود 1262 سال بوده وشامل حدود 70 گرفتگي مي باشد.
اندازه ظاهري ماه وخورشيد آنگونه که از زمين مشاهده مي شود بسيار نزديک بهم مي باشد امابدليل مدارهاي بيضوي زمين وماه داراي تغييراتي نيز مي باشد.
بسته به فواصل بين خورشيد ماه وزمين گرفتگي متفاوت خواهد بود.
در خورشيد گرفتگي کلي اندازه ظاهري ماه از خورشيد بزرگتر بوده ومخروط سايه ماه به سطح زمين مي رسد نقاطي از زمين که در اين سايه قرار گرفته باشند مي توانند شاهد يک گرفتگي کلي باشند که در آن آسمان نسبتا" تاريک شده ستاره هاي پرنور آسمان ظاهر شده ومي توان تاج خورشيد را نيز مشاهده کرد.زماني که ماه در نقطه حضيض مداري خود باشد( اندازه ماه بزرگترين باشد) وخورشيد در اوج باشد (اندازه خورشيد کوچکترين باشد)
خورشيد گرفتگي ميتواند تا 7 دقيقه و31 ثانيه ادامه پيدا کند. اين مقدار بيشينه گرفتگي خورشيد مي باشد.البته براي وقوع اين بيشينه مکان گرفتگي بايد در نزديکي استواي زمين وزمان رخ دادن نيز در وسط روز يعني ظهر هنگام باشد.
در خورشيد گرفتگي حلقوي اندازه ماه نسبت به خورشيد کوچکتر است وقرص ماه نمي تواند کل قرص خورشيد را بپوشاند در اين حالت آسمان تاريک نمي شود ونمي توان شاهد تاج بود.در خورشيد گرفتگي حلقوي مخروط سايه ماه به زمين نميرسد.
در خورشيد گرفتگي کلي –حلقوي اندازه ظاهري ماه وخورشيد برابر است و در ابتدا وانتهاي گرفتگي در نقاطي که گرفتگي آغازو پايان مي يابد گرفتگي حلقوي رخ مي دهد ولي در نقاط ميانه گرفتگي کلي رخ مي دهد.در واقع درابتدا نوک مخروط سايه به زمين نمي رسد (گرفتگي حلقوي) بعد از مدتي نوک مخروط به زمين رسيده( گرفتگي کلي )والبته دوباره از زمين فاصله گرفته وگرفتگي دوباره حلقوي مي شود.
در خورشيد گرفتگي جزيي مرکزقرص ماه از روي مرکز قرص خورشيد عبور نمي کند وماه بدليل کوچک بودن ظاهري نمي تواند جلوي کل قرص خورشيد را بپوشاند. اين خورشيد گرفتگي از مناطق وسيعتري از زمين قابل مشاهده است گفتني است که اين نقاط در منطقه نيم سايه ماه قرار دارند.در زمان خورشيد گرفتگي کلي مناطقي که در خط گرفتگي نيستند يعني مناطقي که شمال يا جنوب اين خط هستند شاهد خورشيد گرفتگي جزيي خواهند بود وهر چه فاصله آنها با خط گرفتگي بيشتر باشد مقدار گرفتگي هم کمتر خواهد بود.
تصاوير زيبا و مرتبط با اين مقاله