در بخش اول اين مقاله به منظور آشنائي با ابعاد متفاوت فن آوري اطلاعات و ارتباطات به طرح سوالاتي در اين رابطه پرداخته گرديد. در ادامه ، ضمن بررسي تفاوت بين " اطلاعات " و "دانش " ، به اين موضوع مهم اشاره گرديد که مي توان اطلاعات را به منزله مواد اوليه توليد دانش در نظر گرفت . بين استفاده درست از اطلاعات و توليد دانش با توسعه ، ارتباط مستقيم و تنگاتنگي وجود دارد.
در بخش دوم با تمرکز بر روي فن آوري اطلاعات و ارتباطات و ارائه تعاريف متفاوت، به بررسي زيرساخت فن آوري اطلاعات و ارتباطات ، خواهيم پرداخت .
فن آوري اطلاعات و ارتباطات ( ICT )
تفاوت فن آوري اطلاعات و ارتباطات ( ICT) با فن آوري اطلاعات ( IT ) ، چيست ؟ در فن آوري اطلاعات و ارتباطات ، دستگاه ها و فن آوري هاي ارتباطي داراي جايگاهي خاص بوده و از عناصر اساسي به منظور استفاده از مزايا و دستاوردهاي فن آوري اطلاعات و ارتباطات ، محسوب مي گردند. در ادامه با تعاريف متفاوت ICT ، بيشتر آشنا مي شويم :
• در اوايل سال 1990 به مجموعه سخت افزار ، نرم افزار ، شبکه و صنايع مرتبط به آنان ، فن آوري اطلاعات ( IT ) گفته مي شد. در فن آوري اطلاعات و ارتباطات ( ICT ) ، تاکيد و محوريت بر روي جنبه ارتباطي مي باشد ، بگونه اي که ارتباطات به منزله يک "بايد" مطرح بوده که فن آوري اطلاعات بدون وجود آن امکان ارائه سرويس ها و خدمات را دارا نمي باشد .
• فن آوري اطلاعات و ارتباطات،واژه اي است که به هر نوع دستگاه ارتباطي و يا برنامه نظير: راديو ، تلويزيون ، تلفن ها ي سلولي ، کامپيوتر ، نرم افزار ، سخت افزارهاي شبکه ، سيستم هاي ماهواره اري و نظاير آن اطلاق شده که سرويس ها ،خدمات و برنامه هاي متعددي به آنان مرتبط مي گردد( کنفرانس از راه دور ، آموزش از راه دور) .
• فن آوري اطلاعات وارتباطات اغلب در يک مفهوم و جايگاه خاص مورد بررسي کاربردي دقييق تر قرار مي گيرد نظير : فن آوري اطلاعات وارتباطات در آموزش ، بهداشت ، کتابخانه ها و غيره .
• فن آوري اطلاعات و ارتباطات ، به مجموعه امکانات سخت افزاري ، نرم افزاري ، شبکه اي و ارتباطي به منظور دستيابي مطلوب به اطلاعات ، گفته مي شود .
• همگرائي بين کامپيوتر و ارتباطات ، فن آوري اطلاعات و ارتباطات را شکل مي دهد .( پيوند بين کامپيوتر و بهره برداري از تمامي قابليت هاي آن خصوصا" پردازش و ذخيره سازي داده با امکانات متعدد ارتباطي ) .
• با اين که تکنولوژي هاي مرتبط با کامپيوتر به نوعي در جنگ جهاني دوم مورد استفاده قرار مي گرفت ، ولي پتانسيل هاي گسترده آن پس از تحقق دو تحول عمده در سال 1980 بر همگان آشکار گرديد : تحول در صنعت نيمه هادي ها ( ترانزيستور ، مدارات مجتمع ، ميکرو تراشه ها ) ، کوچک و ارزان شدن کامپيوترها را به دنبال داشت . متعاقب اين تحول عظيم ، امکان استفاده از کامپيوتر در ابعاد بسيار گسترده و براي عموم کاربران، فراهم گرديد( کافي است به اطراف خود نگاهي داشته باشيم!) . دومين تحول عمده ، ارتباط کامپيوترها با يکديگر و بر پاسازي شبکه هاي کامپيوتري است . در ادامه با استفاده از فن آوري هاي متعدد مخابراتي و ارتباطي ، امکان اتصال و ارتباط بين شبکه هاي کامپيوتري ، فراهم گرديد .تحولات فوق ، زمينه انقلاب عظيم اطلاعاتي در عصر حاضر و ظهور فن آوري هاي متعدد اطلاعات و ارتباطات را ايجاد نموده است .
• مهمترين ويژگي فن آوري اطلاعات و ارتباطات ، نحوه ذخيره سازي ، پردازش و دستيابي به اطلاعات است .
• به مجموعه فن آوري هائي که امکان ذخيره سازي ، پردازش ، ارائه و انتقال اطلاعات را از طريق محيط هاي انتقال فراهم مي نمايد ، اطلاق مي گردد.
فن آوري اطلاعات و ارتباطات به جايگاه برجسته اطلاعات ، دستگاههاي ذخيره سازي و پردازش اطلاعات و دستگاههاي انتقال و دستيابي به اطلاعات تاکيد دارد . بديهي است در اين راستا ، علاوه بر پتانسيل هاي مخابراتي ، رسانه هائي ديگر نظير راديو و تلويزيون نيز در فهرست وسايل ارتباطي ( کانال نشر و توزيع اطلاعات ) ، قرار خواهند گرفت . زير ساخت فن آوري اطلاعات و ارتباطات در مرحله اول نيازمند وجود يک زيرساخت اطلاعاتي است که در آن تمامي دستگاهها و وسايل ارتباطي نظير تجهيزات مخابراتي ، راديو و تلويزيون قرار خواهند گرفت . زيرساخت اطلاعاتي به منزله فونداسيون زيرساخت فن آوري اطلاعات و ارتباطات ، مطرح بوده که امکان ارائه سرويس ها و خدمات اطلاعاتي را با کيفت مطلوب ، فراهم مي نمايد. بر همين اساس مي توان فن آوري اطلاعات و ارتباطات را مشتمل بر سه بخش اساسي زير در نظر گرفت :
زيرساخت اطلاعات
فن آوري هاي اطلاعات
کاربردهاي اطلاعات Information Infrastructure : II
Information Technologies : IT
Information Applications :IA
زير ساخت اطلاعات ( II )
در زيرساخت اطلاعات ، هدف ايجاد و گسترش امکانات زير مي باشد :
• شبکه ها و سرويس هاي مخابراتي
• تکنولوژي هاي انتقال
• سوئيچينگ و روتينگ
• دستيابي و عرضه
• ارتباطات چند رسانه اي ( صوت ، تصوير )
شامل :
- شبکه هاي موبايل ، بدون کابل
- شبکه هاي فيبر نوري
- سيستم هاي ماهواره اي
- سيستم هاي سخن پراکني
- ترکيب ( تلفيق) مخابرات با سيستم هاي چند رسانه اي
- ارتباطات محلي با سرعت بالا
- ارتباطات شهري ، منطقه اي و ملي با سرعت بالا
فن آوري اطلاعات ( IT )
در فن آوري اطلاعات ، موارد زير مورد توجه قرار مي گيرد :
• ذخيره سازي اطلاعات
• پردازش و ارائه اطلاعات
• سيستم ها ي عامل
• زبان ها ي برنامه نويسي
• مهندسي پروتکل ها
• نرم افزارهاي کاربردي
شامل :
- پروتکل هاي شبکه
- شبکه هاي ذخيره سازي داده
- فن آوري هاي رمزنگاري و امنيتي
- سخت افزار( کامپيوترهاي شخصي ، سرويس دهندگان و ... )
- طراحي بانک هاي اطلاعاتي
- زبان هاي ارائه محتوا در وب نظير HTML,XML
- تشخيص و پيشگيري از حملات
کاربردهاي اطلاعات ( IA )
در کاربردهاي اطلاعات ، موارد زير مورد توجه قرار مي گيرد :
• ارائه خدمات
• اشتراک دانش
• مديريت عمومي
• سرويس هاي اجتماعي
• راه حل هاي تجاري
• توليد و نشر محتوا
شامل :
- آموزش
- فرصت هاي اقتصادي و توليد درآمد
- توسعه روستائي
- بهبود سلامت شهروندان نظير استفاده از درمان راه دور
- امنيت و مونيتورينگ مسائل زيست محيطي
- مديريت اقتصادي و دولتي
- کتابخانه هاي الکترونيکي
- تجارت الکترونيکي
- بانکداري الکترونيکي
- آموزش الکترونيکي
- و ...
همانگونه که ملاحظه مي شود براي هر يک از بخش هاي سه گانه در فن آوري اطلاعات و ارتباطات ، محدوده خاصي در نظر گرفته شده است ولي در عمل تعيين دقيق اين محدوده ، امري دشوار و گاها" غيرممکن است. مثلا" برنامه هاي نرم افزاري در بخش فن آوري اطلاعات قرار گرفته ولي امکان پياده سازي آنان در زير مجموعه کاربردهاي اطلاعات ( IA ) نيز وجود خواهد داشت .همچنين ارتباطات چندرسانه اي در زير مجموعه زيرساخت اطلاعات ( II ) قرار گرفته شده اند ولي امکان پياده سازي برخي از ويژگي هاي مالتي مديا در زيرمجموعه فن آوري اطلاعات ( IT ) ، نيز وجود دارد.
عليرغم عدم وجود محدوده اي مشخص و شفاف براي هر يک از عناصر موجود در بخش هاي سه گانه زيرساخت فن آوري اطلاعات و ارتباطات ، مي توان با لحاظ نمودن وزن بکارگيري امکانات سخت افزاري و نرم افزاري در هر يک از بخش ها ، به يک مرزبندي خاص دست يافت :
• عناصر زيرساخت اطلاعات ( II ) ، نيازمند استفاده از تجهيزات و امکانات فيزيکي گسترده اي نظير سيستم هاي سوئيچينگ ، روتينگ ، شبکه اي گسترده از خطوط تلفن ثابت ، سيار و شبکه هاي رادئوئي ، مي باشند . در اين رابطه و به منظورانجام عمليات و مديريت زيرساخت فيزيکي متشکل از عناصر و تجهيزات سخت افزاري ،مي بايست از سخت افزار و نرم افزارهاي متعددي استفاده شود. با طراحي و پياده سازي زيرساخت اطلاعات ( بستر ارتباطي ) ، امکان ارتباط دستگاههاي مختلفي نظير تلفن هاي ثابت ، تلفن هاي سلولي ، دستگاههاي بدون کابل ، کامپيوترهاي شخصي و سرويس دهندگان به شبکه فراهم و آنان قادر به استفاده از سرويس ها و خدمات مختلفي مي باشند.ارتباط با زيرساخت اطلاعاتي ( ارتباطي ) ممکن است مستقيما" (از طريق شبکه ايجاد شده) و يا با استفاده از تجهيزات خاصي نظير مودم، کارت هاي ISDN ، خطوط DSL و يا دستگاههاي بدون کابل ، ايجاد گردد. معمولا" براي سنجش ميزان شکاف ديجيتالي بين جوامع فقير و ثروتمند ، به تنوع ، تعداد و کيفيت وسايل ارتباطي به زيرساخت ، استناد مي گردد . بديهي است با فرض ايجاد زير ساخت اطلاعات ، بدون وجود دستگاههاي ارتباطي ( از بعد کمي و کيفي) ، امکان استفاده مطلوب و بهينه از زير ساخت و درنهايت بهره مندي از دستاوردها و پتانسيل هاي ارائه شده در بخش هاي فن آوري اطلاعات و کاربردهاي اطلاعات ، وجود نخواهد داشت . دستگاههاي ارتباطي ( نظير تلفن هاي ثابت ، سلولي ) به عنوان شرط لازم براي ورود به بزرگراه هاي اطلاعاتي مطرح مي باشند. بديهي است تنوع ، کيفيت و مقرون به صرفه بودن دستگاههاي ارتباطي ، گزينه هاي متعددي را به منظور استفاده از منابع اطلاعاتي در اختيار متقاضيان ، قرار مي دهد .امکان دستيابي آحاد جامعه به منابع اطلاعاتي ، يکي از عناصر اصلي سيا ست گذاري در زمان تعريف استراتژي توسعه فن آوري اطلاعات و ارتباطات در هر جامعه مي باشد .
• در زير مجموعه فن آوري اطلاعات ( IT ) ، از سخت افزارهاي متعددي نظير سرويس دهندگان ، ايستگاه هاي کاري و برخي کامپيوترهاي بزرگ به همراه دستگاه هاي ذخيره سازي مختلفي ، استفاده مي گردد( نظير استفاده از کامپيوترهاي داخلي که مسئول سرويس دهي به ساير عناصر موجود در بخش فن آوري اطلاعات بوده و يا سرويس دهندگان خارجي که مسئوليت ارائه سرويس هاي داده نظير اينترنت را بر عهده دارند) . عليرغم استفاده گسترده از عناصر سخت افزاري در زير مجموعه فن آوري اطلاعات ، نرم افزار حضوري چشمگيرتر داشته و اکثر عمليات نسبت داده شده به اين بخش مستلزم استفاده از نرم افزار مي باشد.
• هدف عمده در بخش کاربردهاي اطلاعات ، ارائه سرويس ها و خدمات گسترده به منظور افزايش کارائي و بهره وري در ابعاد متفاوت اجتماعي در يک جامعه اطلاعاتي است . در اين رابطه با توجه به نقش محوري و حمايت بخش زيرساخت اطلاعات و دستاوردهاي بخش فن آوري اطلاعات ، امکان ارائه سرويس ها و خدمات متنوع ، گسترده و پويائي در بخش کاربردهاي اطلاعات ، فراهم مي گردد . در بخش کاربردهاي اطلاعات ، عليرغم استفاده از سخت افزار ، محور عمليات و هسته اساسي را طراحي و پياده سازي نرم افزار تشکيل مي دهد .
همانگونه که ملاحظه مي شود ، در زيرساخت اطلاعات عليرغم استفاده از نرم افزار ، سخت افزار حضوري برجسته دار داشته و اين وضعيت در بخش هاي فن آوري اطلاعات و کاربردهاي اطلاعات ، برعکس مي باشد . پس از ايجاد هر يک از بخش هاي سه گانه فن آوري اطلاعات و ارتباطات ، زير ساخت فن آوري اطلاعات و ارتباطات ايجاد و امکان ارتباط آن با ساير بخش ها به منظور نيل به توسعه همه جانبه وجود خواهد داشت . در اين راستا لازم است که تلاش لازم در خصوص ايجاد سه بخش اشاره شده به صورت مستمر ، سيستماتيک و هدفمند ، دنبال شود . بديهي است تعلل در هر يک از بخش هاي فوق ، امکان استفاده از مزايا و دستاوردهاي فن آوري اطلاعات و ارتباطات را عملا" با مشکل مواجه مي نمايد. در برخي از کشورها با توجه به جايگاه گسترده تجهيزات سخت افزاري و ارتباطي در ايجاد زير ساخت اطلاعات ، تمامي تلاش انجام شده در جهت توسعه فن آوري اطلاعات و ارتباطات ، محدود به اين بخش بوده و به ساير بخش ها ( فن آوري اطلاعات و کاربردهاي اطلاعات ) کمتر توجه مي گردد . فراموش نکنيم که زيرساخت اطلاعات ، صرفا" بستر ارتباطي و گزينه هاي متعددي را به منظور استفاده از دستاوردها و مزاياي فن آوري اطلاعات و ارتباطات در اختيار شهروندان يک جامعه قرارداده و مي بايست تلاش مضاعفي در جهت توسعه ساير بخش ها و يا ايجاد زيرساخت هاي جانبي ديگر نيز صورت پذيرد .مثلا" بدون وجود يک زير ساخت قانوني ، امکان استفاده از مزاياي فن آوري اطلاعات و ارتباطات در مواردي همچون تجارت الکترونيکي ، وجود نخواهد داشت .
استراتژي هاي فن آوري اطلاعات و ارتباطات براي توسعه
به موازات استفاده از فن آوري اطلاعات و ارتباطات در تمامي ابعاد حيات بشري ، جهان به سرعت در حال تبديل به يک جامعه اطلاعاتي است . امروزه امکان دستيابي به اينترنت و استفاده از منابع اطلاعاتي در تمامي جوامع بشري روندي تصاعدي را طي مي نمايد و جوامع مختلف هر يک با توجه به زيرساخت هاي متعدد ايجاد شده از مزاياي فن آوري اطلاعات و ارتباطات ، استفاده مي نمايند. ايجاد زيرساخت هاي ارتباطي ، قانوني و تربيت نيروي کار آشنا با فن آوري اطلاعات و ارتباطات ، نمونه هائي از تلاش انجام شده در اين خصوص است . رشد شکاف ديجيتالي بين کشورهاي توسعه يافته و در حال توسعه ، جوامع شهري و روستائي ، شهروندان ماهر و آموزش ديده و فاقد مهارت ، جاي هيچگونه شک و ترديدي در رابطه با تدوين استراتژي ها و تبعيت از سياست ها و رويکردهاي مناسب براي نيل به يک جامعه مدرن اطلاعاتي را باقي نگذاشته است . تمامي کارشناسان و سياستگذاران کشورهاي متفاوت به اين موضوع اذعان نموده اند که فن آوري اطلاعات و ارتباطات داراي پتانسيل لازم براي توسعه در تمامي ابعاد اجتماعي ، اقتصادي ، فرهنگي و سياسي است . در اين راستا اکثر کشورها ، استراتژي هاي خاصي را به منظور توسعه فن آوري اطلاعات و ارتباطات ، تدوين نموده اند .
عناصر کليدي به منظور تدوين استراتژي توسعه فن آوري اطلاعات و ارتباطات :
• ايجاد يک مدل ( چارچوب ) براي استراتژي ملي توسعه فن آوري اطلاعات و ارتباطات
• ايجاد آگاهي لازم در سطوح متفاوت جامعه در خصوص پتانسيل ها و مزاياي متعدد فن آوري اطلاعات و ارتباطات
• ايجاد و توسعه زير ساخت مخابراتي ( بدون وجود يک زيرساخت ارتباطي مناسب ، امکان استفاده اندکي از دستاوردهاي فن آوري اطلاعات و ارتباطات وجود خواهد داشت )
• امکان دستيابي عموم شهروندان جامعه به زيرساخت ارتباطي و استفاده از مزاياي فن آوري اطلاعات و ارتباطات
• توسعه منابع انساني ( بدون وجود افراد آموزش ديده و ماهر ، امکان استفاده از فرصت ها و مزاياي ارائه شده توسط فن آوري اطلاعات وارتباطات ، وجود نخواهد داشت )
• ايجاد و توسعه زيرساخت قانوني ( بدون وجود مجموعه قوانين مشخص ، امکان استفاده از فرصت ها و مزاياي ارائه شده توسط فن آوري اطلاعات و ارتباطات نظير تجارت الکترونيکي ، وجود نخواهد داشت )
• ايجاد و توسعه محيط مناسبب براي فعاليت هاي تجاري و اقتصادي ( سرمايه گذاري تجاري ، ايجاد استانداردهاي فني ، پرداخت الکترونيکي )
• ايجاد و توسعه محتوا متناسب با زبان ملي هر کشور
• ايجاد ، توسعه و حمايت از صنايع مرتبط با فن آوري اطلاعات و ارتباطات ( امکانات سخت افزاري ، نرم افزاري ، شبکه ، مخابراتي )
• مونيتورينگ و سنجش مستمر ميزان استفاده از فن آوري اطلاعات و ارتباطات به منظور ارزيابي موفقيت استراتژي ها و سياست هاي تعيين شده