مقدمه:

با پيشرفت صنعت شترمرغ ( افزايش تعدادمزارع و پرندگان) محصولات شترمرغ که هدف از پرورش توليد آنها است به بازار عرضه شده و سودآوري اين صنعت نيز در ارتباط با ارزش اين محصولات مورد سنجش قرار خواهد گرفت. در کشور ما ايران نيز با رشد فزاينده اين صنعت در ساليان اخير و اقبال زيادي که نسبت به أن وجود دارد ميتوان پيش بيني کرد که ظرف چند سال أينده عرضه گوشت ؛ چرم و پر بعنوان محصولات اصلي و روغن ؛ ژلاتين و... بعنوان محصولات فرعي شکلي ثابت به خود گرفته و توجيه اقتصادي صنعت شترمرغ در ارتباط تنگاتنگ با اين محصولات خواهد بود . بدين ترتيب ارزش ريالي هر پرنده بصورت انفرادي کاهش يافته و عملکرد کلي گله مورد توجه بيشتر قرار خواهد گرفت. با روند رو به رشد توجه نسبت به عملکرد گله نياز مبرمي نسبت به ايجاد سيستم ثبت اطلاعات توليدي و بهداشتي در مزارع شترمرغ احساس مي شود. از آنجائيکه در ديگر صنايع دامهاي اهلي چنين سيستم ثبت اطلاعاتي جهت حفظ سطح مطلوب توليدي و سلامتي گله بخوبي مورد استفاده مي باشد ؛ ايجاد چنين سيستم ثبت مشابهي در صنعت شترمرغ هر کشوري ضروري است .اين سيستم امکان شناسائي موقعيت فعلي و برنامه ريزي توسعه اي را براي اين صنعت بصورتي علمي و واقع گرايانه فراهم مي سازد.

اهداف سيستم ثبت اطلاعات:

برنامه هاي ثبت اطلاعات به دامپزشکان؛ دامپروران و توليدکنندگان اين امکان را ميدهد که ارزيابي صحيحي از توليد و سلامتي گله هاي مورد نظر داشته باشند . اين برنامه ها بر اساس ثبت ؛ جمع آوري و نگهداري داده هاي مربوط به توليد و سلامتي استوار مي باشد. برنامه هاي ثبت اطلاعات بايد امکان شناسائي تک تک پرندگان ؛ دسترسي آسان به اطلاعات و کار کردن آسان با آنها رادر تمامي گله هاي شترمرغ فراهم مي سازد. اهداف استفاده ازاين سيستم عبارتند از :
• تعريف اهداف واقعي براي عملکرد گله يا يک منطقه
• روشن ساختن زيانهاي کلي صنعت که از طريق آن يک پايه واقعي جهت بررسيهاي بعدي و برنامه هاي توسعه اي فراهم مي گردد
• مشخص نمودن زيانهايي که در مزارع ( بصورت جداگانه ) رخ ميدهد.
• شکل گيري مبنايي براي بررسي مشکلات هر مزرعه بصورت انفرادي
• فراهم ساختن يک ارزيابي بيطرفانه براي گله هايي که در معرض فروش يا حذف واقع شده اند
• ايجاد يک مقايسه واقعي بين پرندگان و مزارع مختلف

سيستم ثبت و نگهداري اطلاعات توليد :

اصول کلي برنامه هاي ثبت ساير دامهاي صنعتي در صنعت شترمرغ نيز مورد استفاده مي باشند. ولي بهرحال چندين مورد ؛ خاص شترمرغند که نيازمند توجه و دقت جداگانه هستند .

سنجش سلامتي و توليد مثلي:

اگرچه شاخص هاي سلامتي و توليد مثل در اغلب حيوانات تجاري و طيور صنعتي مشخص مي باشند اما هنوز اين شاخص در مورد شترمرغ بطورکامل مشخص و مدلل نشده اند. چندين شاخص توليد مثلي در شترمرغ مورد نظر ند :
• تعداد تخمگذاري در يک سال
• درصد باروري تخم ها
• درصد تفريخ تخم هاي بارور
• درصد زنده ماني جوجه شترمرغهاي تفريخ شده
بر اساس جمع آوري داده هاي فوق مي توان يک شاخص اصلي توليدي که تعداد جوجه هاي( در يک سن خاص ) توليد شده توسط يک مولد ماده در يک سال را تعريف نمود . بسياري از شاخصهاي توليد مثلي قبلي در يک چرخه 12 ماهه تعريف مي شدند و هر کدام از آنها بصورت منطقي يک شاخص واقعي توليدي را براي ماده هاي مولد در يک دوره 12 ماهه فراهم مي کردند . اگرچه اين شاخص ها بر اساس توليد تخم ساليانه بنا شده اند ليکن اين شاخص هاي ساليانه را نمي توان استاندارد نمود زيرا تغييرات قابل توجهي در طول دوره (فصل ) توليدمثلي شترمرغهاي ماده وجود دارد . براي مثال اگر شترمرغهاي ماده مولد براي مدتي کمتر از 365 روز در معرض توليد مثل قرار گيرند دو مکانيسم جهت حل مشکل پيشنهاد مي شود.اول در دوره هاي توليد مثلي با طول زماني متفاوت با استفاده از شاخص توليد ميتوان مشکل را حل کرد .دوم اين شاخص, طول دوره اي را که شترمرغهاي ماده در معرض توليد مثل هستند محاسبه مي نمايد. بدين ترتيب تخم هاي توليد شده در طول فصل توليد مثلي توسط يک شترمرغ مشخص ثبت مي شود . اين محاسبات براي گله هاي تجاري مشکل بوده و شايد تنها در برنامه هاي تحقيقاتي مورد استفاده قرار گيرد لذا يک شاخص جديد با عنوان " توليد به ازاء هر پرنده در يک ماه در معرض توليد مثل" ايجاد گرديد . اين شاخص يک شاخص عملي و استاندارد است . جهت استاندارد کردن اين شاخص ها بين پرندگان و مزارع مختلف بايد تنها در طول هشت ماه توليد مثلي از اسفند تا مهر ماه مورد محاسبه قرار گيرند.در خصوص شاخص هاي واقعي بهداشتي و سلامتي دقت بيشتري مورد نياز است. اين شاخص ها عموما بر اساس رکوردهاي موجود پايه ريزي مي شوند . کيفيت اين اطلاعات ؛ اعتبار و کامل بودن آنها حائز اهميت ويژه مي باشند . در صنعت شترمرغ يک ارزيابي واقعي سلامتي را مي توان از طريق سنجش فراواني بيماريهايي که اهميت مشخصي در اين صنعت داشته و با استفاده از علائم درمانگاهي غير قابل اشتباه توسط توليد کنندگان قابل تشخيص و ثبت مي باشند ؛ انجام داد. بعنوان مثال عارضه چرخش ساقي پاشنه اي در جوجه شترمرغها بعنوان يکي از بيماريهاي عمده در تعدادي از مزارع استراليا ثبت شده است . اين بيماري در مزارع پرورشي آفريقاي جنوبي نيز در چهار ماهه اول زندگي جوجه ها زيانهاي اقتصادي زيادي را به گله ها وارد مي کند . شاخص تعريف شده اين بيماري بصورت تعداد " موارد جديد ابتلاء / جوجه / ماه در معرض خطر" مي باشد . اين سيستم هاي ثبت سلامتي مي تواند بر اساس منطقه و بيماريهاي درگير تعريف شده ؛ مورد استفاده قرار گيرد.

والدين تخم هاي توليدي :

سيستم هاي ثبت اطلاعات غالبا بر اساس اطلاعات دقيق والدين جوجه ها پايه ريزي مي شود. در صنعت شترمرغ ثبت اين اطلاعات با مشکل روبروست. والدين برخي از تخم ها را با اطمينان نمي توان ثبت کرد زيرا شترمرغهاي مولد اغلب بصورت گروه هاي سه تايي تريو (دو ماده و يک نر )و يا کلوني(تعدادي نر و ماده) نگهداري ميشوند و حضور بيش از يک شترمرغ ماده مولد در گروه موجب اشکال در ثبت اطلاعات مربوط به والدين تخم هاي توليدي ميگردد.

جمعيت ديناميک :

عموما مزارع شترمرغ داراي جمعيت ديناميک مي باشند که با افزايش جوجه هاي تازه تفريخ شده يا خريداري شده و يا کاهش ناشي ازتلفات و فروش جو جه ها اين جمعيت دچار تغيير مي گردد. اين مسئله چندين مشکل را در زمينه ثبت داده ها و تجزيه و تحليل آنها ايجاد مي کند . اولا اگرچه اين مطلب ممکن است گاهي اتفاق افتد اما همواره امکان جابجايي پرندگان بين گروههاي پرورشي وجود دارد . اين وضعيت که دربسياري از گونه هاي ديگر حيوانات اهلي به اين شکل نيست, نيازمند ايجاد يک تعديل و تطبيق در سيستم نگهداري فعال اطلاعات است. ثانيا بر اساس اصول همه گير شناسي پايه تعيين فراواني بيماري در جمعيتهاي ديناميک مشکل بوده و لازم است با استفاده از تراکم بروز بيماري بجاي ميزان بروز جمعي بيماري اندازه گيري و مورد سنجش قرار گيرد . ثالثا وقتيکه شاخص هاي زنده ماني جوجه ها ( براي مثال تعداد جوجه هاي زنده مانده تا سن چهار ماهگي به ازاء هر ماده مولد در ماه در معرض توليد مثل ) مورد محاسبه قرار مي گيرند ممکن است بدرستي محاسبه نشوند . مگر اينکه دقت شود که جوجه هايي که قبل از رسيدن به سن مشخصي فروخته شده اند مورد محاسبه واقع شوند ؛ زيرا ممکن است اين جوجه ها را بعنوان جوجه هاي زنده تا سن مشخصي در نظر بگيرند و تعداد آنها بخصوص در مزارعي که جهت حل مشکل پرورش جوجه ها آنها را زود به فروش مي رسانند زياد باشد . اين امر درصد زنده ماني را بصورتي غير واقعي زياد نشان خواهد داد. جهت حل مشکل ميتوان از روش Kaplan-Meier يا توليد محدود استفاده نمود. اين روش بصورت گسترده اي در گونه هاي مختلف دامهاي اهلي مورد استفاده قرار مي گيرد.
مطالعه يک مورد بصورت نمونه :

کليات :

داده هاي اين مطالعه طي سالهاي 1993و 1994 از دوازده مزرعه شترمرغ در شرق استراليا جمع آوري گرديده است. اطلاعات بعدي نيز در خصوص اين مزارع که نماينده تمامي مزارع شترمرغ در اين منطقه بودند طي اين دوره جمع آوري شد. اينگونه اطلاعات را ميتوان در ساير مناطق نيز بدست آورد. اين داده ها در مدل داده هاي پايه تنظيم گرديد.(شکل شماره 1) اين داده ها با استفاده از برنامه Paradox Borland که براي ويندوز Version 5طراحي شده است مورد پردازش قرار گرفت(Borland International Inc. Scott’s valley, California, USA)
جهت حل مشکل تخم شتر مرغهايي که والدين مشخص نداشتند ؛ زمان و مکان در ارتباط با اجزاء کليدي مدل مورد استفاده قرار گرفت . سنجش هايي که بر اساس پايه جمعيتي بنا شده اند با استفاده از پرسش مورد محاسبه واقع مي شوند . داده هاي توصيفي و ديگر آماريه ها پس از انتقال به Statistix version 4/0 ( Analytical software, Tallahassee, Florida, USA ) وSAS release 6/04 ( SAS Institute Inc,Cary, North Carolina) مورد محاسبه قرار گرفتند . خلاصه سنجشهاي مزرعه و پرورشهاي جمعي با استفاده از تمام داده هاي در دسترس محاسبه شدند . جهت حل مشکل والدين نامشخص تخم هاي موجود ؛ خلاصه سنجشهاي ماده هاي مولد تنها با استفاده از داده هاي بدست آمده از جفتهاي مولد مورد محاسبه قرار گرفت . ارتباط بين توليد وعوامل سن مولدين ماده ؛ نوع گروه توليد مثلي و طول دوره شکل گيري هر گروه با استفاده از آزمون Wilcoxon rank sum مورد آزمايش واقع شدند . آزمونFisher براي ارزيابي اين فرضيه که ماده هاي مولد داراي توليد بيشتر و سن بالاتر بصورت تصادفي بين مزارع توزيع شده اند نيز مورد استفاده قرار گرفت . سن ماده هاي مولد در آخرين روز دوره توليد مثلي ( 31 مارس 1994) در اين محاسبه مورد استفاده قرار گرفت . مقادير دو طرفه p نيز در هر کدام از اين تجزيه و تحليل ها مورد محاسبه واقع شد .

ايجاد اهداف حقيقي توليد

اهداف حقيقي ؛ استانداردهاي واقعي را براي دامهاي صنعتي تعريف مي کنند . در صنعت شترمرغ ؛ چنين اهدافي توليد کنندگان را قادر مي سازد تا بيطرفانه به عملکرد گله دست يابند و بنابراين نقاط ضعف و قوت بخوبي روشن شود . متاسفانه در خصوص سطوح سلامتي و توليدي جمعيتهاي شترمرغ مزارع موجود اطلاعات ثبت شده ضعيف بوده و اهداف حقيقي سلامتي و توليد در شترمرغ کاملا مشخص نيست. با اين وجود همانند ديگر صنايع دامي؛ عملکرد اغلب دامهاي مولد يک جمعيت را مي توان براي محاسبه اهداف توليدي قابل حصول و مشخص در صنعت شترمرغ مورد استفاده قرار داد. در خصوص مطالعه نمونه فوق اطلاعات بدست آمده در جدول شماره 2 برخي از اهداف حقيقي توليد را در صنعت شترمرغ منطقه نشان مي دهد . براي مثال پرتوليدترين ماده هاي مولد جفت ( 25%) در اين مزارع به توليد 1/3 تخم و يک جوجه زنده مانده به ازاء هر مولد ماده در يک ماه در معرض توليد مثل رسيدند . همينطور در 25 درصد اين مزارع ميزان مرگ ومير و بروز عارضه چرخش ساقي پاشنه اي جوجه ها در چهار ماه اول زندگي به ترتيب کمتر از 6/4 مورد تلفات و 2/1 مورد جديد ابتلاء در 100 جوجه در ماههاي خطر بوده است .

روشن نمودن زيانهاي مزرعه و صنعت

بايستي توسعه صنعت شترمرغ پس از مطالعه دقيق از زيانهاي مزارع و صنعت مربوطه طراحي و برنامه ريزي گردد. بهرحال عليرغم يک برنامه پژوهشي-توسعه اي و افزايش اطلاعات دامپزشکي در خصوص شترمرغ هنوز هم اطلاعات کمي در مورد موانع موجود در برابر توليد کنندگان اين صنعت در اکثر جاهاي دنيا وجود دارد . در مطالعه فوق مشکلات مهمي در هر مرحله از توليد در مزراع وجود داشتند. براي مثال نيمي از مزارع به رقمي بالاتر از 4/2 تخم به ازاء هر شترمرغ مولد ماده در يک ماه توليد مثلي ؛ 4/67% باروري ؛ 2/65% قدرت جوجه درإوري و 8/0 جوجه زنده مانده در يک ماه توليد مثلي نرسيدند . از آنجا که استانداردهاي حقيقي هنوز بوجود نيامده اند ؛ تعيين نقطه اي مرحله وقوع بيشترين زيانهاي توليد مشکل مي باشد . با وجود اين ؛ شاخص ضررو زيان موجود در توسعه تجاري اين صنعت مورد نظر بوده و با عملکرد ساير گونه هاي تجاري طيور مورد مقايسه مي باشد . برخي از اين شاخصها شيب مثبتي دارند که نشان مي دهد اگر عوامل مرتبط با مزارع و مولدين پرتوليد مشخص شوند اين صنعت پيشرفت سريعي خواهد داشت .

بررسي مشکلات مزرعه

راه حل همه گيرشناسي مشکلات گله يک شيوه قوي برخورد با مشکلات است . راه حل همه گير شناسي Tranter and Morris در بيشتر مزارع دامهاي تجاري کاربرد وسيعي داردواين راه حل در صنعت شترمرغ نيز قابل استفاده است . با بهره گيري از اين استراتژي, بررسي کننده عملکرد زير گروهها را در جمعيت دامي مقايسه کرده و الگوهاي رخداد بيماري يا کاهش توليد را تعيين مي کند . اين الگوها غالبا ما رابه علت وقوع مشکل هدايت ميکنند . در اين مطالعه اغلب توليدکنندگان در خصوص ميزان پائين توليد تخم نگران بودند . مشخص شد که تنها 25 درصد گروههاي مولد جفتي بيش از 1/3 تخم به ازاء هر ماده در يکماه توليدمثلي توليد مي کنند و با استفاده از روش Tranter and Morris از طريق مقايسه عملکرد تخمگذاري در زير گروههاي مختلف در جمعيت مولدين ماده نتايجي بدست آمد . اين بررسي به چهار زير گروه محدود بود شامل مزرعه , نوع گروههاي پرورشي , طول مدت شکل گيري گروه پرورشي و سن مولدين ماده , که هر کدام با عملکرد ضعيف تخمگذاري ارتباط داشتند .
1. مزرعه : 25 درصد شترمرغهاي مولد ماده که بيشترين توليد را داشتند (بيش از 1/3عدد مرغ/مولد ماده/ماه توليد مثلي) بصورت تصادفي بين مزارع توزيع نشده اند (ّFishers exact test P=0/01 )
2. نوع گروه توليد مثلي : عملکرد تخمگذاري مولدهاي جفت ( 41 مولد با متوسط 5/1 و ميانگين 4/2عدد تخم /مولد ماده/ ماه توليد مثلي ؛ در محدوده 0 تا 5/9 ) بهتر از گروههاي توليد مثلي بزرگتر ( 10 گروه سه تايي و يک کلوني با متوسط 6/0 و ميانگين 5/1 تخم /مولد ماده/ ماه توليد مثلي ؛ در محدوده 0 تا 7/6 ) بود .ولي بهر حال اختلاف معني دار نبود ( Wilcoxon rank sum statistic 0/54. P=0/31)
3. طول مدت شکل گيري هر گروه پرورشي : اختلاف معني داري بين عملکرد تخمگذاري گروههاي پرورشي با کمتر از ماه تخمگذاري ( 11 گروه با متوسط 4/1 و ميانگين 9/1 عددتخم /مولد ماده /ماه توليد مثلي ؛ در محدوده . تا 3/9 ) و سه ماه تخمگذاري و بيشتر (41 گروه با متوسط 5/1و ميانگين 3/2عدد تخم /مولد ماده /ماه توليد مثلي ؛ در محدوده . تا7/6) در دوره مطالعه وجود نداشت (Wilcoxon rank sum statistic 0/10, P=0/76 )
4. سن شترمرغهاي ماده : اختلاف معني داري بين توليد شترمرغهاي مسن تر ( 21 شترمرغ مولد ماده سه ساله يا مسن تر با متوسط 6/2 و ميانگين 2/3عدد تخم /مولد ماده/ماه توليدمثلي ؛ در محدوده . تا 5/9) و شترمرغهاي جوانتر ( 17 شترمرغ مولد ماده کمتر از سه سال با متوسط 0 و ميانکين4/1 تخم مرغ /مولد ماده/ماه توليد مثلي ؛ در محدوده . تا 1/9) وجود نداشت(Wilcoxon rank sum statistic 8.53 P=0.004)
اين تجزيه و تحليل ها نشان ميدهد که عدم بلوغ اصلي ترين عامل اثرگذار بر روي عملکرد ضعيف تخمگذاري اين شترمرغها بوده است . با اين سنجشها مي توان عملکرد بيولوژيک پرندگان را بصورت انفرادي در ارتباط با اهداف اقتصادي توليد کنندگان مورد ارزيابي قرار داد . بنابراين شاخص هاي بهداشتي و توليدي بر پايه جمعيتي مشخص ؛ توليد کنندگان و دامپزشکان آنها را قادر مي سازد صفات بيولوژيک پرندگان را با اهداف اقتصادي مورد مقايسه قرار دهند. اين سنجشها مقايسه بين گروهها و مزارع پرورشي رانيز ممکن مي سازد . بنظر ميرسد در کشور ما ايران نيز انجام مطالعات مشابه و ايجاد سيستم ثبت اطلاعات فعال در صنعت شترمرغ يکي از اقدامات ضروري جهت شناسائي موقعيت فعلي اين صنعت و برنامه ريزي توسعه اي آن باشد.