زلزله چيست؟
لرزش ناگهاني پوسته‌هاي جامد زمين ، زلزله يا زمين لرزه ناميده مي‌شود. دليل اصلي وقوع زلزله را مي‌توان افزايش فشار بيش از حد داخل سنگها و طبقات دروني زمين بيان نمود. اين فشار به حدي است که در سنگ گسستگي بوجود مي‌آيد و دو قطعه سنگ در امتداد سطح شکستگي نسبت به يکديگر حرکت مي‌کنند. به سطح شکستگي که توأم با جابجايي است، گسل گفته مي‌شود. وقتي که سنگ شکسته مي‌شود، مقدار انرژي که در زمان طولاني در برابر شکستگي حالتهاي مختلفي را براي آزادسازي انرژي نهفته شده بوجود مي‌آورد.
بطوري که در ابتدا فشار و نيروهاي دروني ممکن است باعث ايجاد يکسري لرزه‌هاي خفيف و کوچک در سنگها شود که پيش لرزه ناميده مي‌شود. بعد از اينکه فشار دروني بر مقاومت سنگها غلبه کرد انرژي نهفته آزاد ميگردد و زمين لرزه اصلي رخ مي‌دهد، البته نبايد از اثر لرزشهاي کوچکي که بعد از زمين لرزه اصلي نيز اتفاق مي‌افتد و به نام پس لرزه معروف هستند، چشم پوشي کرد. لرزه ، پيش لرزه ، لرزه اصلي و پس لرزه مجموعا يک زمين لرزه را نشان مي‌دهند.
بايد توجه داشت که تمام زلزله‌ها با پيش لرزه‌ها همراه نيست و همچنين پيش لرزه را نمي‌توان مقدمه وقوع يک زلزله بزرگ دانست، زيرا در بسياري از موارد يک زلزله مخرب خود يک پيش لرزه فوق العاده مخربي بوده است که در تعقيب آن اتفاق افتاده است. همچنين در بسياري از زمين لرزه‌ها زلزله اصلي بدون هيچ لرزه قبلي و يکباره اتفاق مي‌افتند، زلزله‌هايي هم در اثر عوامل ديگر مثل ريزشها (مثلا ريزش سقف بخارهاي آهکي و زمين لغزشها) و يا در بعضي موارد فعاليتهاي آتشفشاني نيز بوجود مي‌آيد که مقدار و شدت آنها کمتر است.
چرا زلزله بوجود مي‌آيد؟
به درستي مشخص نيست که چرا زلزله بوجود مي‌آيد، اما همانطور که قبلا اشاره شد تجمع انرژي در درون زمين از يک طرف و افزايش نيروي زياد در درون زمين و عدم تحکمل طبقات زمين براي نگهداري اين انرژي از طرف ديگر موجب شکسته شدن زمين در بعضي نقاط آن شده و انرژي از محل آن آزاد مي شود. اين شکستگي که اکثرا با جابجايي زمين اتفاق مي‌افتد باعث خطرات و ايجاد لرزش زمين مي‌شود که به آن زلزله گفته مي‌شود.
اما اين انرژي از کجا مي آيد؟ برخي معتقدند که زمين از ورقه‌هايي تشکيل شده است که اين ورقه‌ها با صفحاتي که در کنار هم قرار دارند به يکديگر فشار وارد کرده و باعث مي‌شوند که ورقه‌هايي که داراي وزن کمتري هستند به داخل زمين فرو روند (اين پديده در اصطلاح علمي فرو رانش صفحات گفته مي‌شود). همچنين ممکن است که ورقه‌ها در کنار يکديگر به هم فشرده شوند. در اثر فرو رانش و پايين رفتن صفحه به درون زمين و به دليل افزايش فشار و دماي طبقات دروني ، ورقه شروع به گرم شدن و ذوب شدن مي‌کند و مواد مذاب حاصله سبک شده و مجددا به سمت بالا حرکت کرده و فشاري را به طبقات مجاور وارد مي‌کند.
ترکيب اين نيروها در درون زمين باعث ايجاد يک حالت عدم تعادل انرژي مي‌شود، اين وضعيت تا زماني که طبقات فوقاني و سطحي زمين تحمل مقاومت در برابر آن را داشته باشند حفظ ميگردد. اما زماني که سنگها ديگر تحمل اين فشارها را نداشته باشند، انرژي به يکباره آزاد ميگردد و زلزله بوجود مي‌آيد. البته اين بدان مفهوم نيست که تمامي زلزله‌ها بدين طريق ايجاد مي‌شوند، بلکه مي‌توان گفت بخش اصلي زمين لرزه‌ها ، با اين فرضيه قابل توجيه است.
رابطه گسل با زلزله
رابطه گسل - زلزله دو طرفه مي‌باشد. يعني وجود گسلهاي فراوان در يک منطقه سبب بروز زلزله ميگردد. اين زلزله به نوبه خود سبب ايجاد گسل جديدي گرديده و نتيجتا تعداد شکستگيها زيادتر شده و به اين ترتيب قابليت لزره خيزي منطقه افزايش مي‌يابد.
نحوه آزاد شدن انرژي زلزله
ممکن است يک زلزله به همراه خود پيش لرزه و پس لرزه‌هايي داشته باشد، که اين دو قبل و بعد از زلزله اصلي ممکن است وقوع يابند، به عبارتي ديگر اين موضوع به نحوه آزاد شدن انرژي زلزله بستگي دارد. بطوري که انرژي زلزله بصورتهاي زير آزاد مي‌گردند:
پيش لرزه
گاهي اوقات از بروز زلزله اصلي ، يکسري زلزله‌هايي با بزرگي کمتر از زلزله اصلي به وقوع مي‌پيوندند که معمولا فراواني آنها با نزديک شدن به زمان وقوع لرزش اصلي ، افزايش مي‌يابد.
لرزش اصلي
همان زلزله اصلي بوده که بواسطه آن اکثر انرژي ذخيره شده در سنگها يکباره آزاد ميگردد و چنانچه داده‌هاي مربوط به يک زلزله بزرگ غير دستگاهي باشد مهلرزه ناميده مي‌شود.
پس لرزه
زلزله‌هاي خفيفتري که غالبا پس از لرزش اصلي ، از حوالي کانون زلزله اصلي منشأ مي‌گيرند، را پس لرزه مي‌گويند. پس لرزه‌ها مي‌توانند حتي تا سالها پس از وقوع زلزله‌هاي اصلي نيز به طول انجامد.
دسته لرزه
مجموعه‌اي از تعداد زيادي زلزله که در يک منطقه محدود در مقطع زماني در حد هفته تا چند ماه به وقوع مي‌پيوندد. دسته لرزه‌ها غالبا در نواحي آتشفشاني ديده مي‌شوند.
ريز لرزه
زلزله‌هاي ضعيفي هستند که بزرگي آنها 3 ريشتر و يا کمتر از 3 بوده و غالبا افزايش ناگهاني و نامنظم آنها نشانه قريب الوقوع بودن مهلرزه يا زلزله اصلي مي‌باشند.
بزرگي زمين‌لرزه
بزرگي زمين‌لرزه را به صورت زير تعريف مي‌کنند:
بزرگي زلزله، M برابر لگاريتم در پايه ده دامنه حداکثر (برحسب ميکرون) حرکت، A، است که توسط لرزه‌سنج استاندارد ووداندرسون در فاصله صد کيلومتري از مرکز زلزله ثبت شده باشد.
m= Log(10)A
همچنين، جهت تعيين انرژي آزاد شده توسط هر زلزله رابطه‌اي توسط ريشتر – گوتنبرگ در سال 1956 ارائه گرديد که ميزان انرژي آزاد شده در کانون زلزله بر حسب ارگ (erg) و بزرگي آن "M" مشخص مي‌نمايد.
Log E =11,4 +1,5 M
با يک محاسبه ساده مي‌توان نشان داد که با افزايش يک درجه‌اي اندازه بزرگي زلزله، مقدار انرژي آزاد شده تقريباً 32 برابر ميگردد.
زلزله ها از ديد جهت آزاد شدن انرژي به دو گونه افقي و عمودي تقسيم بندي مي گردند. خرابي هاي عمده و وسيع معمولاً بر اثر زلزله هايي از نوع افقي صورت مي پذيرند. زلزله ها بر اساس ميزان خرابي بوجود آمده به ده درجه بر مبناي مرکالي تقسيم مي گردند.
.آشنايي با علائم زلزله
زلزله هر چند قابل پيشبيني نيست ولي در زمان کوتاهي قبل از آغاز خود داراي علائمي است مانند حركتهاي غير طبيعي حيوانات خصوصا حيوانات خانگي همچون ماهي ، گربه و سگ كه احتمال نگهداري آنها توسط شما در منزل وجود دارد . دوم ايجاد بي دليل حبابهاي هوا بروي سطح آب در استخرها و حوض حياط خانه، هيجان پرندگان به يكباره و سپس سكوت چند لحظه اي قبل از زلزله ، بالا آمدن آب يا شفافتر يا بشدت گل آلود شدن يا تغيير دماي محسوس آب چاهها و……..
.آغاز زلزله
شاهدان زيادي پس از زلزله گفته اند كه با صدايي عجيب روبرو شده اند بله اين مطلب درست است در ابتدا صداي نامتعارفي شنيده ميگردد و به سرعت لرزش هاي اوليه که معمولا با شدت بالا نيستند خواهند رسيد و پس از آن موج اصلي با مدت زمان چند ثانيه اي و پس از آن پس لرزه هايي با شدت پائين و اتمام زلزله !
گاهي اين چند لحظه مابين مراحل زلزله چند دقيقه وحتي همچون بم چند ساعت است، بصورتي كه خود پيش لرزه ها را ما با زلزله اصلي اشتباه ميگيريم ، بم در ساعات پاياني شب دو بارلرزيده بود اما عزيزان ما يا با بي توجه به آن در منازل خود خوابيدند و يا چند ساعتي را که سرماي بيرون به آنها امکان تحمل داده بود را در حياطها ماندن و سپس به داخل باز گشته و خوابيدند ! …..
پس اول از همه اگر زلزله کوچکي را تجربه کرديد فراموش نکنيد که ممکن است موج اصلي در راه باشد مکان هاي امن خانه را براي استراحت در نظر بگيريد . حتمابا هوشياري بخوابيد اگر امکان خوابيدن در حياط را داريد به عنوان يک تفريح هم شده شبي را با عزيزانتان در حياط بيدار بمانيد،البته توجه كنيد كه از آوار ديوارهاي حياط و خود ساختمان ايمن باشيد .
هرچند در زمان وقوع زلزله هيچ ضمانت ايمني وجود ندارد ليكن شناسايي بموقع مناطق پرخطر و نيز برنامه‌ريزي جهت آمادگي لازم مي‌تواند باعث نجات جان افراد و بطوراخص كاهش جراحت‌ها و خسارات ناشي از آن شود.
اقدامات قبل از وقوع زلزله
زلزله اغلب بدون اطلاع قبلي و غير منتظره و آني رخ مي‌دهد. لذا شناسايي مناطق آسيب پذير و همچنين برنامه‌ريزي و آموزش براي به حداقل رساندن آسيب پذيري جوامع انساني، امري ضروري تلقي مي شود. مقاوم‌سازي سقف و فونداسيون‌ها، محكم‌كردن روشنايي‌ها به سقف و رعايت آيين نامه هاي مقاوم سازي ساختمان باعث كاهش اثر وميزان خسارت هاي احتمالي زلزله ميگردد.
شناسايي عوامل ايجاد كننده خطر
اقدامات لازم براي رفع ويا كاهش آن
• قفسه‌ها را به ديوارها متصل ومحكم كنيد
• اشياء بزرگ و سنگين تر را در قفسه‌هاي پايين‌تر قرار دهيد.
• اشياء شكستني را در طبقات پايين كابينت نگهداريد و درب آن را محكم ببنديد.
• وسايل سنگين نظير تابلوها و آينه‌ها را دور از محل خواب قرار دهيد، و در جاي خود مستحكم كنيد
• روشنايي‌ها را در محل خود ثابت و محكم كنيد.
• سيم كشي برق ساختمان و سيستم لوله كشي گاز را به صورت دوره اي براي عيوب احتمالي بررسي نمائيد چراكه خطرآتش‌سوزي وجود دارد.
• درصورت وجود آسيب و شكاف در سقف و ديوارهاي خانه با يك كارشناس مشورت كنيد.
• محصولات قابل اشتعال مانند اسپري حشره‌كش را در كابينت ها و قفسه هاي پاييني قرار دهيد.
شناسايي مكان‌هاي امن در داخل و خارج خانه
زير مبلمان و اثاثيه محكم و سنگين نظير يك ميز
كنار يك ديوار داخلي
دوري از جاهايي‌كه احتمال ريختن خرده شيشه وجود دارد مثلاً نزديك پنجره‌ها، آينه‌ها، تابلوها و يا جايي‌كه وسايل سنگين از قفسه ها احتمال سقوط دارد.
درفضاي باز: دوري از ساختمانها، درخت‌ها، خطوط تلفن و برق،و پل‌هاي هوايي.
اشياء وملزوماتي را كه در خارج از ساختمان قرار دارند، مانند كولرها، لوله هاي دودكش، گلدان ها و . . . در جاي خود مسحكم كنيد و آن ها را در اماكني قرار دهيد كه خطر سقوط نداشته باشد
اشياء و ملزوماتي را احتمال سقوط دارند، در جاي خود مستحكم كنيد.
درصورتي كه نمي‌توانيد كل ساختمان خود را بازسازي كنيد دست كم اتاقي امن در خانه خود بسازيد.
آموزش خود و اعضاي خانواده
همه اعضاي خانواده بايد بياموزند که چگونه جريان برق را قطع و شيرهاي آب و گاز و نظاير آن را از محل اصلي ببندند.
حداقل يكي از اعضاء خانواده بايد با اصول و اقدامات امداد وكمك هاي اوليه آشنا باشد.
براي كسب اطلاعات بيشتر درمورد زلزله جمعيت هلال‌احمر منطقه خود و يا تلفن نداي امداد جمعيت (147) تماس بگيريد
همراه داشتن وسايل ضرروري
چراغ‌قوه با باتري يدك
راديو با باتري يدك
جعبه کمک هاي اوليه و دستورالعمل استفاده (شامل باند و گاز استريل، مواد ضدعفوني کننده، پماد سوختگي و آنتي بيوتيک، آسپيرين، قيچي، قطره چشمي و داروهايي که با تجويز پزشک به طور منظم استفاده مي کنيد)
دفترچه اي حاوي شماره تلفن هاي ضروري و مراکز امداد
حداقل 4 ليتر آب را براي هر فرد در يک ظرف نشکن ذخيره کنيد و هر چند وقت يکبار از نظر تازگي و بهداشتي بودن بررسي و تعويض كنيد.
مواد غذايي فاسد نشدني به تعداد افراد خانواده براي مدت 3 روز (مانند غذاي کنسرو شده، کمپوت، بيسکويت، مواد غذايي خشك)
وسايل بهداشت شخصي (حوله، صابون، خميردندان و مسواک، پودر شوينده، دستمال کاغذي و ...)
دربازكن ساده
كارت‌هاي اعتباري، اسناد و پول نقد
دستکش وكفش‌هاي مناسب
يك عدد چادر مسافرتي
حداقل يك كپسول آتش نشاني در منزل داشته باشيد و راه استفاده از آن را به همه افراد خانواده آموزش دهيد.
طرح يك برنامه ارتباط اضطراري
در مورد آنچه که بايد در هنگام وقوع زلزله انجام دهيد فکر کنيد.
از آنجا كه احتمال مي‌رود اعضاي خانواده در هنگام وقوع يك زلزله از هم جدا باشند (زماني‌كه بزرگترها در محل كار و بچه‌ها در مدرسه مي‌باشند) بايد ازقبل مكاني امن را براي جمع شدن اعضائ خانواده بعد از حادثه در نظر گرفته شده باشد.
از يك دوست يا فاميل در خارج از شهر محل زندگي خود بخواهيد كه رابط اعضاي خانواده باشد تا اعضا براحتي و در صورت نياز با وي ارتباط برقراركنند. مطمئن شويد كه تمامي اعضاي خانواده اسم، آدرس و شماره تلفن فرد رابط را دارند.
به آمادگي افراد جامعه خود، خصوصاً همسايگان كمك كنيد
اگرمي‌توانيد در روزنامه محلي خود بخش ويژه‌اي را پيرامون اطلاعات موردنياز به هنگام وقوع زلزله (به همراه اطلاعات مربوط به شماره تلفن دفاتر اورژانس، جمعيت هلال‌احمر و بيمارستان‌ها) براي آگاهي عموم منتشر كنيد.
درمنزل هفته‌اي يك‌بار وقوع زلزله فرضي را در خانه خود صحنه سازي نمائيد و به کمک همه اعضاي خانواده به شناسايي عوامل خطرساز بپردازيد.
با نمايندگان شركت‌هاي آب، برق و گاز در مورد نحوة قطع اين خطوط صحبت و مشورت كنيد.
تمرين ها را به صورت گروهي انجام دهيد، تا بدين‌وسيله آموخته‌هاي خود را در مورد ساختمان، برنامه‌هاي تغيير و تبديل در ساختمان، تحقيق و جستجوي خطرات احتمالي و درنهايت برنامه اضطراري خانواده و همسايگان را با هم بكارگيريد.
به افراد خانواده خود پناهگيري را آموزش دهيد.
اقدامات حين وقوع زلزله
فورا درجاي امن پناه بگيريد. مراقب باشيد كه برخي زلزله‌ها در واقع پيش‌لرزه هستند و زلزله عظيم‌تري ممكن است در راه باشد. با گام هاي كوتاه قدم برداريد و تا زماني‌كه لرزش متوقف شود وتا زماني كه مطمئن شويد كه خروج از محل مانعي ندارد، در داخل پنا هگاه بمانيد.
اگر در داخل خانه هستيد:
تا توقف لرزش‌ها در زير يك ميز محكم و سفت و يا ساير لوازم و اسباب داري فضاي مناسب پناه بگيريد واز خود محافظت كنيد. اگر بر اثر لرزش زلزله حرکت کردند پايه‌هاي آنهارا محکم با دست نگاه داريد و با آن حرکت کنيداگر در نزديكي شما مكان امن وجود ندارد، سر و صورت خود را با كمك بازوان بپوشانيد و در يك گوشه به حالت چمباتمه ، بنشينيد.
خود را از معرض از شيشه، پنجره‌ها، درب و ديوارهاي بيروني، كتابخانه، بوفه و روشنايي‌ها و هر چيزي كه احتمال ريزش و سقوط دارد، دور نگهداريد.
اگر در رختخواب هستيد همانجا بمانيد تا زماني‌كه لرزش‌ها متوقف شود. براي محافظت از خود يك بالش روي سر خود نگهداريد. البته اگر زير لوستر و يا درجايي هستيد كه احتمال سقوط اشيا مي‌رود به نزديك‌ترين مكان امن برويد.
تا زماني‌كه لرزش‌ها متوقف شود در داخل خانه بمانيد، در صورت اطمينان از خانه خارج شويد. تحقيقات نشان داده‌است كه بيشترين صدمات زماني رخ مي‌دهد كه افراد سعي در تغيير موقعيت و يا خروج از ساختمان دارند.
به ياد داشته باشيد بعد از وقوع زلزله احتمال قطع جريان برق، از كار افتادن سيستم اعلان خطر آتش نشاني يا سيستم هاي آب پاش مي رود.
بهيچ وجه از پلکان و آسانسور استفاده نكنيد.
اگر در مكاني بيرون ازخانه هستيد:
از كنار ساختمانها، تيرهاي برق و خطوط آب و برق و... دور شويد.
به سرعت از خيابان و كوچه ها ي باريك خارج شويد.
اگر در فضاي باز هستيد تا زماني‌كه لرزش‌ها متوقف شود همانجا بمانيد. بيشترين خطر در بيرون ساختمانها، درب‌هاي خروجي و در كنار ديوارهاي خارجي وجود دارد. بيشتر مصدوميت‌هاي ناشي از زلزله بواسطه ريزش ديوارها، وشكستن وخرد شدن شيشه و سقوط اجسام رخ مي‌دهد.
اگر در فروشگاه، سينما و يا اماكن پر ازدحام هستيد به جاي هجوم بردن به سمت درهاي خروجي به محل هاي امن برويد و حالت هاي مناسب بدن (نشستن و گرفتن سر در ميان دست ها) را اتخاذ كنيد.
اگر در يك وسيله نقليه درحال حركت هستيد:
در يك مكان امن خودرو را متوقف كنيد و در داخل آن بمانيد. از نزديك شدن به ساختمانها، درخت‌ها، پل‌هاي عابر پياده و خطوط آب و برق و.. خودداري كنيد.
با پايان لرزش با احتياط به حركت خود ادامه دهيد، از حركت در جاده، روي پل و يا سراشيبي و دست‌اندازهايي كه توسط زلزله آسيب‌ديده بپرهيزيد.
اگر در زير آوار مانده‌ايد:
كبريت روشن نكنيد.
جلوي دهانتان را با يك دستمال كاغذي و يا يك پارچه بپوشانيد.
چنانچه درنزديكي شما ديوار يا لوله وجود داردضربات ممتدي به آن بزنيد تا امدادگران بتوانند محل محبوس شدن شما را پيداكنند. اگر سوت همراهتان بود از آن استفاده كنيد. آخرين راه اينست كه فرياد بزنيد. هرچند فريادزدن باعث استنشاق مقدار زيادي گرد و خاك مي‌شود.
اقدامات بعد از وقوع زلزله
مراقب پس لرزه‌ها باشيد؛ پس‌لرزه‌هايي كه بعد از زلزله به وقوع مي‌پيوندد اغلب به شدت زلزله اصلي نيست اما باز هم مي‌تواند مقاومت ساختمان را كم كند.، بيشتر پس‌لرزه‌ها در اولين ساعات پس از وقوع زلزله اصلي بوقوع مي‌پيوندد.
از تلفن مگر در موارد اضطراري استفاده نکنيد.
براي كسب آخرين اطلاعات به تلويزيون يا راديو گوش‌دهيد و تنها براي موارد اضطراري از تلفن استفاده كنيد.
درب كابينت‌ها را با احتياط بازكنيد؛ مراقب اجسامي كه احتمال سقوط دارند باشيد.
از مناطق آسيب‌ديده دورشويد، تنها زماني به منزل خود بازگرديد كه از امنيت آن توسط مسئولين اطمينان پيدا كنيد.
اگر در مناطق ساحلي، زندگي مي كنيد از ساحل دور شويد.
به افراد آسيب‌ديده يا گيرافتاده كمك‌كنيد؛ مساعدت و ياري به همسايه‌هايي كه ممكن است به كمك خاصي نياز داشته باشند بويژه بچه‌ها، سالخوردگان و معلولين را فراموش نكنيد. درصورت نياز، كمك‌هاي اوليه را انجام دهيد؛ افراد با جراحت‌هاي شديد را حركت ندهيد مگراينكه در معرض خطر جدي ناشي از جراحت‌هاي بعدي باشند، درنهايت درخواست كمك‌كنيد.
اگر دارو، گازوييل، سفيدكنندة شيميايي و يا مايعات قابل اشتعال روي زمين ريخته‌شده است آن‌را تميزكنيد؛ اگر بوي گاز استشمام كرديد، شير اصلي گاز را ببنديد و فوراً محل را ترك كنيد.
مجراي دودكش (هواكش) را از نظرآسيب‌ديدگي بازرسي كنيد؛ صدمات و آسيب‌هاي كوچك مي‌تواند باعث بروز يك آتش‌سوزي گردد.
تأسيسات را بازرسي‌كنيد؛
نشتي گاز را بررسي‌كنيد؛ در صورت استشمام بوي گاز، يا نشت گاز يك پنجره را بازكنيد و فوراً ساختمان را ترك كنيد. شير اصلي گاز را از بيرون ببنديد. اگر بنا به هردليل، گاز را قطع كرديد تنها با كمك يك كارشناس بايد جريان گاز را مجددا برقرار نمود.
صدمات وارده به سيستم برق را بررسي نمائيد؛ درصورت مشاهدة جرقه، قطع شدگي سيم و يا سيم‌هاي آب‌شده و يا استشمام بوي سيم سوخته به سرعت فيوز را قطع كنيد.
صدمات وارده به خطوط آب و فاضلاب را بررسي كنيد؛ اگر سيستم فاضلاب آسيب‌ديده است از توالت استفاده نكنيد و يك لوله‌كش خبركنيد. اگر لوله‌هاي آب آسيب‌ديده‌است، شير آب را ببنديد و با سازمان آب تماس بگيريد.
منابع:
دانشنامه رشد
ويکي پديا
پورتال جامع هلال احمر
سايت اصفهان براي شما