بلور شکلي از ماده جامد است که در آن مولکولها ? اتمها و يونها با آرايشي منظم در کنار يکديگر قرار دارد . تکرار اين آرايش منظم در سه جهت فضايي سبب بزرگتر شدن بلور مي شود . نظم بيروني بلورها ? بر اثر نظم دروني آنهاست. بدليل همين نظم ? سطحهاي خارجي بلورها صاف و هموار هستند . اين سطحهاي صاف با يکديگر زاويه هايي مي سازند که اندازه هاي آنها در بلورهاي يک ماده همواره ثابت است . يکي از راههاي تشخيص بلورها ? از يکديگر اندازه گيري زاويه بين سطحهاي آنهاست . بلورها به شکلهاي مکعب ? منشور ? هرم و چند وجهيهاي مختلف هستند و معمولا" سطحها و زاويه هاي هر شکلي از آنها مشابه و قرينه يکديگرند .

تبلور

بلورها بر اثر تغيير فشار و دما در محلولها ? مواد مذاب ? مواد جامدو بخار بوجود مي آيد . مثلا" بر اثر کاهش دما بلورهاي برف ? از ابر و بلورهاي نمک طعام از آب شور درياچه هاي نمکي جدا مي شوند . غلظت آب اين درياچه هاي شور ? بر اثر تبخير يا کاهش دما ? به حالت اشباع و فوق اشباع در مي آيد و بلورهاي نمک از آن جدا مي شود . بلورهاي تشکيل دهنده سنگهاي آذرين از سرد شدن ماگما ( سنگهاي ذوب شده درون زمين ) به وجود مي آيند . بلورهاي سنگهاي دگرگون مانند سنگ مرمر از تاثير دما و فشار زياد بر سنگهاي ديگر شکل مي گيرند . به فرآيند تشکيل بلورها تبلور گفته مي شود .
هنگامي که دما يافشار تغيير مي کند و يا تبخير روي مي دهد و شرايط مناسب تبلور ايجاد مي شود ? اتمهاي مواد به يکديگر مي پيوندند . اين اتمها معمولا" در اطراف ذرات موجود در محيط جمع مي شوند . اين ذرات هسته تبلور ناميده مي شوند . هسته تبلور از ذرات ناخالص يا بلورهاي خرد شده يک ماده تشکيل مي شود . گاهي نيز شماري از اتمهاي ماده اصلي کنار هم قرار مي گيرند و هسته تبلور را مي سازند . اتمهاي ديگر نيز به تدريج در اطراف اين هسته جمع مي شوند و با آرايشي منظم در کنار يکديگر قرار مي گيرند . کوچکترين واحد ساختاري منظم هر بلور را سلول اوليه آن بلور مي نامند .

دستگاههاي بلورشاختي

در طبيعت شکل سلول اوليه در بلور کانيهاي مختلف تفاوت دارد . به طور کلي شش نوع سلول اوليه در نتيجه شش نوع بلور کاني وجود دارد . هر يک از اين شش نوع بلور متعلق به يک دستگاه بلور شناختي است . دستگاههاي بلور شناختي عبارتند از مکعبي ?مربعي ?راست لوزي ?تک شيب ?سه شيب ?. شش وجهي .
در دستگاه مکعبي هر سه محور ( سه جهت فضايي ) يا هم مساوي و بر هم عمود هستند مانند بلورهاي نمک طعام و سولفيد آهن .

دستگاه مربعي

فقط دو محور با هم مساوي هستند اما اندازه محور سوم با آنها يکي نيست . اين سه محور نيز بر هم عمود هستند . در اين دستگاه ساده ترين بلور به شکل منشور است که سطح قاعده آن مربع است مانند بلورهاي اکسيد قلع و اکسيد تيتان .

دستگاه راست لوزي

محورها نا مساوي اما بر يکديگر عمود هستند.ساده ترين بلور در اين دستگاه منشوري است که قاعده آن به شکل لوزي يا مستطيل است .مانند بلورهاي گوگرد و کربنات کلسيم .

دستگاه تک شيب

سه محور نابرابرند و دو تا از آنهابر هم عمودند مانند بلورهاي ميکا? تالک و گچ آبدار.

دستگاه سه شيب

سه محور نابرابرند و هيچيک بر هم عمود نيستند . در بلور ساده سه شيب همه وجه ها متوازي الاضلاع هستند . مانند بلورهاي گروهي از فلدسپاتها .

دستگاه شش وجهي

چهار محور وجود دارد که طول سه محور آن برابر است . اين سه محور در يک صفحه قرار دارندو با هم زاويه 120 درجه مي سازند . محورچهارم عمود بر آنهاست مانند بلورهاي کوارتز .
در هر يک از دستگاهها ? بلورها را بر اساس تقارن موجود در آنها به رده هايي تقسيم مي کنند . در شش دستگاه بلور شناختي 32 رده بلوري تشخيص داده شده است .
هنگام تشکيل بلورها ? اگر فضا و زمان و شرايط مناسب وجود داشته باشد بلورهاي درشتي بوجود مي آيند . اين بلورها را بصورت تک بلور مي توان مشاهده و بررسي کرد و رده و دستگاه بلور شناختي آنها را مشخص کرد . اگر شرايط مناسب نباشد ? بلورها به اندازه هاي کوچکتر و بصورت مجموعه ها و توده هاي ريز تشکيل مي شوند . گاهي بلورها به قدري ريزهستند که نمي توان آنها را با چشم ديد و براي مطالعه آنهاازذره بين?ميکروسکوپهاي نوري و الکتروني و اشعه ايکس استفاده مي شود .
انواع کريستالها بر حسب نيروهاي بستگي بين اتمها و مولکولهاي آنها

يوني :

اين کريستالها ، کريستالهايي هستند که در آنها الکترونهاي والانس از يک اتم به اتم ديگر انتقال داده شده و نتيجه کريستالي است که از يونهاي مثبت و منفي تشکيل گرديده است. مانند NaCl.

کووالانت :

کريستالهايي هستند که در آنها الکترونهاي والانس بطور يکسان بين اتمهاي مجاور به اشتراک گذارده شده‌اند. مانند الماس.

فلزي :

عناصر فلزي در حالت آزاد تشکيل کريستالهاي فلزي مي‌دهند که وجود تعداد زيادي الکترون آزاد در اين کريستالها از مشخصات آنهاست.

مولکولي :

گازهاي نادر و مولکولهاي تکميل شده در حالت جامد بوسيله نيروهاي ضعيفي بنام نيروهاي واندوالسي بستگي پيدا مي‌کنند.

تبصره :

در اکثر کريستالها و بلورها ممکن است 2 يا چند پيوند اشاره شده در بالا شرکت داشته باشند.
يک کريستال خوب از نظر اپتيکي ، کريستالي است که در داخل آن حباب ، يا رگه و ناخالصي خيلي خيلي کم باشد.

انواع کريستالها بر حسب ساختار شبکه‌اي

شبکه براوه
براي قرار دادن نقاط در شبکه‌هاي فضايي بطوري که تمام نقاط شبکه درست توسط همان نقاط مجاورشان احاطه شده باشند، فقط چهارده طريق که در هفت دسته تقارني تعريف مي‌شوند، وجود دارد که به شبکه‌هاي براوه معروفند. اين هفت دسته به نامهاي تري کلينيک ، مونوکلينيک ، اورتورمبيک ، تتراگونال ، مکعبي ، تري گونال معروفند. اجزا تقارني که در اين هفت دسته وجود دارند، به ترتيب زير هستند:
محور چرخشي ، صفحات تقارن ، نقطه انعکاسي ، نقطه انعکاسي چرخشي.
شبکه‌هاي کريستالي C.P
در اين شبکه‌ها ، لايه‌ها طوري روي هم چيده مي‌شوند که اگر لايه اول A و لايه دوم B باشد، لايه سوم ممکن است به يکي از دو صورت زير قرار گيرد:
درست بالاي لايه A که به نام AB ، AB ، AB ناميده مي‌شوند. داراي ساختمان هگزاگونال است و به H.C.P مشهور است.
لايه سوم (C) در محل سومي چيده مي‌شود که آن را به صورت ABC ، ABC ، … نشان مي‌دهند که همان ساختمان مکعبي F.C.C است.

انواع کريستالها از نقطه نظر اپتيکي

کريستالها را از ديدگاه اپتيکي مي‌توان با توجه به ضريب شکست آنها تقسيم بندي کرد: در اين تقسيم بندي ، با دو نوع کريستال ساده و دوشکستي برخورد مي‌کنيم
کريستالهاي ساده :
در اين نوع کريستالها ضريب شکست ثابت بوده و داراي يک عدد معيني است.
کريستالهاي دوشکستي :
کريستالهايي که براي يک پرتو تابش ، دو نوع شکست ايجاد مي‌کنند، يعني يک پرتو را به دو پرتو به نامهاي (پرتو عادي و پرتو غير عادي) تجزيه مي‌کنند، کريستالهاي دوشکستي ناميده مي‌شوند.
تبصره : ضريب شکستهاي ي (ضريب شکست پرتو عادي) و (ضريب شکست پرتو عادي) به اين صورت به دست مي‌آيند که يک امتداد در نظر مي‌گيريم، يک بار پرتو عادي را در اين امتداد مي‌زنيم و يک با هم پرتو غير عادي را در اين امتداد مي‌اندازيم و ضريب شکست آنها را اندازه مي‌گيريم.
انواع کريستال دوشکستي
کريستالهاي دوشکستي خود به دو نوع مثبت و منفي تقسيم مي‌شوند:
کريستال دوشکستي مثبت است، هر گاه
کريستال دوشکستي منفي است هر گاه
کربنات کلسيم (سنگ گچ يا ) يک کريستال دوشکستي منفي است و کوارتز هم نمونه‌اي از يک کريستال مثبت است.
تبصره : کريستالهاي دو شکستي مي‌توانند منبع توليد نور قطبي از نور غير قطبي باشند (قطبش نور) که در زير به نمونه‌هايي از آنها اشاره مي‌شود.

منشور نيکول :

با استفاده از اين منشور نور غير قطبي را به دو امتداد جدا از هم تبديل مي‌کنند که يکي پرتو عادي و ديگري پرتو غير عادي است.

تيغه ربع موج يا چارک موج :

تيغه ربع موج از يک کريستال دو شکستي تشکيل شده است که مي‌تواند قطبش خطي را به قطبش بيضوي يا دايروي تبديل کند.

تيغه نيم موج :

اين تيغه نور ما را نسبت به يکي از محورهاي عمود بر هم (E يا D) قرينه مي‌کند.

کاربرد کريستالها بطور کلي

امروزه کريستالها به شکلها منشور در انواع سيستمهاي نوري از جمله اسپکترومترها ، فتومترها ، دوربينهاي نجومي و ليزر و تداخل سنجها و ... بکار برده مي‌شوند.
منبع: سايت انجمن زمين شناسي ايران