مقدمه :

روند تأمين تغذيه در جهان اقتضا مي کند تا متناسب با رشد جمعيت ، سطح توليد غذا را افزايش دهيم . در اين راستا نياز رو به گسترش جمعيت جهان به مواد غذايي و تفکر کسب درآمد و ايجاد اشتغال و ساير عوامل ديگر سبب رشد وتوسعه تکنولوژي عمل آوري و صنايع شيلاتي در جهان شده است . بطوريکه فرآورده هاي غذايي آبزيان بخش قابل توجهي از نياز روز افزون به تغذيه را مرتفع ساخته است و تکنولوژي فرآورده هاي دريايي به يکي از بهترين و بزرگترين منابع کسب درآمد بسياري از کشورهاي جهان تبديل شده است .
در کشور ما تکنولوژي و صنعت عمل آوري فرآورده هاي دريايي و دانش فني و مهارتهاي فراوري آبزيان در سطحي محدود و اندک قرار داد . لذا بهبود توسعه همه جانبه وزيربنايي آن ضرورتي اجتناب ناپذير است که مسوليت آن بر عهده دانش پژوهان و دانشجويان و بخش صنعت کشور مي باشد.
بهبود کيفيت و توسعه کميت از طريق بالا بردن دانش فني و مهارتهاي علمي و دستيابي به آخرين تکنيکهايي که در راه عمل آوري آبزيان دريايي مي تواند در توليد تغذيه مطلوب و تأمين بخشي از نياز
اساسي انسان مورد توجه قرار گيرد دانشجويان و دانش پژوهان را ملزم به ارائه راهکارهاي علمي ، و بخش صنعت را ملزم به گسترش عملي صنعت فراوري مي نمايد. همکاري صنعت و مراکز علمي -پژوهشي مي تواند عامل مهمي در ابعاد کمي وکيفي توليد فرآورده هاي تغذيه اي از محصولات شيلاتي به شمار آيد.
البته نبايد از اطلاع رساني ، آگاهي بخشي و آشنايي مصرف کننده از تنوع فرآورده هاي مختلف غذايي دريايي، و دانش و تکنولوژي توليد آن و همچنين از توسعه رشته هاي مرتبط با فراوري و تنوع بخشي و تخصصي نمودن رشته ها در مراکز علمي و پژوهشي غافل بود زيرا توسعه همه جانبه و پايدار نيازمند آموزش و محتاج اطلاع رساني فراگير است .
اين ضرورتها ما را بر آن مي دارد تا گوشه اي از تحقيقات اندک خود را تقديم شما نمايم . انشاء الله مقدمه اي باشد تا روزي صنعت فراوري آبزيان در سطحي وسيع در کشوراسلامي ما شکوفا گردد .

عمل آوري فراورده هاي شيلاتي و سلسله مراتب آن در کنسرو سازي :

عمل آوري ، فرايند تبديل کالاي خام ماهي به فراورده مورد تغذيه مستقيم يا غير مستقيم متناسب با ذائقه سليقه ، صرفه اقتصادي و شرايط اقليمي مي باشد که طي فرايندهاي مختلف ازآبزيان بعنوان تغذيه استفاده مي گردد. مهمترين فراورده هاي توليدي از محصولات شيلاتي وآبزيان کنسرو است.
اساساً از زماني که تعادل بين توليد و مصرف با افزايش جمعيت ازميان رفت موضوع تهيه غذا جهت تغذيه انسان بزرگترين مسئله روز بشمار مي رود . در حال حاضر نيز که تکنولوژي و صنعت پيشرفتهاي زيادي نموده است شاهد فقدان تغذيه کافي براي ادامه حيات و حداقل تغذيه لازم براي ميليونها نفر مي باشيم .
انسانها از قديم الايام از ماهي و منابع دريايي به شيوه هاي مختلف تغذيه مي نمودند . تامين تغذيه در فصولي از سال که امکان دستيابي به آن ممکن نبود در بقيه فصول صيد ، حفظ و نگهداري ماهي با روشهاي خاص متداول بود .
حفظ و نگهداري مواد غذايي از جمله ماهي از زمانهاي گذشته مورد توجه بشر بوده و اين امر با استفاده از روشهاي ابتدايي و اوليه مرسوم بوده است که روز به روز مراحل تکاملي را طي نموده به طوري که امروزه کليه صنايع تهيه مواد غذايي بر پايه اصول نگهداري و حفظ اين مواد پايه گذاري شده اند و با طريقه هاي مختلف از جمله استفاده از حرارت ، سرما، خشک کردن ، نمک سودکردن، دود دادن و به کاربردن مواد نگهدارنده سعي مي کنند تا حد ممکن موادغذايي را بدون تغيير در ماهيت و حفظ خواص اوليه آن براي مدت طولاني تري نگهداري نمايند.
کنسروسازي يکي ازمهمترين روشهاي متداول فرآوري ماهي و سايرآبزيان است که سلامت و استفاده آسان و طولاني مدت آن در نتيجه تأثيرات ناشي از حرارت و ساير مراحل توليد تضمين مي گردد.
حرارت نه تنها سبب بهبود کيفيت خوراکي Eating Qualiyty) ( مواد غذايي مي شود بلکه از طريق کاهش سرعت يا توقف فعاليتهاي شيميايي ، آنزيمي و باکتريايي ، قابليت نگهداري آنها را افزايش مي دهد. فرآيند حرارتي در ماهي سبب نرم شدن بافتها ، تغيير ماهيت پروتئينها ، کاهش رطوبت و بسياري از تغييرات ديگر مي شود که اين امر باعث حفظ خواص ارگانولپتيکي و افزايش ماندگاري و بهبود کيفيت آن مي گردد.
کنسرو ماهي نيز محصولي است که طي فرايند حرارتي به منظور حفظ ونگهداري آسان و طولاني مدت وبه صورت آماده مصرف توليد مي گرددوسرانجام نيزمي توان ازقابليت مصرف وسلامت آن مطمئن بود.
البته کنسرو ماهي ، بر اساس نوع ماهي ، اندازه ماهي ، ترکيب شيمياييي بدن ماهي ، نوع تقاضاي مصرف کننده و ساير شرايط از قبيل افزودنيهاي گوناگون و پخت اوليه ماهي ،شکل، اندازه و جنس قوطيها متفاوت است بطوريکه:
*ماهيها مي توانند کامل ، سر و دم زده و يا فيله شده باشند .
*افزودنيها مي توانند انواع نمکها ، روغنها ، سسها، يا طعم دهنده ها و ترکيبات آنها باشند .
*فرايند حرارت اوليه مي تواند دود ، بخار ، روغن داغ و اشعه باشد .
*قوطي ها مي توانند بزرگ ، کوچک ، دايره اي ،بيضوي ، مکعبي ، پلاستيکي ، شيشه اي ، گالوانيزه يا آلومنيمي باشند .
امّا وجه مشترک همه کنسروها، مراحل مختلف خط توليد آنهاست که به شرح مراحل آنها مي پردازيم:

«مراحل تهيه کنسرو ماهي »

مرحله اول : آماده سازي

براي تهيه کنسرو ماهي لازم است با توجه به کنسرو مورد نظر در پايان مراحل ، ابتدا يکسري عمليات آماده سازي اوليه بر روي ماهيان خام انجام شود .
مراحل اوليه آماده سازي در مورد ماهيان مختلف متفاوت است. مثلاًًًً در انواع ساردين ماهيان يا ماهيان پلاژيک که معمولاّتخليه شکمي و قطع سر و دم (Gutting) در عرشه انجام نمي شود اين ماهيان به ساحل حمل ،و پس از تخليه ،عمليات آماده سازي در کارخانه هاي فراوري به صورت (Nobbing)
سر جدا کردن Deheading) و تخليه شکمي ( وفلس گيري(Desealing) صورت مي گيرد .
البته Nobing معمولاّ بصورت مکانيکي انجام مي گيرد که در اين حالت ماهي ها روي نوار متحرک در جايگاه خاصي قرار گرفته و به وسيله حرکت رفت و برگشت بر روي سطوح آجدار ضمن فلس گيري موجب قرار گرفتن ماهي به حالت قطع سر مي گردد. در اين حالت به وسيله تيغه مخصوص برش ، ناحيه سر ماهي قطع مي گردد. در دستگاههاي فرسوده و مستعمل ، تيغه هاي برش به دليل تيز نبودن باعث کوفتگي وعدم قطع کامل سر مي گردد . پس از قطع سر وهمزمان با قطع سرعمليات شستشو نيز انجام مي شود.
در مرحله آماده سازي ، ماهيان منجمد پس از يخ زدايي (Difrast) و ماهيان تازه پس از ورودشستشو مي شوند. عمل شستشو در ماهيان متوسط و درشت با دست و با استفاده از فشار آب و برس نايلوني و در ماهيان ريز توسط دستگاه صورت مي پذيرد. در فصول گرم جهت ايجاد حالت جمود کاذب در بافت ماهي بهتر است عمل سشتشو توسط آب سرد انجام شود ، يا پس از مرحله شستشو ، ماهي براي مدتي در آب سرد قرار داده شود. در پايان مرحله شستشو ، محصول آماده فرايند بعدي خواهد شد . با توجه به فسادپذير بودن محصول بايد دقت شود که فاصله بين آماده سازي و مراحل بعدي به حداقل ممکن کاهش داده شود .

مرحله دوم :آب نمک گذاري(Brining)

در اين مرحله ماهيهاي شسته وآماده شده براي مدت معيني درمحلول آب نمک اشباع(حاوي25% نمک) غوطه ور مي گردند . نمک در طول مدت غوطه وري جذب گوشت ماهي شده وطعم مطبوعي در محصول ايجاد مي نمايد. آب نمک گذاري علاوه بر ايجاد طعم ، سبب استحکام و قوام پوست ماهي شده ومانع چسبيدن آن به قوطي مي گردد. اين عمل همچنين ظاهر ماهي را درخشان کرده و باقي مانده لزج(Slime) را از سطح بدن ماهي پاک مي کند .
در فرايندآب نمک گذاري مدت زمان باقي ماندن در آب نمک مهمترين عامل است . دراين مورد ماهيان بزرگ و ماهيان چرب به مدت زمان بيشتري نياز دارند در صورتي که فيله نسبت به ماهيان کامل به زمان کمتري نيازمند است . بديهي است مقدار نمک باقي مانده در گوشت ماهي در پايان مدت عمليات به زمان توقف ماهي در آب نمک بستگي داشته و زمان نگهداري ماهي در آب نمک بايد به گونه اي در
نظر گرفته شود که در پايان عمليات مقدار جذب نمک از 2% بيشتر نباشد .البته عوامل ديگري مانندتعداد ماهي موجود دريک تانک آب نمک،غلظت ودرجه حرارت آب نمک وهمچنين مقدار بهم زدن آب نمک در ميزان جذب نمک موثراست . براي اندازه گيري غلظت نمک در آب معمولاّ از Brinometer يا نمک سنج استفاده مي شود . غلظت آب نمک بايد در فواصل زماني مختلف اندازه گيري شود تا همواره از اشباع بودن آب نمک اطمينان حاصل گردد . بايد توجه شود که نمک مورد استفاده همواره از انواع نمکهاي خالص انتخاب شود .

مرحله سوم: پخت اوليه(percooking)

پخت اوليه بر حسب نوع پروسه توليد ، اندازه و ترکيب شيميايي انواع ماهيان متفاوت است . پخت اوليه مي تواند تحت فشار بخار آب باشد که به آن پخت مرطوب (Steam cook) مي گويند ممکن است پخت اوليه در حرارت خشک يا هواي داغ (Hot air) باشد . همچنين ممکن است پخت اوليه در روغن داغ صورت گيرد . گاهي نيز پيش پخت توسط دود صورت مي گيرد .
انتخاب روشها عمدتا ًبا توجه به خواست بازار و گونه ماهي انجام مي گيرد . پيش پخت سبب قوام گوشت و جداسازي آسانتر استخوان و سهولت قوطي گذاري آن مي گردد .
استفاده از هواي داغ نيز بايد با دقت بيشتري همراه باشد تا رطوبت محصول بيش از حد لازم گرفته نشود . در اين صورت بافت اينگونه ماهيان خشک و سفت شده و اختصاصات کيفي آن کاهش مي يابد .
پخت در هواي داغ (120درجه سانتيگراد)، و اشعه مادون قرمز بيشتر براي ماهيان درشت پيشنهاد مي گردد . در دودي پخت، محصول اوليه در اثر تراکم دود در محفظه دود خانه دودي مي گردد و حرارت ايجاد شده تا دماي 100 ـ80 درجه سانتيگراد سبب پخت آن مي گردد . دود و حرارت در اثر سوخت ناقص خاک اره يا تراشه هاي مرطوب درختان پهن برگ در محفظه هاي بسته، توليد و سپس به درون اطاق دود يا دود خانه منتقل مي گردد . نقش دود در تهيه کنسرو صرفاً براي ايجاد رنگ و طعم خاص دود در ماهي است هر چند به دليل وجود مواد شيميايي خاص داراي خواص نگهدارندگي نيز مي گردد .
پس از پختن اوليه لازم است که محصول پخته شده حتما ًسرد شود . پختن سبب خارج شدن آب مازاد ، قوام و سفت شدن بافتها ، عقيم شدن فعاليت هاي آنزيمي و کاهش فعاليت هاي ميکروبي مي گردد . مدت زمان پخت اوليه بر حسب نوع و اندازه ماهي و روشهاي پخت متفاوت است و دماي مورد استفاده حدوداً 100 ـ 80 درجه سانتيگراد مي باشد .

مرحله چهارم : قوطي گذاري (Packing)

در مرحله قوطي گذاري، ماهيان پخته شده توسط کارگر يا بوسيله دستگاه پرکن، درون قوطي کنسرو قرار داده مي شوند . انتخاب قوطي کنسرو براساس نوع محصول نهايي و اندازه ماهي سفارش شده متفاوت است در کشور ما عمدتاً براي تهيه کنسرو ماهي از قوطي هاي گرد دو تکه استفاده مي شود که شامل بدنه و درب مي باشند . اين قوطي ها از جنس ورق گالوانيزه هستند که هر دو سطح آن قلع اندود شده است و سطح داخلي آن با لايه اي از لاک مخصوص پوشيده شده که در مقابل واکنش هاي شيميايي احتمالي بين محتويات قوطي و بدنه مقاوم است .
قوطي هاي کنسرو بايد قبل از پرکردن حتماً شسته شوند زيرا ممکن است در طول مدت نگهداري قوطي در انبار ، خاک و گرد وغبار و ذرات معلق در هوا در داخل آنها جمع شده باشد . در پرکردن قوطي ها لازم است يک فضاي خالي در قسمت بالاي قوطي (Head Space) وجود داشته باشد .
نحوه پرکردن قوطي ها بايد به گونه اي باشد که ماهيان ريز به صورت سر به دم چيده شده و شکم ها به سمت بالا باشد . در مورد ماهيان متوسط و درشت هم بايد قسمتهاي تيره از بافت روشن تر جدا گردد تا نظر مصرف کننده را به خود جلب نمايد .
قوطي هاي پر شده را به همراه محتويات، وزن نموده و بر روي نوار نقاله متحرک قرار گرفته به جايگاه انتقال روغن و سس روانه مي گردد .
قرار دادن مقدار مناسب ماهي در هر قوطي با حداقل اختلاف وزن نيازمند مهارت و تجربه زياد است
ضمن اينکه فضاي خالي در بالاي قوطي ها اين حساسيت را بيشتر مي کند . اين فضاي خالي مي تواند بوسيله افزودني ها پر شده و يا در مرحله هواگيري در تونل اگزاست بکار گرفته شود .

مرحله پنجم: هواگيري و عبور از تونل اگزاست(Exhausting)

قوطي هاي کنسرو، پر و آماده درب بندي مي شوند ولي لازم است قبل از درب بندي حتماّ هواگيري شوند در شرايط عادي پس از پر کردن قوطي و قبل از درب بندي مقدار فشار هواي فضاي خالي بالاي قوطي (Head spase) با فشار جو برابر است . چنانچه قوطي ها هواگيري نشده درب بندي شوند پس از قرار گرفتن در اتوکلاو وافزايش ناگهاني فشار داخلي قوطي سبب باز شدن درزها و قابليت نفوذپذيري قوطي هاي کنسرو مي گردد .
با توجه به مطالب گفته شده معلوم مي گرددکه براي جلوگيري از اين حالت ضروري است در قوطيهاي کنسروقبل از مرحله درب بندي يک خلاء جزئي ايجاد گردد. بوجود آمدن خلاء جزئي در قوطيهاي کنسرو علاوه بر کاهش بروز آسيبهاي احتمالي به درزهاي موجود، در شناسايي بعدي قوطيهاي متورم نيزمؤثر است زيرا دو انتهاي قوطيهايي که در آنها خلاء جزئي وجود دارد در پايان مرحله اتوکلاو و سرد شدن قوطي ، کمي مقعر و فرو رفته خواهد بود . به همين دليل قوطيهايي که انتهاي آنها باد کرده و متورم باشد به آساني شناسايي شده و مورد آزمايش قرار مي گيرند .
خلاء جزئي را مي توان به چند طريق در قوطيهاي کنسرو ايجاد نمود که از جمله مي توان به موارد زير اشاره نمود :
1- پر کردن قوطي به وسيله ماده غذايي داغ و درب بندي سريع آن.
2-پر کردن قوطي با ماده غذايي سرد و حرارت دادن آن تا دماي 95 -80 درجه سانتي گراد و درب بندي سريع آن.
3-خارج کردن هواي داخل قوطي بوسيله پمپ خلاء و درب بندي آن.
4-جايگزين کردن فضاي بالاي قوطي کنسرو بوسيله بخار داغ و درب بندي سريع آن.
مناسبترين روش براي تخليه هواي قوطيهاي کنسرو جايگزيني آن با بخار آب مي باشد. در اين روش قوطيهاي کنسرو پس از دريافت افزودنيهاي لازم از روي نوار نقاله وارد محفظه تخليه هوا (Exhausting Box) مي شوند اين محفظه عايق بندي شده و داراي بخار آب 95 درجه مي باشد. بخار آب فضاهاي خالي قوطيهاي کنسرو را در حين عبور از تونل پر مي کند .
در پايان مراحل فوق، قوطيهاي کنسرو با خروج از تونل تخليه هوا به سرعت درب بندي مي گردند ، در غير اينصورت قوطي کنسرو فضاي خالي خود را از دست خواهد داد و خلاء مورد نظر ايجاد نخواهد شد .

مرحله ششم : درب بندي (Canclosing)

درب بندي در کنسروسازي از حساسترين مراحل توليد بشمارمي رود، بطوري که اگردرخط کنسروسازي
درب بندي ناقص صورت پذيرد کنسرو توليدشده مطمئن وقابل مصرف نخواهد بود . براي اينکه قوطي درب بندي شود ، پس از عبور از تونل و تخليه هواي بالاي قوطي بوسيله بخار آب ، بلافاصله درب فلزي آنرا روي بدنه پرس مي نمايند . اين عمل به وسيله دستگاه درب بندي انجام مي گيرد .
براي اينکه درب و بدنه بهم متصل و درگير شوند دستگاه درب بندي طي دو مرحله عمل درب بندي را کامل مي کند .
در مرحله اول خمش لازم بين بدنه و درب ايجاد مي گردد ودر مرحله دوم اين خمش را متراکم و پرس مي نمايند ، بطوري که هيچ منفذي بين دو لايه فشرده (درب و بدنه )وجود نداشته باشد .
براي اطمينان از آب بندي شدن درب و بدنه قوطي معمولاّ محل اتصال درب را توسط ماده اي به نام ماستيک که نوعي لاک است مي پوشانند . در پايان مرحله درب بندي ، قوطيها از درون يک دستگاه شستشو عبور داده مي شوند .
دراين دستگاه آب داغ با فشار برروي قوطيها اسپري مي گردد . البته دربعضي کارخانجات قوطيهاي کنسرو از حوضچه هاي آب داغ حاوي مواد پاک کننده عبور داده مي شوند . طي اين عمل روغن و سايرموارد چسبيده به قوطي از آن جدا شده و قوطيهاي پر شده براي مرحله بعدي آماده مي شوند.

مرحله هفتم : اتوکلاوکردن يا فرايند حرارتي (Heat procesing)

هدف اصلي از قرار گرفتن قوطي هاي کنسرو در دستگاه هاي اتوکلاو پختن ماهي تا حد نرم شدن استخوانها و غير فعال نمودن تمام باکتريها و آنزيمهاي است که ممکن است در قوطي وجود داشته باشد .البته درجه حرارت و زمان لازم براي غير فعال کردن باکتريها بيشتر از حدي است که براي پختن ماهي و غير فعال کردن آنزيمها لازم مي باشد . اين علل در اتوکلاو به وسيله حرارت تحت فشار بخارآب انجام مي گيرد .
هرچند نابودي کامل باکتريها توسط فرايند حرارتي امکان پذير نيست ولي درجه حرارت و فشار اتوکالاو شرايطي را در کنسرو ايجاد مي کند که امکان هر گونه بيماري زايي از باکتريهاي احتمالي آن گرفته مي شود .
مدت زمان ماندگاري قوطيها به درجه حرارت و فشار اتو کلاو و همچنين به عواملي از جمله اندازه قوطيها ، اسيديته محتويات قوطي ، ميزان بار آلودگي و ترکيب شيميايي مواد داخل قوطي و همچنين جنس قوطيها و مدت ماندگاري در تونل اگزاست بستگي دارد .
نحوه کار اتوکلاو به اين صورت است که قوطيها پس از درب بندي و شستشو در سبدهاي فلزي مشبک مخصوص قرار گرفته و بوسيله جرثقيل به داخل اتوکلاو منتقل مي شوند. پس از بسته شدن درب اتوکلاو، بخار آب گرم با فشار به داخل دستگاه تزريق مي گردد . هواي داخل اتوکلاو به تدريج تخليه شده و فشار مداوماً افزايش مي يابد . فشار اتوکلاو معمولاً 20ـ10 پوند برانيچ مربع و دما در حدود 121ـ 105 درجه سانتيگراد و مدت ماندگاري برحسب نوع کنسرو و اندازه قوطي بين 30 ـ20 دقيقه به طول مي انجامد .
در پايان مدت زمان ياد شده شير تنظيم ورودي بخار بسته و شير خروجي آن باز مي گردد تا به تدريج دما و فشار کاهش يافته و به تعادل با محيط برسند . سپس شير مخصوص آب سرد را باز کرده تا آب وارد محفظه اتو کلاو گردد . در نتيجه يک شوک حرارتي حاصل مي گردد بدينوسيله استريليزاسيون قوطيهاي کنسرو کامل مي گردد . اتوکلاو ممکن است بصورت افقي يا عمودي باشد که نحوه عملکرد هر دو يکسان است .

مرحله هشتم : ساير مراحل توليد کنسرو ( قرنطينه و برچسب زني )

براي اطمينان از استريل شدن قوطيها در مرحله اتوکلاو لازم است قوطيها قبل از برچسب زني بمدت 15ـ10 روز در انبار مخصوص عايق بندي شده نگهداري شوند تا در پايان مدت مذکور در صورت وجود آلودگي در کنسرو آثار و علائم آن بروز نموده و نمايان گردد .از جمله علائم وجود آلودگي در قوطيها ، تورم قوطيها و نشت محتويات از طريق درزها و شکافها مي باشد .
تورم قوطي هاي کنسرو عموماً بر اثر تراکم بيوگاز ناشي از فعاليت باکتريهاي بيهوازي صورت مي گيرد . البته ممکن است نوعي فساد در قوطي هاي کنسرو رخ دهد که آثار آن با تورم قوطي ها همراه نباشد. در اينصورت محتويات قوطي طعم و بوي نامطبوع پيدا مي کند که به اين حالت ترشيدگي بدون تورم يا (Flat sour) اطلاق مي شود .
در پايان مراحل قرنطينه چنانچه هيچگونه علائم فساد در قوطيهاي کنسرو مشاهده نشود عمليات برچسب زني صورت مي گيرد . برچسبها مي توانند يک علامت ساده يا تصاوير پيچيده اي باشند که بر قوطيهاي کنسرو نسب مي شوند . برچسبها دربردارنده حداقل نام مشخصه يا اطلاعات بيشتر مي باشند .
برچسبها اطلاعاتي از قبيل نام سازنده يا مؤسسه توليدي ، تاريخ ساخت ، محتويات قوطي ، نحوه مصرف و نحوه استفاده سالم و تاريخ انقضاء آن را بيان مي کنند . ضمناً برچسبها مي توانند از طريق تصاوير جالب ، فراورده را ترويج و مشتري را به خود جلب نمايند . بر روي برچسبها شماره ثبت ، شماره پروانه بهره برداري ، آدرس و شماره تلفن شرکت توليدي نوشته مي شود .
پس از برچسب زني و بسته بندي محصول توليدي روانه بازار مصرف مي شوند .
منابع و مأخذ
1ـ تکنولوژي فراورده هاي دريايي ( اصول ، نگهداري و عمل آوري )...... دکتر حسن رضوي شيرازي
2ـ مقدمه اي بر تکنولوژي ماهي عبدالحميد سيد حسيني
3ـ روشهاي عمل آوري انواع آبزيان......................................... سازمان تحقيقات و آموزش شيلات ايران
4ـ صنايع ماهي و فراورده هاي دريايي .................................................................دکتر قباد آذري ناکامي
5ـ مجموعه دروس تجهيزات و صنايع عمل آوري............................................................ مهندس حقيقي
6ـ مجموعه دروس بسته بندي و بازاريابي ................................................. مهندس ايران و مهندس فهيم
7ـ مجموعه دروس اصول و نگهداري فراورده هاي شيلاتي ........................................... دکتر مير نظامي
/خ