مقدمه
کيهان نوردان چگونه براي سفر به فضا آماده مي‌شوند؟ مرکز آموزش کيهان نوردان که به افتخار نخستين فضانورد جهان ، دانشگاه يوري گاگارين ناميده مي‌شود، در سال 1960 در حومه مسکو تأسيس شد. اين مجتمع عظيم که تا کنون بيش از 500 نفر در آن براي سفر به فضا آموزش ديده‌اند در شهرکي است که به آن نام "زويزدني گرارادوک" (شهر ستاره‌اي) بر آن نهاده‌اند.
مرکز آموزش کيهان نوردان ، سازماني است که به آخرين وسايل و ادوات علمي و فني ، همچنين کادر ورزيده مجهز است که مي‌تواند سرنشينان سفينه‌هاي فضايي و يا ايستگاههاي سرنشيندار ، براي انجام مسافرتهاي کيهاني کوتاه و يا دراز مدت آماده سازد. متخصصان اين مرکز تجارب غني در زمينه‌هاي کار آموزش به صورت علمي و عملي اندوخته‌اند. آنها در پژوهش در سفينه‌هاي سرنشيندار ، در تکامل سفينه‌هاي کيهاني ، تجهيزات آنها و برنامه‌هاي پرواز شرکت فعالانه داشته‌اند. ساختار اين مرکز ، وظايف واحدهاي اساسي آن و ترکيب حرفه‌اي متخصصان آن در چهارچوب رشته آمادگي و تأمين پروازهاي کيهاني برنامه ريزي شده است.
آموزش و آمادگي کيهان نوردان
آموزش و آمادگي کيهان نوردان سه هدف اساسي صورت مي گيرد:
• آموزش کيهان نوردان براي اداره سفينه‌ها و ايستگاههاي کيهاني و بکار گيري بهينه دستگاههاي سفينه‌ها.
• آموزش براي پيشبرد آزمايش وسايل فني کيهاني و اجراي پژوهشهاي علمي در کيهان.
• آماده سازي ارگانيزم کيهان نورد براي تحمل تأثيرهاي مربوط به فشارهاي مربوط به پرتاب ، زندگي در فضا و سرانجام بازگشت به زمين در شرايط عادي و فوق العاده.
آموزش عمومي کيهان نوردان
آموزش عمومي براي کساني انجام مي‌شود که " نامزد کيهان نوردي " ناميده مي‌شوند. در اين مرحله گروه سرنشينان براي پروازهاي خاص هنوز تشکيل نشده است. هدف آموزش عمومي عبارت است از کسب دانش و تجربه‌هاي حرفه‌اي ، همچنين سنجش تواناييهاي فرد در تحمل شرايط دشوار. در اين مرحله ، نامزدهاي کيهان نوردي ، درسهاي عمومي نظري همچون اصول و جزئيات ساختمان سفينه‌هاي سرنشيندار ، اصول ساختمان دستگاههاي اداره و هدايت موشکها و دستگاههاي کيهاني و غيره را مي‌آموزند. داوطلبان سفر به فضا ، پروازهاي تمريني با هواپيما ، پرش با چتر نجات و تمرينهاي عملي براي ايجاد آمادگيهاي لازم جسماني و روحي جهت سفر به فضا را انجام مي‌دهند.
تمرينهاي متعدد و مختلف پزشکي در مرحله آموزش عمومي کيهاني و آماده سازي وجود دارد. اين تمرينها به منظور بالا بردن مقاومت ارگانيزم بدن در برابر عوامل نامساعد در جريان پرواز کيهاني صورت مي‌گيرد. هنگام آماده سازي سرنشينان سفينه‌هاي کيهاني ، تمرينها طبق برنامه‌اي عملي مي‌شود که با اهداف و وظايف پرواز منطبق است. از جمله عوامل مورد نظر در نوع و حجم تمرينها ، مدت زمان پرواز است و بايد در نظر داشت که کارشناسان مجموعه‌اي از تمرينات را پيش بيني مي‌کنند. در اين برنامه‌ها بيش از هر چيز به مسائل آمادگي روحي سرنشينان سفينه توجه مي‌شود.
آموزشهاي اختصاصي کيهان نوردان
پس از به پايان رساندن مرحله اول که تقريباً يک سال طول مي‌کشد، کيهان نوردان بايد دوره آزمون نظري و عملي بگذرانند و آناني که بتوانند از عهده اين آزمون برآيند، به عنوان "فضانورد" محسوب خواهند شد. تمرين و آموزشهاي عمومي تا مرحله انتخاب کيهان نورد براي سفر به فضا ادامه خواهد يافت. انتخاب افراد بستگي به تخصص آنها و برنامه‌هاي در حال اجرا و يا طراحي شده دارد. معمولا در يک سفينه فضايي يک نفر به عنوان فرمانده ، يک نفر به عنوان مهندس ناو و بالاخره نفر سوم به عنوان فضانورد پژوهشگر حضور دارند.
فرمانده از بين فضانوردان نظامي انتخاب مي‌شود. اين افراد معمولا از برجسته‌ترين خلبان‌هاي نيروي هوايي هستند که تحت شرايط سخت انتخاب و دوره ديده‌اند. مهندس ناور بطور معمول غيرنظامي بوده و از بين طراحات و مهندسان کارخانه‌هايي انتخاب مي‌شوند که ادوات و تجهيزات ناوهاي کيهاني را مي‌سازند. اين افراد پس از طي مراحل آموزش عمومي و اختصاصي ، به صورت "مهمان" در جمع سرنشينان حضور دارد، يعني مدت پروازش کوتاهتر از دو نفر ديگر است.
پس از طي آموزش عمومي همانطور که گفته شد فضانوردان در ترکيب گروهي براي سفر به فضا قرار مي‌گيرند و آموزش اختصاصي آنان آغاز مي‌شود. آموزش و آمادگي کيهان نوردان براي پرواز به سفينه‌هاي سرنشيندار ، اين ترکيب گروهي که بطور معمول حدود شش ماه قبل از هر پرواز جديد با سفينه کيهاني مشخص ، بر اساس برنامه معين تشکيل مي‌شود.
هدف اساسي از آموزش تخصصي چيست؟
• هدف از فراگيري دانش و تجربه لازم براي هدايت و استفاده از سفينه و ايستگاه مداري که کيهان نوردان با آنها بايد پرواز کنند.
• يادگيري چگونگي عکس‌العمل در وضعيتهاي نادر و هماهنگي با کارشناسان مرکز هدايت پرواز در شرايط عادي و اضطراري.
• بالابردن دانش قبلي براي پيشبرد تجربه‌ها و تحقيقاتي که در برنامه پرواز پيش بيني مي‌شود.
• آموزش کار با وسايل فني کيهاني و تمرينات با دستگاههاي مختلف.
مسايل عمده مربوط به آموزش تخصصي
• تلاش در جهت تطابق هرچه بيشتر عملياتي که توسط کيهان نوردان با دستگاههاي تمريني در زمين انجام مي‌شود با آنچه در پرواز واقعي کيهاني وجود دارد.
• ارزيابي عيني چگونگي عمل کيهان نوردان در زمان انجام عمليات گوناگون در جريان تمرينات.
• ايجاد اوضاع ناگوار در وقت تمرينها که شبيه با وضعيتي باشد که مي‌تواند در پرواز کيهاني پيش آيد و ارزيابي عيني اعمال کيهان نوردان در اين حال.
• طراحي و ساخت وسايل فني براي آموزش کيهان نوردان که از همه کاملتر با اهداف آموزش مطابقت داشته باشد.
• در حال حاضر ، سيستم و سايل فني آموزش کيهان نوردان و ساختار آن ، مشخص و بطور عملي کارآيي آن به اثبات رسيده است. اين سيستم علاوه بر دستگاههاي چند کاره و اختصاصي ، شامل وسايلي هم مي‌شود که بعضي شرايط خاص و موقعيتهاي ويژه در پرواز کيهاني را بوجود مي‌آورد.
ساير آموزشهاي کيهان نوردان
• براي آموزش کيهان نوردان در زمينه پيشبرد تجارب ، دفع عوارض ، مشکلات و حوادث غير مترقبه ، تعمير کاريها و ساير کارها در کيهان ، خيلي مهم است که در جريان تمرينها کيهان نوردان ، شرايط بي وزني بوجود آورده شود. در اين شرايط مي‌توان حرکت کيهان نوردان ، گزار از يک سفينه به سفينه ديگر ، راهپيمايي در فضاي آزاد و انجام تعمير و بازسازي ، بسته و باز کردن وسايل و تجهيزات را فرا گرفت. متخصصان روشهاي تمرينهاي طولاني را که مشابهت به شرايط بي وزني دارد را در آب طرح و عملي کرده‌اند.
• در مرکز آموزش کيهان نوردان ، آزمايشگاه مخصوص آبي ايجاد شده که با دوربينهاي عکسبرداري ، ويديويي ، تلويزيوني و همچنين دستگاههاي دقيق اندازه‌گيريهاي براي دريافت ، ارسال و مطالعه اطلاعات مجهز است. جهت بوجود آوردن کوتاه مدت شرايط بي‌وزني واقعي ، از هواپيما ، از آزمايشگاههاي ويژه‌اي استفاده مي‌شود. در اين هواپيماها با پرواز در حالتهاي خاص ، 20 - 25 ثانيه شرايط بي‌وزني بوجود مي‌آيد.
• با اهميت‌ترين بخش در آموزش کيهان نوردان ، دستگاه ايجاد بار اضافي يعني گريز از مرکز است. از اين وسيله هنگام انتخاب کيهان نوردان براي آزمايش ارگانيزم بدني آنان جهت تحمل بارهاي اضافي نيز بکار مي‌رود. اين تمرينها به شکل جدي‌ترين در زمان آموزشهاي مرحله اول و دوم آموزش انجام مي‌شود در سالن بزرگي که در مرکز آموزش فضانوردان وجود دارد دستگاه گريز از مرکز بي نظير ايجاد شده که بازوي آن به 18 متر مي‌رسد.
• براي ايجاد آمادگي کيهان نوردان در زمينه اختر شناسي ، پلانتاريومي (اخترنما) ساخته شده که توسط آن در حدود 90 صور فلکي ، ستارگان آسمان ، حرکت خورشيد ، ماه و سيارات دقيقا نشان داده مي‌شود. بيشترين توجه در آموزش کيهان نوردان به آزمايش و فراگيري راه‌هاي پيشبرد تجارب و تحقيقات علمي و عملي معطوف مي‌شود.
• تا سال 1977 گروه کيهان نوردان ممکن بود شامل افرادي باشد که هيچ کدام سابقه پرواز به فضا را نداشته باشند. پس از آن که کيهان نوردان در چند سفر موفق به انجام ماموريت خود نشدند ، کارشناسان سازمان فضايي به اين نتيجه رسيدند که از آن پس در هر سفينه حداقل يک نفر بايد سابقه سفر به مدار زمين را داشته باشد زيرا بروز حالت تهوع ، سرگيجه و ديگر عوارض نامطلوب در چند روز اول پروازهاي فضايي ، با تمام تمرينهاي انجام شده ، غيرقابل پيش بيني است و افراد با تواناييهاي بالا در آزمايش‌هاي زميني ممکن است در فضا دچار اين حالات شوند و بروز اين حالات موجب پايين آمدن توان آنها در هدايت صحيح و کامل ناو شده ، موجب اختلال و حتي لغو برنامه سفر مي‌شود.
منبع : دانشنامه رشد/س