در رياضيات،نجوم،و فيزيک مسلمين کارهاي قابل توجه داشته‏اند.
رصدخانه‏يي که مامون ضميمه بيت الحکمه کرد مرکزي شد براي مطالعه‏در نجوم و رياضيات.درين رصدخانه مسلمين محاسبات مهم نجومي‏انجام دادند چنانکه طول يک درجه از نصف النهار را با دقتي نزديک به‏محاسبات امروز اندازه گرفتند.تفصيل طرز عمل و محاسبه را ابن خلکان‏در شرح حال محمد بن موسي خوارزمي نقل مي‏کند.ارقام معروف به‏هندي از همين ايام نزد مسلمين متداول شد و ظاهرا ترجمه کتاب‏نجومي سدهانته-معروف به سندهند-از سنسکريت‏به عربي که بوسيله‏محمد بن ابراهيم فزاري انجام شد و همچنين کارهاي خوارزمي از اسباب‏رواج اين ارقام شد،چنانکه جنب و جوش بازرگاني مسلمين و وسعت‏دامنه تجارت آنها بعدها موجب انتشار استعمال اين نوع ارقام شد دراروپا. (1) در هر حال خوارزمي از مؤسسان جبر نيز-بعنوان يک علم‏مستقل-هست و وي بود که اولين کتاب را در باب در اروپا معادل فن محاسبه تلقي‏شد چنانکه نام کتاب نيز به شکل Algebra عنوان علم جبر باقي ماند.جبر خوارزمي در قرون وسطي نزد اروپائيان فوق العاده اهميت‏يافت و تا زمان ويت F.viete (متوفي‏1603 ميلادي)مبناي‏مطالعات رياضي اروپائيان بود (2) وي در رياضيات بين طريقه يوناني وهندي تلفيق گونه‏يي انجام داد و سيستم عدد نويسي هندي را بين‏مسلمين رايج کرد.گفته‏اند که وي بيش از هر دانشمند ديگر قرون‏وسطي در طرز فکر رياضي تاثير گذاشت. (3) ابوالوفاي بوزجاني(متوفي‏388 ق)در بسط علم مثلثات نيز-مثل جبر-کارهاي ارزنده کرد.
Sin مطابقت چنانکه در استخراج جيب زاويه سي درجه طريقه‏يي يافت که نتيجه آن تاهشت رقم با مقدار واقعي 30 دارد. (4) در اروپا حل مساله جمع زوايا را به کوپرنيک منسوب مي‏دارندو او که از راه حل ابو الوفا بيخبر بوده است ظاهرا براي حل مساله طريقه‏يي‏پيچيده‏تر از رياضيدان اسلامي يافته است. (5) خيام با آنکه آثارش درقرون وسطي به لاتيني ترجمه نشد تا در بسط رياضيات اروپا مؤثر افتد بهرحال در جبر از بزرگترين علماء قرون وسطي است.وي اول کسي است که‏به تحقيق منظم علمي در معادلات درجه اول،دوم،و سوم پرداخته است‏و رساله او در جبر برجسته‏ترين آثار علماء قرون وسطي است در جبر.
در هر صورت جبر و مقابله را اولين بار مسلمين وارد نظام علمي کردند،همچنين استعمال جبر در هندسه و بالعکس بوسيله مسلمين انجام يافت‏و اين امر نيز در بسط هندسه تحليلي تاثير بسزائي داشت. (6) خدمات مسلمين به بسط و توسعه رياضيات منحصر به همين حدودنماند.در همان دوره مامون که مسلمين کتاب بطلميوس و اقليدس وسندهند را (Alcuin) مربي و عالم ترجمه و تحرير مي‏کردند در تمام اروپا رياضيدان مشهوري‏که وجود داشت عبارت بود از الکوين دربارشارلماني که نوشته‏هاي او در رياضيات از بعضي اصول مقدماتي تجاوزنمي‏کرد.در تمام قرون وسطي،پيشرفت رياضيات در واقع به نبوغ رياضي مسلمين مديون بود.حتي در نيمه اول قرن پانزدهم ميلادي که‏مسلمين با مشکلترين مسائل هندسه دست و پنجه نرم مي‏کردند،معادلات درجه سوم جبري را به کمک مقاطع مخروطي حل مي‏کردند،ودر مثلثات کروي تحقيقات ارزنده انجام مي‏دادند،در اروپا تحقيقات‏رياضي از حساب تقويم و طرز بکار بردن چرتکه-که غالبا در سطح‏حوائج روزانه بود-در نمي‏گذشت (7) در هندسه مسلمين کارهاي‏رياضيدانان يوناني را دنبال کردند،و اصول اقليدس را ترجمه و شرح‏کردند.بعلاوه،علم مثلثات را آنها بوجود آوردند.در واقع همان ترجمه‏اقليدس هم در آن زمان خالي از اهميت نبود چنانکه روميها بدان‏نپرداخته بودند و وقتي براي اولين بار در قرن دهم ميلادي به زبان لاتين‏ترجمه مي‏شد تقريبا سه قرن از ترجمه عربي آن که بوسيله حجاج بن يوسف-يک رياضيدان عهد هارون الرشيد-انجام شده بود مي‏گذشت.
در نجوم،مطالعات مسلمين مخصوصا ارزنده بود.مطالعات‏بابليها،هندوان،و ايرانيان که به آنها رسيد از اسباب عمده شد (Albumasar) مي‏خوانده‏اند-مجموعه درپيشرفت آنها:ابو معشر بلخي که اروپائيها در قرون وسطي وي را به نام زيجاتي داشت که در آن‏حرکات سيارات از روي طريقه هندي و رصد گنگ دز محاسبه شده بود واگر چه اصل آن نمانده است اما آثار ديگر او از خيلي قديم به زبان لاتيني‏ترجمه و مکرر چاپ شده است و اينهمه او را در نجوم در تمام قرون وسطي‏شهرت جهاني بخشيد.با اينهمه،وي رويهمرفته به عنوان يک منجم‏بيشتر اهميت دارد تا بعنوان يک عالم نجوم.از اينها گذشته،تجارب واطلاعات صابئين نيز در پيشرفت نجوم اسلام تاثير بسيار داشت.ثابت‏ابن قره-که به هندسه و فيزيک علاقه داشت-در تحقيق طول سال‏شمسي و درجه آفتاب مطالعات مهم کرد.بتاني که نيز از ميراث صابئين‏بهره داشت‏با تاليف زيجي در بسط هيئت و نجوم اسلامي تاثير قابل ملاحظه کرد.وي حرکت نقطه اوج آفتاب را کشف کرد و بعضي اقوال‏بطلميوس را درين باب نقد و اصلاح نمود.ملاحظات او درباب خسوف‏در محاسباتي که دانتورن (Dunthorn) از علماء قرن هجدهم‏اروپا کرد به عنوان يک رهنما يا محرک تلقي شد.نيز وي براي مسائل‏مربوط به مثلثات کروي راه حلهايي يافت که رجيومانتوس(متوفي‏1476)از آنها استفاده کرد (8) کارهايي را که مسلمين در نجوم و رياضيات‏انجام داده‏اند نالينو ايتاليائي،کارادوو فرانسوي و چندتن از علماءمعاصر ديگر تا حدي ارزيابي کرده‏اند.احوال و آثار منجمين و رياضيدانهاي‏اسلامي نيز در کتاب رياضيدانان و منجمين عرب تاليف سوتر و تاريخ‏ادبيات عرب تاليف بروکلمان بررسي شده است.اين ميراث علمي عظيم‏مسلمين،هم از حيث وسعت موجب اعجاب است هم از لحاظ دقت. دربين آثار مهم نجومي مسلمين مخصوصا کتب زيج را بايد نام برد که‏بعضي از آنها شاهکار دقت رياضي است.از سه شاهکار نجومي مسلمين‏درين زمينه به عقيده سارتون يکي صورالکوکب عبد الرحمن صوفي است(متوفي‏376)ديگر زيج ابن يونس(متوفي‏399)است که شايدبزرگترين منجمين اسلام باشد و چون وي آن را به نام الحاکم بامر الله‏خليفه فاطمي مصر ساخت زيج‏حاکمي خوانده مي‏شود.سومين شاهکارنجومي عبارتست از زيج‏الغ‏بيگ که با همکاري امثال قاضي زاده رومي‏و غياث الدين جمشيد کاشاني تدوين شد اما قتل الغ‏بيگ مطالعات جدي‏مربوط به نجوم را در شرق در واقع پايان داد.از جمله اقدامات علمي‏مسلمين در امور مربوط به رياضي و نجوم اصلاح تقويم بود.در عهدجلال الدوله ملکشاه سلجوقي که گويند عمر خيام هم با منجمين ديگردرين اصلاح همکاري داشت و تقويم جلالي که بدينگونه بوجود آمداز بعضي تقويمهاي مشابه که در اروپا بوجود آمد دقيقتر بود و شايد عملي‏تر.
علماء اسلامي مکرر از هيئت‏بطلميوس و اقوال يونانيان انتقاد کردند و هر چند ايرادهايي که بر آن گرفتند بکلي موجب دگرگون‏کردن دنياي بطلميوسي نشد اما زمينه را براي اصلاحات گاليله،کپلر،و کوپرنيک آماده ساخت.حتي مساله حرکت زمين،که بعضي از يونانيهاهم متعرض آن شدند نزد مسلمين مطرح شد.چنانکه ابو سعيد سجزي-که‏تا اواخر قرن چهارم مي‏زيست-اسطرلابي ساخت مبتني بر فرض حرکت‏زمين و سکون افلاک.آيا سجزي واقعا به حرکت زمين معتقد بود يا اين‏اعتقاد را فرضي قرار داده بود براي عمل اسطرلاب خويش؟درست‏معلوم نيست اما بيروني که از اين اسطرلاب سجزي صحبت کرده است‏اين فرض را-بر خلاف حکمائي امثال رازي و ابن سينا که در بطلان‏آن شک نداشته‏اند-ممکن مي‏دانسته است هر چند اثباتش را مشکل‏مي‏يافته (9) در بين کساني که هيئت‏بطلميوس را انتقاد کرده‏اند نام‏خواجه نصير الدين طوسي را نيز مخصوصا بايد ذکر کرد.اين وزير معروف‏و عالم بزرگ و جامع شيعه نه فقط مؤسس واقعي رصدخانه عظيم مراغه‏و زيج‏ايلخاني بود بلکه آشنايي علماء اسلام را با تحقيقات چينيهانيز فراهم آورد. بعلاوه،وي ظاهرا در مدت اقامت در الموت (10) نيز به‏کار رصد و نجوم اشتغال داشت و در آن امر مهارت تمام بدست آورده بود.
خواجه نصير طوسي قطع نظر از تحرير اقليدس و مطالعات راجع به مثلثات-که آن را از گرو نجوم بيرون آورد و مستقل ساخت-در کتاب تذکره،هيئت‏بطلميوسي را بشدت انتقاد نمود و خود نظريات بديعي پيشنهادنمود.اثبات و طرح عيوب سيستم بطلميوس به ضرورت اظهار طرح تازه‏يي‏که بعدها بوسيله کوپرنيک عرضه شد کمک کرد (11) آيا ممکن است‏بعضي از آراء او درين باب از طريق بيزانس به کوپرنيک رسيده باشد؟
بعضي اين احتمال را بعيد نمي‏دانند و براي آن قرايني نيز يافته‏اند.
در بين مساعي مسلمين در بسط رياضيات کشف ترتيب کسوراعشاري را بايد ياد کرد و روشهاي تقريبي که توسط غياث الدين جمشيد کاشاني صورت يافت.در هندسه بعضي مسائل که براي قدما لا ينحل‏مانده بود نزد ابن هيثم و ابو سهل کوهي و امثال آنها راه حلهايي يافت.
مساله امتحان کردن محاسبات از طريق طرح نه نه و قاعده موسوم به‏خطاين منسوب به مسلمين است.محاسبات اعداد بزرگ نجومي با حداقل‏اشتباهات حاکي است از تبحير آنها در علم اعداد.بعلاوه،مسلمين درساختن آلات نجومي،تکميل اسطرلاب،و ماشينهاي محاسبه جهت تنظيم‏زيجها کارهاي ارزنده انجام دادند.
ازين تحقيقات و مطالعات در فيزيک و مکانيک هم نتايج نيکو وجالب بدست آمد.ابو معشر بلخي در کتاب المدخل الکبير که راجع به‏نجوم است-و در 1130 بوسيله يوهانس هيسپالنسيس به لاتيني‏ترجمه شده-تاثير ماه را در مساله جزر و مد بررسي کرد و اروپا ظاهرادر قرون وسطي قوانين راجع به جزر و مد را از کتاب وي آموخت. (12) در فسطاط مصر يک دانشمند رياضي به نام فرغاني،در روزگارمتوکل توانست ميله‏يي مخصوص تعبيه کند براي اندازه‏گيري ارتفاع‏آب نيل در (Optics) در اروپا هنگام فيضان.کارهاي يعقوب کندي و مخصوصا ابن هيثم‏بصري در مسائل مربوط به علم مناظر تاثيرگذاشت چنانکه،هم راجربيکن به آثار ابن هيثم مديون شد و هم کپلر. (13) ابن هيثم بزرگترين فيزيک‏دان مسلمين بود و يکي از بزرگترين محققان‏علم مناظر در تمام ادوار (14) در واقع تحقيقات ابن هيثم درباره نور وقواعد انکسار و انعکاس آن منشا کشفيات بعدي شد،بطوريکه مي‏توان‏گفت اگر ابن هيثم نبود راجربيکن بوجود نمي‏آمد و خود راجربيکن در يک‏کتاب خويش مکرر از ابن هيثم نام مي‏برد و از سخنان او نقل مي‏کندچنانکه کپلر نيز ازين دانشمند (Alhasen) مي‏خوانده‏اند و او را بعضي‏محققان از حيث مسلمان نام مي‏برد.ابن هيثم را اروپائيهابسبب نامش الحسن مي‏توان گفت که وي بهر حال بهترين تجسم روح تجربي بود در تمام قرون وسطي (16) بيروني‏در باب وزن مخصوص اجسام تحقيقات علمي کرد و وزن مخصوص‏شانزده جسم را با چنان دقتي تعيين نمود که تقريبا با علم امروز موافق‏است.مطالعات ابوالفتح خازني صاحب ميزان الحکمه در باب تعادل‏مايعات اهميت علمي داشت و وي هم در باب وزن مخصوص‏اجسام و آلياژها تحقيقات و محاسبات درست کرد.مطالعات خازني البته‏محدود به انواع ترازو نيست.در باب وزن،مرکز ثقل و مسائل مربوط به‏آنها نيز بحث فيزيکي و رياضي دارد.در هر حال راجع به انواع ترازوتحقيقات بسيار بوسيله مسلمين انجام يافته است و خاصه در باب ترازوي‏رومي-قراسطون.بعضي مکانيسينهاي مسلمان،حتي در عهد جنگهاي‏صليبي،براي پادشاهان فرنگ نيز پاره‏يي تعبيه‏ها درست مي‏کرده‏اند (17) رويهمرفته در مکانيک-علم حيل و جراثقال-تحقيقات مسلمين خالي‏از اهميت نبود-خاصه از لحاظ نظري.از مرده ريگ يونانيان (Heron d,Alexandrie) را قسطابن لوقا ترجمه کردبه امر المستعين بالله خليفه عباسي. رساله‏هرون اسکندراني از کارهائي که خود مسلمانان درين‏رشته انجام دادند رساله احمد خوارزمي بود-از بني موسي.درين رساله،خوارزمي توضيحات علمي جالبي درباب بعضي مسائل مربوط به‏هيدروليک داده بود.يک اثر جالب ديگر مسلمين درين باره عبارتست ازرساله بديع الزمان جزري که مؤلف آن را در سال 602 هجري به فرمان‏قرا ارسلان امير ديار بکر تاليف،کرده است و قسمت عمده اسباب وتعبيه‏هايي که وي در آن شرح مي‏دهد اختراع خود او بوده است.
وقتي تاريخ تکنولوژي جديد بررسي شود سهم مسلمين در تحول آن‏بي‏شک قابل توجه است. 13

پي‏نوشتها:

Sarton, Introduction, I/585 1.
2. مصاحب،خيام بعنوان عالم جبر/103
Sarton, Introduction, I/563-4 3.
4. خيام بعنوان عالم جبر/104
Carra de Vaux, in Legacy of Islam/390 5.
6. مصاحب،خيام بعنوان عالم جبر/109
7. سارتون،سرگذشت علم،ترجمه احمد بيرشک/205
Nallino, EI(2),Vol.I/1138 8.
9. تقي زاده،تاريخ علوم در اسلام/99
10. Aydin Sayili, in Ankara uniuersitesi dil ue Tarib-Gografya FakultesiDergisi,Cilt XIV, Sayi 1-2/2-3
11. تقي زاده،تاريخ علوم در اسلام/97
Millas, J.M. EI(2), Vol.I/143-4 12.
Legacy of Islam/334 13.
Sarton, Introduction I/271 14.
15. مصاحب،خيام بعنوان عالم جبر/106
Sarton Introduction, I/694 16.
Carra de Vaux, Penseurs de l|Islam II/181 17.

منبع:کارنامه اسلام، زرين کوب؛
/خ