گروهي از زبانشناسان، چون نوآم چامسکي ، دستوري را بنيان نهادند که به دستور گشتاري معروف شد. هواداران دستور گشتاري بر اين باورند که روش دستوري ايشان جهاني است و مي تواند مورد استفاده ي همه زبان ها قرار گيرد (البته منظور، روش و راهکار کلي است)..
دستور گشتاري، نظريه ي بررسي مقابله اي را بکلي رد نمود:
همه زبان هاي جهان، شباهت هاي بسياري با يکديگر دارند، بنابراين هر زبان آموز دانش بسياري درباره زبان خارجه اي که مي آموزد دارد. شباهت بسيار ميان زبان ها در ژرف ساخت آنها نهفته است و اختلاف در روساخت وجود دارد. هر زبان آموز بايد اين راکه که يک زبان چگونه ميان ژرف ساخت و روساخت خود ارتباط ايجاد مي کند و نيز روابط آواشناسي آنرا بياموزد.
اکنون به شش فرمول کلي در ساختار جمله هاي انگليسي توجه کنيد که ابتدا بصورت توضيحي و سپس فرمولي آمده است:
:1 در زبان انگليسي، هر جمله، از يک بخش اسمي ، AUX و يک بخش فعلي تشکيل شده است. البته جمله هاي ترکيبي، مي توانند چند بخش اسمي يا فعلي داشته باشند.
:2 هر بخش اسمي، حتما اسم داشته و مي تواند حرف تعريف يا صفت هم داشته باشد.
:3 در AUX، زمان فعل حتمي و بقيه اجزاء، احتمالي است.
:4 زمان فعل، يا حال است يا گذشته.
:5 درهر بخش فعلي، وجود فعل، حتمي و وجود بخش هاي اسمي و حرف اضافه اي، احتمالي است.
:6 در بخش حرف اضافه اي، وجود حرف اضافه و بخش اسمي، حتمي است.
اکنون، فرمولهاي زير را حفظ کنيد:
1) S à NP AUX VP
2) NP à (Art or Det) (Adj) N
3) AUX à Tense (modal) (have –en) (be –ing)
4) Tense à (past) (present)
5) VP à V (NP) (PP)
6) PP à P NP
مثال:

نکته: جمله سبزرنگ، چنانکه مي بينيد، با آنچه که ما به زبان مي آوريم اندکي فرق دارد. اين جمله را ژرف- ساخت (deep structure) مي ناميم. پس از يک گردش (transformation)، ژرف ساخت به روساخت (surface structure) تبديل مي شود که در واقع، همان جمله اي است که ما به زبان مي آوريم: The dog bit an old man
مثال:

گردشهاي مورد نياز::
1) will + past = would
2) have-en + be = have been
3) –ing + compose = composing
گاهي، زبانشناسان کار را دشوار کرده و براي گردشهاي ساده نيز نامگذاري مي کنند. براي نمونه ، به گردش شماره يک spell-out ، و به گردشهاي دو و سه affix-hopping مي گويند.

گردش هاي مهم:

;1- گردش دستوري (imperative transformation)
در جمله دستوري go home، به ترتيب، يک فعل و يک اسم وجود دارد که با نخستين فرمول ما در تعارض آشکار است. در اينجا بايد به اين نکته توجه کنيم که "you will" در جمله اشاره شده نهفته است. بدين معني که جمله دستوري ما،

در اصل بوده:
گردش دستوري، برابر است با حذف بخش اسمي و "Aux" در جمله هاي دستوري مخاطب و رسيدن به روساخت: go home, stop singing,…
;2- گردش جابجايي مفعول با واسطه (dative movement transformation)
به جمله هاي زير توجه کنيد:
:1) My friend bought me a birthday card.
:2) He sent me an email.
:دو جمله ي بالا در ظاهر با فرمول هاي دستوري اشاره شده در آغاز اين بحث همخواني ندارد. در اينجا لازم است به ريختِ نهفته ي اين جمله ها توجه کنيم:
:1) My friend bought a birthday card for me.
:2) He sent an email to me.
اکنون به مثال زير توجه کنيد:
:مثال: She gave the child an ice-cream
:ابتدا ژرفساخت جمله را مي نويسيم:

اکنون با استفاده از گردش affix-hopping، جمله را مرتب مي کنيم. سپس با استفاده از"گردش جابجايي مفعول با واسطه"، حرف اضافه to، حذف شده؛ «بخش اسمي زير- شاخه PP» و «بخش اسمي زير- شاخه VP» جابجا مي شوند.
3-گردش There-insertion
همه ما مي دانيم که there در زبان انگليسي دو نقش دارد. يکي نقش قيدي و ديگري نقش ندايي. اين واژه اما کاربرد سومي هم دارد : «بيان وجود چيزي يا واقعيتي». براي استفاده از اين کاربرد، ساختار جمله را تغيير مي دهيم. براي نمونه بجاي جمله (1)، جمله (2) را بکار مي بريم:
:1) A restaurant is in the school.
:2) There is a restaurant in the school.
مثالThere is a strain on this sweater.
:پاسخ: ابتدا ساختار اصلي جمله را بررسي مي کنيم:

اکنون با استفاده از گردش there-insertion، واژه there را در جايي که پيشتر، بوسيله بخش اسمي پر شده بود مي آوريم و بخش اسمي را با استفاده از گردش جابجايي، به گروه فعلي مي افزاييم:

اکنون با استفاده از گردش affix-hopping، جمله را مرتب مي کنيم:
There is a strain on this sweater.
نکته :در گروه اسمي زير شاخه PP، "this" صفت است.

دستور گشتاري و جمله هاي پيچيده

در بسياري از سخناني که روزانه به زبان مي آوريم، از جمله هاي پيچيده، مثلا از جمله هايي با عبارات موصولي، استفاده مي کنيم. هنگام بررسي گشتاري سخن و در برخورد با اينگونه جمله ها، از همان شش قانون پايه اي يادشده در آغاز اين گفتار استفاده مي نماييم. براي مثال به جمله ي زير توجه کنيد:
:The officer who employed my son was a colonel.
اکنون به ژرفساخت جمله ي بالا توجه کنيد:
:The officer, the officer employed my son, was a colonel.
در اين ژرفساخت، يک جمله که همان عبارت موصولي است، به عبارت اسمي افزوده شده است. بنابراين، در هنگام ترسيم درخت جمله ي بالا، در زير عبارت اسمي، يک پيشروي اسم (وابسته ي اسم)، يک اسم، و يک جمله (S) گذاشته مي شود. اين جمله ي اضافي، همان عبارت موصولي ژرفساخت است. در پايان، با استفاده از گشتارِ Relativization، ضمير موصولي را به جمله اضافه مي کنيم.
منبع:http://forum.parsigold.com
/الف