کره زمين براي شناسايي بهتر به دايره‌هاي افقي به نام مدار از صفر استوا تا 90 درجه قطبين و دايره‌هاي عمودي به نام نصف‌النهار تقسيم بندي مي‌شود. در علوم قديم دايره بيشترين کاربرد و برترين جايگاه را در علم نجوم دارد. اولين مدلهاي منظومه‌اي بر اساس گردش زهره در فرهنگ اينکاها ، گردش خورشيد و کاينات دور کليسا و زمين ، تا گردش زمين و سيارات دور خورشيد در نجوم اسلامي و قوانين حاکم بر حرکت آنها بر روي مسيرهاي دايروي بودند. مدلهاي اتمي بعد از نظريه جوزف تامسون نيز هسته متمرکز در مرکزبار مثبت و الکترونهاي متحرک در مدارهاي دايروي بود. که به دليل شباهت به مدل منظومه‌اي مشهور گشت.بعدها تيکوبراهه ، کپلر ، کپرنيک روي اين نظريه‌ها کار کردند. در سال 1619 کپلر سه قانون حرکت سيارات را با استفاده از مشاهدات تيکوبراهه بيان کرد. قوانين کپلر پايه و اساس قوانين نيوتن و مکانيک کلاسيک و مکانيک سماوي شد. در اين نظريه مسير دايره به مسير بيضوي که خورشيد در يک کانون بيضي قرار دارد تغيير يافت. با مطرح شدن فيزيک نوين و فيزيک کوانتومي ، اصل عدم قطعيت و ساير پيشرفتهاي تکنولوژيکي مدل منظومه‌اي هسته نيز به مدل ابر الکتروني تبديل گشت.
نگاهي به رصدخانه مراغه
.jpg)
رصدخانه مراغه؛ مراغه
يکي از يادگارهاي علمي و فلكي خواجه نصيرالدين طوسي؛ فيلسوف، رياضيدان و منجم بزرگ دوره ايلخاني و صاحب رساله مشهور اخلاق ناصري و زيج معروف ايلخاني است كه به دست او، با همراهي عده اي از فضلا و دانشمندان بنا شده. اين رصدخانه زماني از مشهورترين رصدخانه هاي اسلامي بوده که آوازه آن تمام جهان آن روز را فرا گرفته و تاكنون با اين همه تطورات و تغييراتي كه در جهان پديد آمده هنوز هم نام آن رصدخانه و باني آن بر سر زبانهاست. در سال 657 هجري به دستور خواجه بزرگ طوسي؛ "فخرالدين ابوالسعادات احمد بن عثمان مراغي" معمار معروف آن عصر، ساختمان وسيع و با شكوه رصدخانه را با نقشه استاد شروع نمود. محلي كه براي رصدخانه انتخاب شده بود تپه اي است كه در شمال غربي شهر مراغه واقع شده واينك بنام رصدخانه مراغه معروف است .
نام مراغه هميشه با نام يكي از بزرگترين مراكز پژوهشي نجومي يعني رصدخانه خواجه نصيرطوسي همراه است. اين رصد خانه که بزرگترين رصدخانه جهان در دوره قبل از اختراع تلسکوپ بوده است در زمان که مراغه به پايتختي توسط هلاکو خان مغول ساخته شده است. اين مجموعه كه امروزه فقط آثار كمي از آن باقي مانده است . طبق نوشته تاريخي درسال657 ساختمان آن به دستورهلاكووهمت خواجه نصيرالدين طوسي بنا شده است و درساختمان و درتشكيل آن شخصيت هايي چون علامه قطب الدين فخرالدين مراغي،محي الدين مغربي ، علي بن محمود نجم الدين الاسـطرلابي و... شركت داشته اند .بناي رصـدخانه ، 15سال سال طول كشيد . به امر هلاكو كتب واسباب وآلات علمي ونجومي بسياركه از فتح بغداد بدست آورده بود درآنجا متـمركز گرديد . اين مجموعه تا سال 703 هجري آباد بوده ليـكن پس از آن بر اثر زلزله هاي سخت ، بي توجهي حكام رو به ويراني رفت. و درحال حاضر آثاري از بناهاي متعلقة آن باقي مانده است. اين بنا تا زمان سلطان محمّد خدابنده مشغول به كار بوده است و ويراني آن بطور كامل و دقيق هنوز مشخص نشده است كه در چه سالي بوده است ولي در نوشته هاي حمدالله مستوفي در سال 720 به ويران بودن آن اشاره شده است.
.jpg)
رصدخانه مراغه 167 سال پيش از احداث رصدخانه سمرقند ساخته شد و در زمان آباداني يكي از معتبرترين رصدخانه هاي جهان بوده است .زيج معروف ايلخاني حاصل فعاليت هاي اين رصدخانه است.در آن زمان بفرمان قوبيلاي قآن امپراطور چين و برادر هلاکو خان کارشناساني براي آموزش و الگو برداري از رصدخانه مراغه به اين شهر آمده، پس از مراجعت به چين رصدخانه اي به تقليد از رصدخانه مراغه ساختند. اين رصدخانه در زمره پيشگامان نجوم ايران و دنياي قديم بوده و جايگاه بي‌نظيري براي خود دارد. مهمترين دوره و مکتب نجومي ايران مکتب مراغه بود که به گفته پروفسور عبدالسلام رصدخانه‌هاي هنر با وجود رگه‌هاي هنري اساسا بر پايه رصدخانه‌هاي اسلامي ساخته شده است. در اين ميان مکتب مراغه با نام خواجه نصيرالدين طوسي با سمت گيري انتقادي نسبت به نظام بطليموسي به دليل مشکلات جدي و ناسازگاريهاي ذاتي موجود اخترشناسان بر اساس مدل هندسي نجومي ارائه شد که به جفت طوسي معروف گشت. ايجاد حرکت خطي به کمک حرکتهاي دوراني يکنواخت است. علاوه براين رصدخانه چين همچنين رصدخانه رصدخانه هاي سمرقند، استانبول وهند از روي رصدخانه مراغه ساخته شده اند. تپه‌اي كه رصدخانه در آن واقع شده است به طول 510 و عرض تقريبي217 متر و به ارتفاع 110 متر مي باشد كه غرب مراغه واقع شده است. كه قسمتهاي مختلف رصدخانه بر روي آن واقع شده است اين بخشها عبارتند: از برج مركزي رصدخانه – واحدهاي مدور. پنجگانه – كتابخانه
ساختمان اصلي اين رصدخانه به شکل استوانه طراحي شده بود. اکثر وسيله‌هاي رصدي در آن شکل دايروي داشتند از مهمترين وسيله‌هاي رصدخانه مراغه مي‌توان به موارد زير اشاره کرد.
وسايل رصد خانه مراغه
سدس فخري که بعدها با اصلاح به دوربينهاي تئودوليت معروف گشتند که کاربردهاي نقشه برداري دارد. وسيله ديگر ربع بود. اين آلت از ربع دايره و عضاده‌اي تشکيل يافته و با آن ميل کلي و ابعاد کواکب و عرض بلد را رصد مي‌نمودند و بر سطح ديواره شمالي و جنوبي رصدخانه نصب شده بود. وسيله ديگر ذات‌الحلق بود که که به جاي ششگانه بطليموس و نه حلقه ثاون اسکندراني جامع‌تر بوده است.آلتي است متشکل از پنج حلقه به ترتيب الف براي دايره نصف النهار که بر زمين نصب شده بود. ب براي دايره معدل النهار ج براي دايره منطقه‌البروج د براي دايره عرض و ه براي دايره ميل. از آلات ديگر رصدخانه مراغه ذات‌الجيب و ذات‌السمت بودند که براي تعيين ارتفاع در کليه جهات مختلف افق بکار رفته مي‌شد. ذات‌الربعين که به جاي ذات‌الحلق استعمال مي‌شد. ذات‌الارسطوانتين و دايره شمسيه از وسايل ديگر رصد خانه هستند.
برج مركزي
برج مركزي كه وسيعترين فضاي كشف شده را تشكيل مي دهد قطري در اندازه آن 22 متر دارد ضخامت ديوار آن 80 سانتيمتر مي باشد. فضاي داخلي شامل يك راهرو و6 اطاق مي شود كه 4 اطاق مستطيلي شكل و 2 اطاق ديگر كه در سمت شمال و جنوب قرار گرفته‌اند شكل هندسي ندارند.
مصالحي كه در برج بكار گرفته شده عبارت است از سنگ قلوه، لاشه، سنگهاي تراش براي ازاره خارجي و داخلي و سنگهاي تراش بزرگ براي ورودي برج آجري در سه اندازة مختلف. ملات و اندود گچ، كاشيهاي بزرگ لعابدار در سه طرح و نوع مختلف سنگهاي حجاري شده و نقش دار و آجرهاي نقش دار تزئيني مي باشد
.jpg)
واحدهاي مدور پنجگانه
در قسمت جنوب و جنوب شرقي و شمال برج مركزي رصد خانه پنج واحد مدور كشف گرديده كه هريك بطور مستقيم در كار پژوهش‌هاي نجومي مورد استفاده داشته‌اند. در گوشة شمال غربي تپه واقع در زير حصار شمالي محوطة رصد خانه بناي جالبي به مساحت 330 متر مربع بدست آمده كه با توجه به جنبه هاي مختلف امر مي‌توان آن را كتابخانه مجموعه دانست.
بغير از قسمتهاي ذكر شده در دامنة غربي تپه رصدخانه مراغه و مشرف به روستاي طالب خان چهار مجموعه معماري و تعدادي دخمه كشف گرديده كه گذشته از ارزش معماري از نظر روشن ساختن بسياري از ويژگيهاي مذهبي – اجتماعي و اوضاع و احوال خاص دورة ايلخاني به خصوص جامعة مسيحيت زمان، داراي اهميت و اعتبار فراوان مي باشد.
منابع مالي رصدخانه:
براي كمك به رصدخانه علاوه بر كمك هاي مالي دولت، اوقاف سراسر كشور نيز در اختيار خواجه گذارده شده بود كه از عشر (يک دهم) آن جهت امر رصدخانه و خريد وسائل و اسباب و آلات و كتب استفاده مي نمود. در نزديكي رصدخانه، كتابخانه بزرگ و بسيار عالي ساخته شده بود كه در حدود چهارصد هزار جلد كتاب نفيس از بغداد، شام، بيروت و الجزيره تهيه و جهت استفاده دانشمندان و فضلا در آن قرار داده شده بود.در جوار رصدخانه، سرايي عالي براي استفاده خواجه و منجمين ساخته شده و مدرسه علميه اي جهت استفاده طلاب دانشجو نيز احداث گرديده بود. اين كارها مدت 13 سال به طول انجاميد، تا اينكه هلاكو در سال 663 ه. ق. درگذشت. ليكن خواجه تا آخرين دقايق عمر خود مواظبت و اهتمام بسيار نمود كه آن رصدخانه و كتابخانه از بين نرود و خللي در كار آنجا رخ ندهد و تقويم و زيج ايلخاني حاصل اين تلاش بي وقفه بوده است.هم اكنون از بزرگ ترين مركز علمى منطقه، تنها قسمت هاى كوچكى بر بلنداى تپه مشرف به شهر مراغه باقيمانده است. خوشبختانه در طول دهه پنجاه با كاوش هايى كه به سرپرستى دكتر پرويز ورجاوند انجام شد باقيمانده هاى اين بنا مرمت شده است. در حال حاضر، گنبدي بزرگ به جهت حفظ بناهاي باقيمانده بر روي آن قرار داده شده که ظاهرا به صورت نمايشگاه نيز از آن استفاده مي شود.
در سال 672 هجري قمري، خواجه نصير که آثار مکتوبش از 50 کتاب و رساله افزون است با جمعي از شاگردان خود به بغداد رفت تا بقاياي كتاب هاي تاراج رفته را جمع آوري و به مراغه ارسال دارد. اما اجل مهلتش نداد و در تاريخ 18 ذي الحجه سال 672 هجري قمري در بغداد دار فاني را وداع گفت. جسدش را به كاظمين انتقال داده و در جوار امامين همامين دفن نمودند.
منابع:
1- http://maragheh.tbzmed.ac.ir
2- http://daneshnameh.roshd.ir
3-شرح حال رياضي دانان ايران و جهان/ تاليف: اكبر مرتضي پور
4-www. sharghnewspape.com
5- www.irib.ir
6-تاريخ ادبيات ايران، ادوارد براون، جلد دوم
7-ديوان اشعار، نظيري نيشابوري
/س