ما هر روزه در معرض مقادير اندكي از تشعشع هاي ناشي از منابع طبيعي (عناصر موجود در خاك يا پرتو هاي خورشيدي) و منابع مصنوعي (دستگاه هاي الكترونيكي مثل مايكروفر و تلويزيون، تجهيزات و روش هاي تشخيصي و درماني پزشكي مثل دستگاه هاي اشعه ايكس) قرار مي گيريم.
خطر تجهيزات الكتروني
استفاده از انرژي هسته اي براي مصارف صلح آميز، در كنار منافع و مزاياي بسياري كه براي كشور ها به ارمغان مي آورد، خطرات و چالش هاي بهداشتي و زيست محيطي متعددي را نيز ممكن است با خود در پي داشته باشد، به خصوص زماني كه به كارگيري انرژي هسته اي از قالب كنترل شده خارج شود و اصول ايمني و حفاظتي مربوطه رعايت نشود. هر گونه كوتاهي و اهمال كاري در اين خصوص، عوارض جبران ناپذيري براي سلامت انسان و محيط زيست به همراه خواهد داشت. يك انفجار هسته اي ناخواسته يا تعمدي، نشت مواد راديواكتيو از رآكتور هاي آسيب ديده يا فرسوده نيروگاه ها يا مراكز فناوري هسته اي، بروز آلودگي راديواكتيو در حين حمل، جابه جايي و ذخيره سازي سوخت و زباله اتمي و آلوده شدن محيط و افراد درگير عواقب فاجعه باري خواهند داشت. تشعشعات ساطع شده از هسته اتم هاي راديواكتيو يا انفجار كنترل نشده ناشي از هم جوشي (fusion) يا شكافت (fission) هسته اي، خطرهايي براي انسان و محيط زيست به دنبال دارد كه به خطرات هسته اي (nuclear hazards) معروف است.
•سوانح هسته اي
خطرات استفاده غيرمعقول از انرژي هسته اي عمدتاً به دنبال بروز سوانح هسته اي (nuclear accidents) نمود عملي پيدا مي كند. چنين حوادثي مي تواند در يك نيروگاه هسته اي يا هر مكاني كه در آن، مواد راديواكتيو استفاده يا ذخيره و حمل مي شود، روي دهد. سوانح هسته اي مي تواند نتيجه بروز يك حادثه در نيروگاه هسته اي، انفجار بمب اتمي يا آزمايش سلاح هاي هسته اي، نشت تصادفي مواد راديواكتيو از دستگاه هاي صنعتي يا پزشكي، و يا انتشار تعمدي اين مواد در يك عمليات تروريستي باشد. عامل سانحه هسته اي مي تواند فروگدازش بخش مركزي (core meltdown) يك رآكتور اتمي باشد. در اين حالت، به دليل داغ شدن بيش از حد بخشي از رآكتور كه شكافت هسته اي در آن اتفاق مي افتد، استوانه هاي سوخت اتمي و ديگر بخش هاي رآكتور دچار گدازش شده و مقادير خطرناكي از مواد راديواكتيو به محيط اطراف نشت پيدا كرده و موجب آلودگي مي شوند. اصولاً در آلودگي راديواكتيو(radioactive contamination) ممكن است هوا، آب، خاك، سطوح، ساختمان ها، انسان ها، گياهان يا حيوانات به ذرات راديواكتيو آلوده شوند. زماني كه ماده راديواكتيو به شكل گرد يا مايع در تماس با پوست، مو يا لباس قرار گيرد آلودگي از نوع خارجي است. در آلودگي داخلي، ماده راديواكتيو از طريق تنفس، خوردن يا آشاميدن، زخم باز يا با جذب پوستي وارد بدن مي شود. برخي از اين مواد در بدن باقي مانده و در اندام هاي مختلف رسوب مي كنند در حالي كه انواع ديگر از طريق عرق، ادرار يا مدفوع دفع مي شوند. بشر در چند دهه اخير با به خدمت گرفتن انرژي هسته اي براي مقاصد نظامي يا صلح آميز، با حوادث متعددي روبه رو شده كه عاملشان خطاي انساني يا نقص فني دستگاه ها و تجهيزات بوده كه در بعضي موارد با عوارض شديد و جبران ناپذيري نظير آسيب يا مرگ انسان ها همراه بوده اند، ولي در بسياري موارد با وجود نشت تصادفي مواد و بروز آلودگي، تاثيرات آني چنداني به دنبال نداشته اند. در برخي موارد، نظير برخورد زيردريايي هاي اتمي با هم و يا سقوط هواپيما هاي بمب افكن حامل سلاح هسته اي، آلودگي ايجاد نشده و تنها، خطر راديواكتيويته و احتمال وقوع حوادث ناخواسته باعث نگراني جهانيان شده است. با توجه به پنهانكاري احتمالي دولت ها يا صنايع، به سختي مي توان وسعت سوانح مزبور را تعيين كرد، يا حتي برخي مواقع، اصلاً متوجه شد كه چنين وقايعي روي داده است. تاكنون هيچ موردي از انفجار تصادفي سلاح هاي هسته اي روي نداده است. اولين سانحه هسته اي ثبت شده به انفجار محفظه هگزافلورايد اورانيوم در آزمايشگاه ملي اوك ريج آمريكا (دوم سپتامبر 1944) برمي گردد كه با مرگ دو نفر و جراحت سه نفر ديگر همراه بود. نخستين فاجعه خطرناك هسته اي در 12 دسامبر 1952 در رآكتور NRX مركز چاك ريور (Chalk River) كانادا روي داد. در اثر فروگدازش هسته اين رآكتور، هزاران كوري (واحد اندازه گيري راديواكتيويته) از محصولات راديواكتيو وارد اتمسفر شد و 3800 متر مكعب آب آلوده به كانال هاي كم عمقي كه از رودخانه اتاوا چندان دور نبودند، وارد شد.بدترين حادثه در تاريخ انرژي هسته اي، در 26 آوريل 1986 در مركز هسته اي چرنوبيل در نزديكي كي يف اوكراين روي داد. فروگدازش هسته اي در يكي از رآكتور هاي اين مركز موجب بروز آتش سوزي و انفجارهاي پي درپي شد كه مرگ 31 نفر از ساكنان محل همراه را در پي داشت. ابري از مواد راديواكتيو قسمت بزرگي از اروپا، از غرب شوروي گرفته تا اروپاي شرقي و اسكانديناوي را پوشاند. حدود 135 هزار نفر فوراً مناطق اطراف چرنوبيل و نزديك به 800 هزار نفر نواحي بارش راديواكتيو در اوكراين، بلاروس و روسيه را ترك كردند. منطقه اي به وسعت 10 هزار كيلومتر مربع براي مدتي نامعلوم از سكنه خالي شد. به سختي مي توان تعداد دقيق تلفات را مشخص كرد. آمار رسمي، ميزان تلفات را تا 300 هزار نفر اعلام مي كند ولي بسياري معتقدند كه اين تعداد قريب 400 هزار نفر باشد. كشور هاي روسيه، بلاروس و اوكراين متحمل هزينه هاي سنگيني براي رفع آلودگي ها و مراقبت هاي بهداشتي شده اند. هنوز عوارض طولاني مدت اين فاجعه كاملاً روشن نشده است. براي رآكتور هاي ناوبري، كشتي ها و زيردريايي هاي اتمي نيز حوادث مشابهي روي داده كه با آلوده شدن خدمه و محيط و بعضاً تلفات همراه بوده است. در يكي از اين حوادث، به دنبال خراب شدن خنك كننده رآكتور و نشت مواد راديواكتيو در يك زيردريايي شوروي در سال 1960سه نفر از خدمه به جراحت هاي پرتوتابي دچار شدند. در بسياري موارد نداشتن آگاهي هاي لازم و اهمال كاري هاي فردي موجب بروز حوادث و گاهي فجايعي شده است. به عنوان نمونه، در سال 1983 يك تبعه مكزيك دستگاه راديوتراپ مستعملي را اوراق كرد، بدون آنكه از خطرهاي آن آگاه باشد. بدين ترتيب، در هنگام انتقال، مقداري از مواد (كبالت-60) روي كف كاميون و جاده منتهي به محل فروش قطعات اوراقي ريخت. در اوراق فروشي نيز 60 كارگر شاغل و اكثر آهن آلات موجود آلوده شدند. وي كاميون خود را دو ماه در داخل شهر پارك كرد و موجب آلودگي 200 نفر ديگر شد. انتقال آهن آلات آلوده به يك كارخانه ذوب آهن، موجب آلوده شدن 5 هزار تن فولاد توليدي شد كه قرار بود در ساخت تجهيزات آشپزخانه و ساختمان استفاده شوند. مقداري از اين وسايل به آمريكا و كانادا صادر شد. آلودگي مزبور به طور تصادفي و در جريان تحويل تجهيزات ساختماني به يك مركز مجهز به سنجش پرتوتابشي در آمريكا كشف شد.البته آزمايش هاي سلاح هاي هسته اي آمريكا و شوروي در جريان جنگ سرد را نيز نبايد فراموش كرد كه علاوه بر اثرات زيست محيطي نامطلوب، در مواردي، با مسموميت پرتوتابي و مرگ انسان هايي همراه مي شد كه در آن نزديكي حضور داشتند. (نظير فاجعه مرگ ماهيگيران ژاپني به دنبال بارش راديواكتيو ناشي از انفجار بمب آزمايشي آمريكا در اقيانوس آرام در سال 1954)
تنها مورد به كارگيري سلاح هاي اتمي در جنگ، بمباران هسته اي شهر هاي هيروشيما و ناكازاكي ژاپن توسط آمريكا در جنگ دوم جهاني (6 و 9 آگوست 1945) بود كه نتيجه آن تخريب اين دو شهر و مرگ 100 هزار نفر از ساكنان در هنگام انفجار و بسياري ديگر بعد از آن بود.
• تاثيرات نامطلوب بر بهداشت و سلامت
ما هر روزه در معرض مقادير اندكي از تشعشع هاي ناشي از منابع طبيعي (عناصر موجود در خاك يا پرتو هاي خورشيدي) و منابع مصنوعي (دستگاه هاي الكترونيكي مثل مايكروفر و تلويزيون، تجهيزات و روش هاي تشخيصي و درماني پزشكي مثل دستگاه هاي اشعه ايكس) قرار مي گيريم. دانشمندان تخمين مي زنند كه هر يك از شهروندان آمريكايي، سالانه، به طور متوسط، يك سوم «رم» (rem) تشعشع دريافت مي كند. («رم» واحدي براي سنجش ميزان تشعشعي است كه يك شخص دريافت مي كند.) حدود 80 درصد موارد تماس ناشي از منابع طبيعي و 20 درصد بقيه از منابع غيرطبيعي (عمدتاً پرتو هاي ايكس پزشكي) است.
قرار گرفتن در معرض تشعشع هاي يونيزان ممكن است با آسيب هاي جسمي و ژنتيكي همراه باشد. عوارض پرتوتابي ممكن است تا چندين سال پنهان بماند. اين اثرها بسته به ميزان پرتو جذب شده (absorbed dose) در بدن (مقدار انرژي اي كه عملاً توسط بافت ها جذب مي گردد)، نوع تشعشع، منبع تماس و طول مدت تماس، از اثرهاي خفيفي نظير قرمزي پوست تا تاثيرات شديدي مثل سرطان و مرگ تغيير مي كند. تماس با مقادير بالاي تشعشعات مي تواند سبب مرگ در چند روز يا چند ماه شود. تماس با مقادير كمتر مي تواند خطر ابتلا به سرطان يا ديگر عوارض طولاني مدت را افزايش دهد. بارش راديواكتيو ناشي از انفجار سلاح هاي هسته اي يا نشت نيروگاه هاي هسته اي، تشعشع هاي نامحسوس حاصل از تركيب هاي طبيعي خاك (نظير خاك هاي حاوي اورانيوم)، قرار گرفتن در معرض اشعه ايكس، مي تواند موجب «بيماري پرتوتابي» (radiation sickness) شود.
• بيماري پرتوتابي
«بيماري يا مسموميت پرتوتابي» (Radiation poisoning) كه تحت عنوان «سندرم حاد پرتوتابي» (Acute Radiation Syndrome)كه به اختصار ARS خوانده مي شود در اثر تماس بيش از اندازه كل بدن يا بخش بزرگي از آن با تشعشعات يونيزان حاصل از منابع پرتوتابي طبيعي يا صنعتي به وجود مي آيد. اصطلاح مزبور عموماً به مشكلات حادي اشاره مي كند كه به دنبال تماس با ميزان بالاي تشعشع در يك دوره زماني كوتاه بروز مي كنند. بعد از بمباران هيروشيما و ناكازاكي، يك درصد از كساني كه از انفجار اوليه زنده مانده بودند در اثر دريافت تشعشعات بيمار شده و مردند. نگراني عمده بعد از حادثه چرنوبيل نيز همين موضوع بوده است.
تماس با تشعشعات زماني به بيماري پرتوتابي منجر مي شود كه:
1- ميزان تشعشع بالا باشد (مقدار تشعشعات در كار هاي پزشكي نظير عكسبرداري قفسه سينه با اشعه ايكس پايين تر از آن است كه موجب ARS شود ولي دوز هاي راديوتراپي مورد استفاده در درمان سرطان ممكن است آن قدر بالا باشد كه موجب اين بيماري شود).
2-تشعشعات قدرت نفوذ بالايي داشته باشند يعني بتوانند به اندام هاي داخلي برسند.
3- كل بدن يا بيشتر آن، تشعشع دريافت كند.
4- زمان دريافت تشعشعات كوتاه و معمولاً چند دقيقه باشد.
بسياري از علائم بيماري نتيجه تاثير تشعشعات يونيزان در روند تقسيم سلول هايي است كه به طور طبيعي تكثير سريعي دارند (نظير سلول هاي پوششي لوله گوارش). با افزايش ميزان دريافت تشعشع، بيماري حادتر شده و احتمال مرگ نيز بيشتر مي شود. تماس طولاني مدت با تشعشعات مي تواند موجب بروز سرطان شود. علائم اوليه ARS شامل تهوع، استفراغ و اسهال است كه در عرض چند دقيقه تا چند روزپس از تماس ظاهر شده و به مدت چند دقيقه تا چندين روز ادامه مي يابد. پس از آن شخص براي مدت كوتاهي احساس سلامت مي كند ولي دوباره بيمار شده و دچار بي اشتهايي، خستگي، تب، تهوع و استفراغ، اسهال و حتي كما مي شود. ممكن است آسيب پوستي (تورم، سرخي و خارش)، ريزش مو، خونريزي، التهاب دهان و گلو نيز روي دهد. در اثر تخريب مغز استخوان كه با عفونت و خونريزي داخلي همراه است احتمال مرگ وجود دارد. روند بهبودي در نجات يافتگان از چند هفته تا دو سال طول مي كشد.
• تاثيرهاي نامطلوب بر حيات گياهي و جانوري
بارش هاي راديواكتيو ناشي از انفجارهاي عمدي يا غيرعمدي هسته اي و نشت مواد راديواكتيو به ويژه زباله هاي هسته اي ذخيره شده يا در حال حمل مي تواند با آلوده ساختن خاك، هوا، آب و منابع غذايي كه حيات جانداران به آنها وابسته است، اثرهاي زيست محيطي فاجعه باري بر جاي بگذارند. بشر تنها موجودي نيست كه تحت تاثير تابش هاي راديواكتيو قرار مي گيرد. حشرات، ماهيان، دوزيستان و خزندگان، پرندگان، پستانداران و كلاً تمام جانوران اهلي و وحشي مي توانند آلوده شوند. به خصوص جانوران وحشي، بي خبر از محدوديت هاي اعمال شده در مناطق آلوده، هر كجا كه دلشان بخواهد مي روند و لذا در معرض آلودگي قرار مي گيرند. به عنوان مثال چند سالي است شكارچياني كه جواز شكار گوزن را در محدوده حفاظت شده مجاور تاسيسات Y-12شهر اوك ريج (Oak Ridge) آمريكا (شهري كه در سال 1942 به عنوان يك مركز تحقيقاتي در زمينه فناوري مواد مورد نياز براي ساخت اولين بمب اتمي بنا شد) مي گيرند، مجبورند گوزن هاي شكار شده را براي انجام آزمايش ها به مركزي در آنجا ببرند. بررسي ها مرتباً از وجود لاشه هاي آلوده اي خبر مي دهد كه بايستي ضبط شوند. صد ها غاز در اين محدوده و در آبگير هاي بزرگ آن كه عمدتاً آلوده اند لانه سازي و تغذيه مي كنند. بسياري از گونه هاي مهاجر نيز درهنگام عبور، اين آبگير ها را براي استراحت برمي گزينند. با توجه به بالا بودن خطرآلودگي در اين پرندگان، آنها را مرتباً از نظر جذب راديواكتيويته آزمايش مي كنند. حتي آلودگي قورباغه هاي منطقه نيز گزارش شده است. مواد راديواكتيو بر حيوانات نيز عوارض جسمي و ژنتيكي برجاي مي گذارند. مقادير بالاي تشعشع موجب اسهال شديد و نكروز پوستي وسيع و مقادير متوسط آن سبب بي اشتهايي، رخوت، استفراغ، اسهال، سپتي سمي و پان سيتوپني (كمبود تمام عناصر سلولي خون) مي شود. در اين موارد مرگ بسيار شايع است. تماس مزمن در برخي موارد سبب آب مرواريد، نواقص مادرزادي، جهش هاي ژني غيرطبيعي و انواع تومور هاي سرطاني مي شود. گياهان نيز ممكن است دچار آلودگي راديواكتيو شوند. مثلاً در سال 1990 معلوم شد كه علف هاي محدوده Y-12 آلوده هستند. در بررسي سال 1988 تعدادي درخت اقاقياي آلوده شناسايي شد كه ظاهراً به دليل نشت مخازن ذخيره سازي زيرزميني و جذب مواد راديواكتيو از طريق ريشه آلوده شده بودند. امكان بروز جهش ژني در گياهان مناطق آلوده وجود دارد. چنانچه پس از حادثه چرنوبيل گزارش هايي مبني بر مشاهده جهش هاي غيرطبيعي در برخي از گياهان و پيدايش انواع عجيب و غريب منتشر گرديد.حيوانات و گياهان در مقايسه با انسان، از نظر مقاومت راديولوژيك تنوع زيادي دارند، لذا اثرهاي نامطلوب آلودگي راديواكتيو بر فلور و فون مناطق آلوده متغير است. به سختي مي توان عوارض زيست محيطي طولاني مدت را پيش بيني كرد.
منبع:آفتاب
Aftab.ir/الف