مقدمه :

امروزه علي رغم ايجاد تغييرات عميق فرهنگي در شيوه هاي زندگي، بسياري از افراد در رويارويي با مسايل زندگي فاقد توانايي هاي لازم و اساسي اند. و همين امر آنان را در مواجهه با مسايل و مشکلات زندگي روزمره و مقتضيات آن آسيب پذير نموده است. در دهه 90 ميلادي جنبش « آموزش براي همه» که در سال 1990 در جامتين (jamtin) آغاز شد عمدتاً بر دسترسي به آموزش، (عليرغم اهداف دست نيافتنيش) تأکيد داشت. بعد از يک دهه فعاليت نتايج نشان داد که ميزان برخورداري از آموزش براي همه افراد کافي نيست. در اساسنامه فعاليت داکار (Dakar) که در سال 2000 تصويب شد و آموزش و پرورش ايران نيز يکي از امضاکنندگان اين اساسنامه بود. ضرورت اجراي يک «آموزش کيفي» در يک چشم انداز وسيع از آموزش تأييد شد. ششمين هدف اساسنامه داکار تأييد مي کرد: بهبود تمام جنبه هاي يک آموزش کيفي، به طوري که همگان از مزيت آن و نيز از نتايج مشخص و قابل اندازه گيري آن و به خصوص در زمينه هاي «سواد آموزي»، « آموزش رياضي»، « آموزش مهارت هاي اساسي زندگي» برخوردار شوند. از اين روست که صاحب نظران تعليم و تربيت بر ضرورت آموزش قانون مداري، مهارت هاي زندگي، عدالت اجتماعي تأکيد کردند.

ضرورت آموزش مهارت هاي زندگي

امروزه عليرغم پيشرفت هاي علمي بشر و تأثيرات آن در شيوه زندگي، هنوز بسياري از افراد فاقد توانايي و مهارت هاي لازم و اساسي هستند و همين امر آنان را در مواجهه با مسايل و مشکلات زندگي روزمره آسيب پذير نموده است.
پيچيدگي عوامل و شاخص هاي مؤثر در توسعه به حدي است که کارشناسان در تعيين الگوي مشخص براي بررسي توسعه در يک جامعه عاجزند، از اين رو با تلفيق عوامل گوناگوني چون آموزش، اقتصاد، بهداشت و ... به مفهوم گسترده و واحدي موسوم به توسعه پايدار رسيده اند. در اين بين، تأثير و نقش شاخص هاي آموزشي در توسعه پايدار بسيار مهم و اساسي است. به همين دليل وقتي از توسعه اطلاعاتي سخن به ميان مي آيد، دامنه گسترده اي از فرآيندهاي پيچيده آموزشي به شاهراه ذهن راه مي يابد.
وقتي سخن از توسعه اطلاعاتي به ميان مي آيد، جايگاه و نقش تأثيرگذار اطلاعات در روند حرکتي جامعه براي بهبود سيستم هاي توليد تا توزيع اطلاعات به خوبي احساس خواهد شد. مهـــم تر اينکه گام اساسي در راه توسعه مناسب و به روز اطلاعاتي در يک جامعه دانش مدار، هماهنگي و نيازسنجي دقيق براي تعيين اولويت ها و کمبودهاي مورد نياز در ساختار جامعه دانش محور است.
متخصصان و صاحب نظران با توجه به نقش کلي آموزش به عنوان عامل مؤثر در پيشگيري از بروز مشکلات اجتماعي و نحوه برخورد به موقع و مؤثر با آن معتقدند « آموزش مهارت هاي زندگي» با هدف تقويت مهارت هاي مقابله اي و افزايش توانايي هاي رواني- اجتماعي، نقش بسيار تعيين کننده اي در پيشگيري از بروز مشکلات، مواجهه و مقابله با آن ها و در نهايت «بهبود کيفيت زندگي انسان ها» به دنبال خواهد داشت.

روش هاي آموزش مهارت هاي زندگي

تجارب کشورهاي مختلف نشان مي دهد که بهترين سن براي آموزش بين 6 تا 16 سالگي است، به طوري که آموزش جهاني مهارت هاي زندگي، قبل از دوران دبستان شروع مي شود و به تدريج کامل تر مي شود و سعي مي شود به گونه اي برنامه ريزي شود که با شرايط فرهنگي و اجتماعي هر جامعه هماهنگ باشد.
امروزه برنامه آموزش مهارت هاي زندگي در نظام آموزشي کشور در حالي از پوسته کهنه و قديمي روش هاي معمول آموزش سربرمي آورد که يکي از معدود برنامه هاي مداخله اي پيشگيري اوليه است و براي کسب اين مهارت ها، مدرسه مهم ترين محل است. مهارت هاي زندگي مربوط به نحوه عمل و رفتار است و از اين رو بايد به طور عملي آموخته شوند. اين آموزش ها را مي توان به روش هاي يادگيري فعال در برنامه هاي آموزشي يا از طريق نمايش مهارت هاي زندگي در محيط مدرسه به دانش آموختگان آموخت.

تعريف مهارت هاي زندگي :

در متون و منابع مختلف تعابير متفاوتي از مهارت هاي زندگي آمده است. در اين بخش به برخي از آن ها اشاره مي شود.
1- مجموعه ي توانايي هايي که فرد را قادر مي سازد تا در طول زندگي در جهت ارتباط با خدا و رسيدن به کمال و ارتقاء سازگاري با خود، ديگران و محيط گام بر دارد، به نحوي که منجر به بهبودي کيفيت زندگي او شود.
2- مهارت هاي زندگي، توانايي هاي رواني- اجتماعي براي رفتار انطباقي و مؤثر هستند که افراد را قادر مي سازند تا به طور مؤثرتري با مقتضيات و چالش هاي زندگي روزمره مقابله کنند.
3- «آموزش مهارت هاي زندگي» مستقيم ترين روش افزايش توانايي هاي رواني اجتماعي افراد، است.
4- اصطلاحات مهارت هاي زندگي در معاني مختلفي به کار رفته است، مانند:

1. مهارت هاي مربوط به امرار معاش

(چگونه فردي مشغول کار شود، شغل خود را حفظ نمايد و ارتقاء يابد)

2. مهارت هاي مراقبت از خود

(مصرف غذاهاي سالم، درست مسواک زدن، رعايت بهداشت و ...)

3. مهارت هاي مقابله ي منطقي با موقعيت هاي پرخطر زندگي

(مانند توانايي نه گفتن در مقابل فشار جمع جهت استفاده از مواد مخدر و ...)
5- موريس.اي.الياس از دانشگاه راجرز آمريکا و مؤلف کتاب «تصميم گيري اجتماعي و رشد مهارت هاي زندگي» چنين مي گويد:
«مهارت هاي زندگي يعني ايجاد روابط بين فردي مناسب و مؤثر، انجام مسئوليت هاي اجتماعي، انجام تصميم گيري هاي صحيح، حل تعارض ها و کشمکش ها بدون توسل به اعمالي که به خود و يا ديگران صدمه مي زند».
6- ‹ بالدو› و ‹ فرنيــس› از صاحب نظران جامعه شناسي در سال هاي پس و پيش 1998، مهارت هاي زندگي را شامل پرورش تفکر انتقادي تحليل احتمالات، کنترل رفتار، کسب دانش و مهارت هاي بيشتر، ايجاد ارتباطات دوجانبه و رضايت بخش و اصلاح محيط فيزيکي و اجتماعي خود مي دانند.
7- مجموعه اي از توانايي ها که زمينه سازگاري و رفتار مثبت و مفيد را فراهم مي آورد. اين توانايي ها، فرد را قادر مي سازد مسئوليت هاي نقش اجتماعي خود را بپذيرد و بدون لطمه زدن به خود و ديگران با خواسته ها، انتظارات و مشکلات روزانه به ويژه در روابط بين فردي به شکل مؤثري رو به رو شود.

انواع مهارت هاي زندگي

يکي از مؤثرترين راه هاي شناخت هر پديده اي دسته بندي و طبقه بندي علمي آن است. و براي دستيابي به چنين امري ابتدا مي بايست هر آن چه را که در ذيل آن مقوله مي گنجد، مطرح نمود و سپس بر مبنايي معين اين دسته بندي را مشخص نمود.
در مقوله مهارت هاي زندگي نيز مي توان اين مجموعه را مطرح کرد:
1. مهارت هاي اخلاقي
2. مهارت هاي عملي يا فيزيکي
3. مهارت هاي ذهني
4. مهارت هاي اجتماعي (مهارت قاطعيت ‹شامل رد قاطعانه، بيان قاطعانه، درخواست قاطعانه› و مهارت حل مسئله)
5. مهارت هاي فردي
6. مهارت هاي عاطفي
7. مهارت هاي ارتباطي
8. مهارت هاي رفتاري
9. مهارت هاي شناختي
10. ...
هر يک از اين انواع ذکر شده مي تواند داراي مصاديقي باشد، که بيان آن ها قطعاً سؤالات و شبهـاتي را در ذهن شنونده به وجود خواهد آورد و گاه مي تواند مورد نقد قرار گيرد. مثلاً مهارت هاي رفتاري، اخلاقي، اجتماعي داراي مرزهاي بسيار نزديکي به يکديگرند.
براي روشن شدن موضوع به اين مهارت ها توجه کنيد:
1. مهارت تهذيب نفس
2. رعايت اصول اخلاقي
3. انجام تکاليف ديني
4. رفتارهاي مبتني بر هنجارهاي اجتماعي
5. کمک به همنوعان
6. رفتار با والدين
7. جامعه پذيري
8. فرهنگ پذيري
9. قانون پذيري
10. روابط جمعي
11. دوست يابي
12. شهامت
13. شجاعت
14. انتخاب شغل
15. راستگويي
16. ...
به نظر مي رسد نمي توان به سادگي اين مهارت ها را از يکديگر تفکيک و طبقه بندي نمود.

مهارت ها از جنبه تخصصي :

مهارت ها را مي توان به لحاظ سطح تخصصي به سه دسته تقسيم نمود :
1. مهارت هاي عمومي= جامعه + آموزش هاي عمومي
2. مهارت هاي نيمه تخصصي= جامعه + آموزش هاي دوره متوسطه
3. مهارت هاي تخصصي= جامعه + آموزش هاي دانشگاهي.
به لحاظ مدت زمان اثرگذاري مي توان مهارت ها را به سه دسته زير تقسيم نمود :
1. مهارت هايي که در کوتاه مدت به دست مي آيند.
2. مهارت هايي که در ميان مدت به دست مي ايند.
3. مهارت هايي که در بلند مدت به دست مي آيند.

از جنبه هاي اقتصادي :

1. مهارت هاي درآمدزا
2. مهارت هاي غير درآمدزا
3. مهارت هاي هزينه بر
4. مهارت هاي کم هزينه

به لحاظ فني :

1. مهارت هاي ساده
2. مهارت هاي نيمه پيچيده
3. مهارت هاي پيچيده

به لحاظ آموختن :

1. مهارت هاي خودآموز
2. مهارت هاي دگرآموز
3. مهارت هاي توامان

از جنبه تعداد آموزندگان :

1. مهارت هاي فردي
2. مهارت هاي جمعي
در برخي از منابع معتبر انواع مهارت ها را 10 مهارت عنوان نموده اند و براي آن ها اجزايي قايل شده اند.
مهارت هاي زندگي شامــل ده مهارت اصلي و اساسي هستند که غالباً به صورت جفت جفت طبقه بندي مي شوند، زيرا بين هر جفت ارتباط طبيعي وجود داشته و در حقيقت به منزله دو روي سکه هستند. و اين مهارت ها عبارتند از:
خود آگاهي/ همدلي
ارتباط/ روابط بين فردي
تصميم گيري/ حل مساله
تفکرخلاق/ تفکر انتقادي
مقابله با هيجانات/ مقابله با استرس

مهارت هاي ده گانه

خود آگاهي

خود آگاهي، توانايي شناخت و آگاهي از خصوصيات، نقاط ضعف و قدرت، خواسته ها، ترس و انزجار است. رشد خود آگاهي به فرد کمک مي کند تا دريابد تحت استرس قرار دارد يا نه و اين معمولاً پيش شرط ضروري روابط اجتماعي و روابط بين فردي مؤثر و همدلانه است.

همدلي

همدلي يعني اين که فرد بتواند زندگي ديگران را حتي زماني که در آن شرايط قرار ندارد درک کند. همدلي به فرد کمک مي کند تا بتواند انسان هاي ديگر را حتي وقتي با آن ها متفاوت است بپذيرد و به آن ها احترام گذارد. همدلي روابط اجتماعي را بهبود مي بخشد و به ايجاد رفتارهاي حمايت کننده و پذيرنده، نسبت به انسان هاي ديگر منجر مي شود.

ارتباط مؤثر

اين توانايي به فرد کمک مي کند تا بتواند کلامي و غيرکلامي و مناسب با فرهنگ، جامعه و موقعيت، خود را بيــــان کند. بدين معني که فرد بتواند نظرها، عقايد، خواسته ها، نيازها و هيجان هاي خود را ابراز و به هنگام نياز بتواند از ديگران درخواست کمک و راهنمايي نمايد. مهارت تقاضاي کمک و راهنمايي از ديگران، در مواقع ضروري، از عوامل مهم يک رابطه سالم است.

روابط بين فردي

اين توانايي به ايجاد روابط بين فردي مثبت و مؤثر فرد با انسان هاي ديگر کمک مي کند. يکي از اين موارد، توانايي ايجاد روابط دوستانه است که در سلامت رواني و اجتماعي، روابط گرم خانوادگي، به عنوان يک منبع مهم روابط اجتماعي ناسالم نقش بسيار مهمي دارد.

تصميم گيري

اين توانايي به فرد کمک مي کند تا به نحو مؤثرتري در مورد مسائل تصميم گيري نمايد. اگر کودکان و نوجوانان بتوانند فعالانه در مورد اعمالشان تصميم گيري کنند، جوانب مختلف انتخاب را بررسي و پيامد هر انتخاب را ارزيابي کنند، مسلماً در سطوح بالاتر بهداشت رواني قرار خواهند گرفت.

حل مسئله

اين توانايي فرد را قادر مي سازد تا به طور مؤثرتري مسايل زندگي را حل نمايد. مسايل مهم زندگي چنان چه حل نشده باقـي بماند، استرس روانـي ايجاد مـي کنند که به فشار جسمــي منجـر مي شود.

تفکر خلاق

اين نوع تفکر هم به مسأله و هم به تصميم گيري هاي مناسب کمک مي کند. با استفاده از اين نوع تفکر، راه حل هاي مختلف مسأله و پيامدهاي هر يک از آن ها بررسي مي شوند. اين مهارت، فرد را قادر مي سازد تا مسايل را از وراي تجارب مستقيم خود را دريابد و حتي زماني که مشکلي وجود ندارد و تصميم گيري خاصي مطرح نيست، با سازگاري و انعطاف بيشتر به زندگي روزمره بپردازد.

تفکر انتقادي

تفکر انتقادي، توانايي تحليل اطلاعات و تجارب است. آموزش اين مهارت ها، نوجوانان را قادر مـــي سازد تا در برخورد با ارزش ها، فشار گروه و رسانه هاي گروهي مقاومت کنند و از آسيب هاي ناشي از آن در امان بمانند.

توانايي حل مسأله

اين توانايي فرد را قادر مي سازد تا هيجان ها را در خود و ديگران تشخيص دهد، نحوه ي تأثير هيجان ها بر رفتار را بداند و بتواند واکنش مناسبي به هيجان هاي مختلف نشان دهد. اگر با حالات هيجاني، مثل غم و خشم يا اضطراب درست برخورد نشود اين هيجان تأثير منفي بر سلامت جسمي و رواني خواهد گذاشت و براي سلامت پيامدهاي منفي به دنبال خواهد داشت.

توانايي مقابله با استرس

اين توانايي شامل شناخت استرس هاي مختلف زندگي و تأثير آن ها بر فرد است. شناسايي منابع استرس و نحوه تأثير آن بر انسان، فرد را قادر مي سازد تا با اعمال و موضع گيري هاي خود فشار و استرس را کاهش دهد.

اجزاي مهارت هاي ده گانه زندگي

خود آگاهي
آگاهي از نقاط قوت
آگاهي از نقاط ضعف
تصوير خود واقع بينانه
آگاهي از حقوق و مسئوليت ها
توضيح ارزش ها
انگيزش براي شناخت
مهارت هاي ارتباطي
ارتباط کلامي و غيرکلامي مؤثر
ابراز وجود
مذاکره
امتناع
غلبه بر خجالت
گوش دادن
همدلي
علاقه داشتن به ديگران
تحمل افراد مختلف
رفتار بين فردي همراه با پرخاشگري کمتر
دوست داشتني تر شدن (دوست يابي)
احترام قائل شدن براي ديگران
مهارت هاي بين فردي
همکاري و مشارکت
اعتماد به گروه
تشخيص مرزهاي بين فردي مناسب
دوستيابي
شروع و خاتمه ارتباطات
مهارت هاي حل مسأله
تشخيص مشکلات علل و ارزيابي دقيق
درخواست کمک
مصالحه (براي حل تعارض)
آشنايي با مراکزي براي حل مشکلات
تشخيص راه حل هاي مشترک براي جامعه
مهارت هاي تفکر خلاق
تفکر مثبت
يادگيري فعال (جستجوي اطلاعات جديد)
ابراز خود
تشخيص حق انتخاب هاي ديگر (براي تصميم گيري)
تشخيص راه حل هاي جديد براي مشکلات
مهارت هاي مقابله با هيجانات
شناخت هيجان هاي خود و ديگران
ارتباط هيجان ها با احساسات، تفکر و رفتار
مقابله با ناکامي، خشم، بي حوصلگي، ترس و اضطراب
مقابله با هيجان هاي شديد ديگران
مهارت هاي تصميم گيري
تصميم گيري فعالانه بر مبناي آگاهي از حقايق کارهايي که مي توان انجام داد که انتخاب را تحت تأثير قرار دهد.
تصميم گيري بر مبناي ارزيابي دقيق موقعيت ها
تعيين اهداف واقع بينانه
برنامه ريزي و پذيرش مسئوليت اعمال خود
آمادگي براي تغيير دادن تصميم ها براي انطباق با موقعيت هاي جديد
مهارت هاي تفکر انتقادي
ادراک تأثيرات اجتماعي و فرهنگي بر ارزش ها، نگرش ها و رفتار
آگاهي از نابرابري، پيش داوري ها و بي عدالتي ها
واقف شدن به اين مسئله که ديگران هميشه درست نمي گويند
آگاهي از نقش يک شهروند مسئول
مهارت هاي مقابله با استرس
مقابله با موقعيت هايي که قابل تغيير نيستند
استراتژي هاي مقابله اي براي موقعيت هاي دشوار (فقدان، طرد، انتقاد)
مقابله با مشکلات بدون توسل به سوء مصرف مواد
آرام ماندن در شرايط فشار
تنظيم وقت
و يا همان مهارت هاي ده گانه را به شکل ديگري اشاره نموده اند:

مهارت هاي اصلي ( ده گانه )

1. توانايي تصميم گيري
2. توانايي حل مسئله
3. توانايي تفکر خلاق
4. توانايي تفکر نقادانه
5. توانايي رابطه مؤثر
6. توانايي برقراري روابط بين فردي سازگارانه
7. توانايي آگاهي از خود
8. توانايي همدلي با ديگران
9. توانايي مقابله با هيجان ها
10. توانايي مقابله با استرس ها
چنانچه مي بينيد همه اين مصاديق مهارت هاي زندگي هستند و مي توان از جنبه هاي ديگر نيز اين طبقه بندي را ادامه داد. حال سؤال اساسي اين است:
آموزش جغرافيا به کدام يک از اين مهارت ها مي تواند کمک کند؟ يا به عبارت ديگر نقش آموزش جغرافيا در توسعه مهارت هاي زندگي چيست؟
براي پاسخ دادن به اين سؤال شايد بد نباشد يک بار ديگر به يکي از تعاريف مهارت هاي زندگي مراجعه کنيم.
«مجموعه ي توانايي هايي که فرد را قادر مي سازد تا در طول زندگي در جهت ارتباط با خدا و رسيدن به کمال و ارتقاء سازگاري با خود، ديگران و محيط گام بردارد. به نحوي که منجر به بهبودي کيفيت زندگي او شود.»

و نگاهي به تعريف علم جغرافيا :

بررسي روابط متقابل انسان و محيط به منظور بهينه سازي زندگي انسان
آيا بين اين دو مقوله وجه اشتراکي وجود دارد؟ از همين وجه اشتراک مي توان براي برقراري ارتباط بين جغرافيا و مهارت هاي زندگي استفاده نمود.
چگونه؟
جغرافيا با توجه به ماهيتش و امکاناتي که فراهم مي کند از جمله بين رشته اي بودن و نگاه کل نگر به پديده ها مي تواند در آموختن و توسعه برخي از انواع مهارت هاي اشاره شده فوق ياري رسان باشد.
مهارت هاي شناختي (فراهم کردن زمينه هاي شناخت محيط طبيعي و افزايش دانش شهروندي)
مهارت هاي تخصصي ( مهارت هاي جهت يابي، نقشه خواني، سنجش از دور و ...)
مهارت هاي عمومي (مهارت تعلق خاطر داشتن به مواهب خدادادي، رفتار عاقلانه با محيط زيست، مهارت تفکر در خلقت جهان هستي، مهارت مثبت انديشي در حوزه هاي مشترک انسان و محيط و ...)
براي رسيدن به ادله اي قابل قبول بايد به اين موضوعات بينديشيم :
1. نقش برنامه درسي جغرافيا در تقويت يا تضعيف مهارت هاي زندگي
2. نقش معلم جغرافيا در تقويت يا تضعيف مهارت هاي زندگي
3. نقش دبيرخانه جغرافيا در تقويت يا تضعيف مهارت هاي زندگي

منابع

1. چهارچوب برنامه ارتقاء آداب و مهارت هاي زندگي-دفتر برنامه ريزي و تأليف کتب درسي1355 حميدرضا رضوي
2.اصول حاکم بر برنامه درسي مهارت هاي زندگي-دفتر برنامه ريزي و تأليف کتب درسي غير قابل استناد
3-اخلاص جهاني آموزش و پرورش- آويل 2000-چهارچوب عمل ناکار، دفتر همکاري هاي علمي
4-منابع مختلف اينترنتي

منبع:www.geography-dept.talif.sch.ir
/س