موشک هاي هوا به هوا يا AAM )  Air to Air Missile )

توسط هواپيما حمل مي شود و بر عليه هواپيماهاي دشمن يا يک هدف پرنده به کار گرفته مي شود . اين نوع از موشک ها عموما از لحاظ ابعاد نسبت به ساير موشک ها کوچکتر هستند زيرا ظرفيت هواپيماهايي که آنها را حمل مي کنند محدود است و اين موشک ها با توجه به ماموريتشان داراي برد نسبتا کوتاهي مي باشند و به اين علت به آنها Boost Glide مي گويند يعني به محض روشن شدن موتور يک سرعت اوليه به موشک داده مي شود و بعد از اين مرحله به سمت هدف گلايد مي کند . از موتور راکت با سوخت جامد در اين نوع موشک ها استفاده مي شود . زيرا ماهيتي ساده دارند و قابل اعتماد هستند . در بعضي موارد جهت اصلاح خصوصيات عملکردي موشک از موتور با کار کرد مدوام در طول پرواز استفاده مي کنند .
بعلت اينکه اين موشک ها مستقيما در زير هواپيما حمل مي شوند مشکلات آيروديناميکي نسبتا ساده اي ايجاد مي شود که شامل اثرات تداخل جريان بين موشک و هواپيما مي باشد . اين مسايل تداخلي بويژه در سرعت هاي بالا در بالهاي به عقب بر گشته جنگنده هايي که موشک حمل مي کنند بحراني است . بعنوان يک قانون خاص براي هواپيماي جنگنده بمب افکن هر موشکي که شليک مي گردد خواه عمود بر مسير حرکت و خواه به سمت عقب بايد آناليز همان وضعيت خاص انجام پذيرد . قابليت مانور پذيري موشک هاي AAM به دلايل زير در مقايسه با ساير موشک ها بيشتر مي باشد :
1- سرعت هاي زياد پرتاب
2- سرعت زياد هدف و مانور پذيري بالاي آن
3- زمان کوتاه پرواز جهت اصلاح مسير.
محبوب ترين موشك هوا به هواي ايراني:
مجبوب ترين موشك ايراني كه از طرفدارن زيادي برخوردار است موشك AIM-54 فينيکس است كه توسط جنگنده اف-14 نيروي هوايي حمل مي شود.

ليستي از موشك هاي هوا به هواي ايراني:

? AIM-7
? AIM-9
? AIM-54
? AA-8
? AA-10
? AA-11
? PL-2A
? PL-7
?سجيل
?فاطر
نكته مهم:
به دليل حفاظت اطلاعات شديد در مورد تسليحات هوايي در ايران اطلاعات دقيقي از موشك هاي موجود و تعداد انها در دسترس نيست.در سال هاي گذشته گزارشاتي در مورد ساخت موشك فاطر به دست ايران كه از بدنه AIM-9 و سيستم ايونيك جديدي بهره ميبرد شنيده شد كه اطلاعاتي از ان در دسترس نيست.همچنين اخرين پروژه موشكي هوا به هواي ايران موشك سجيل است كه نمونه هوا به هوا شده موشك هاوك ميباشد كه بر روي جنگنده اف-14 مورد استفاده قرار ميگيرد.

موشک هوا به هواي AIM-54 فينيکس شليک شده از اف 14 تامکت

موشك هاي هوا به هواي موجود در نيروي هوايي ايران

موشک هوا به هواي AIM-7 Sparrow :

اين موشک، يک موشک هوا به هوا از نوع هدايت شونده راداري با برد تقيريبي 40 كيلومتر و يک کلاهک انفجاري بسيار قوي است.ويژگي هاي عملياتي مختلفي دارد از جمله : قابليت استفاده در هر نوع آب و هوا و هر ارتفاعي و قابليت حمله به انواع هواپيماها و موشکهاي پيشرفته از هر جهتي. سري اين موشک ها داراي هدايت نيمه فعال راداري مي باشد.

امواج راداري و بهره بردن از سيستم کنترل هيدروليکي سطح، اين موشک را در جهت هدف خود تثبيت و هدايت ميکند نيروي محرکه ان توسط سوخت جامد فراهم مي شود.اسپارو داراي محدوديت هايي نيز هست از آن جمله اين که هواپيمايي که آن را شليک مي کند بايد هواپيماي مورد نظر را در رادار خود نگه دارد و براي اين منظور بايد مستقيم به سمت هدف حرکت کند.
اين موشک بر روي F-14 , F-15 ,F-18, F16 نيز نصب ميشود.
اين موشك در طول جنگ نيز با کمک جنگنده هاي اف-4 و اف-14 انواع مختلف جنگنده هاي عراقي از جمله ميراژ اف-1، ميگ-21 و 23، سوخو-22، سوپر اتاندراد، بمب افکن توپولف-22 و چند هليکوپتر عراقي و احتمالا يک موشک ضد کشتي اگزوست (بوسيله جنگنده اف-14 تامکت) را از بين برد، از اين موشک نيز در حال حاضر تعدادي باقي مانده است و همچنين به پايان عمر عملياتي خود رسيده است، گفته امير عطا الله بازرگان از بنيانگذاران جهاد خودکفايي ارتش در شماره 185 آبان 85 (پروژه سجيل – صفحه هفت) مجله صنايع هوايي در مورد نصب موشک روسي R-27 Alamo برروي اف-14 تامکت نيز خود گواهي بر اين مدعا است.

موشک هوا به هواي AIM-9 Sidewinder :

موشک سايدوايندر با بيشينه بردي حدود نه کيلومتر، يک موشک حرارت ياب ساخت ايالات متحده است که در جنگ هاي مختلفي حضور داشته و کارنامه موفقي از خود بجاي گذاشته است.اين موشک داراي بدنه اي استوانه اي شکل است داراي بال هاي تثبيت کننده غلتان و همچنين داراي 2 بالچه جداشدني است که مسئوليت کنترل سطح را بر عهده داشته و همچنين باعث افزايش مانورپذيري موشک مي شود.اين بالچه ها به حالتي عمود بر بال هاي عقب و پشت دماغه آن قرار مي گيرند. اجزاي اصلي موشک عبارتند از : هدايت گر مادون قرمز ، هدف ياب نوري فعال ، کلاهک انفجاري و موتور موشک.

سيستم هدايت مادون قرمز موشک را قادر مي سازد تا اگزوز موتور هواپيما را مورد هدف قرار دهد. اين سيستم از ساير سيستم هاي هدايتي ارزان تر است و مي توان آن را در روز يا شب و يا در حالت هاي جنگ الکترونيکي مورد استفاده قرار داد. اين سيستم همچنين شرايطي براي خلبان ايجاد مي کند تا موشک را شليک کند و از منطقه خارج شود ويا حات تدافعي – فرار به خود بگيرد در حالي که موشک خود را به سمت هدف هدايت مي کند. اين موشک داراي 11 گونه است در طي فرايند تکميل آن ساخته شده اند و سعي شده در هر گونه نواقص موارد قبلي رفع شود.
در طول جنگ تحميلي نيز اين موشک بوسيله جنگنده هاي ايراني استفاده شد و دهها جنگنده عراقي را بکام مرگ کشاند، در شمار جنگنده هاي عراقي که توسط سايدوايندر شکار شدند مي توان به يک فروند MiG-25RB (به وسيله F-5E و به خلباني کاپيتان جوادپور)، و چندين ميگ-21، 23 و 27،سوخو-20 و 22 ، چندين ميراژ اف-1 و دست کم دو ميراژ 5 اجاره شده از نيروي هوايي مصر اشاره کرد، در حال حاضر نيز تعدادي از اين موشک ها باقيمانده است، اما تلاش براي نصب موشک روسي R-73 و موشک چيني PL-7 برروي جنگنده هاي غربي نيروي هوايي و همچنين تلاش براي ساخت موشک فاطر بر پايه موشک سايدوايندر گواهي بر اين مدعا است که تعداد کمي از اين موشک ها باقيمانده و همچنين آنها به پايان عمر عملياتي خود رسيده اند.

موشک هوا به هواي AIM-54A Phoenix :

ترکيب جنگنده اف-14 و موشک فونيکس يکي از کشنده ترين ترکيب هاي جهان است که مي تواند براي هر جنگنده اي خطرناک باشد، اين موشک که بردي حدود 150 کيلومتر دارد، تنها برروي جنگنده اف-14 تامکت قابل نصب است و هر فروند اف-14 در آن واحد مي تواند شش فروند موشک فونيکس را حمل کرده و به کمک آنها بطور همزمان با شش هدف درگير شود و آنها را از بين ببرد، اين موشک در جريان جنگ هشت ساله کارنامه فوق العاده موفقيت آميزي از خود برجاي گذاشت و شکار دهها جنگنده عراقي به مانند بمب افکن هاي سنگين توپولف Tu-22، انواع مختلفي از ميگ ها، سوخوي Su-22، ميراژ اف-1 و سوپر اتاندارد و حتي موشک هاي کروز چيني C-601 را بنام خود ثبت کردند. تخمين زده مي‏شود که در طي جنگ ايران و عراق تعداد 130 شکار قطعي به نام اف14 هاي نيروي هوايي ايران به ثبت رسيده است و براي 23 نبرد هوايي ديگر نيز احتمال داده مي‏شود پيروزي از آن تامکت بوده باشد. بدين ترتيب حدود 153 شکار هوايي را مي‏توان به نام تامکتهاي ايراني به ثبت رساند.

نيروي هوايي ايران (IRIAF)، بين 170تا 190موشک AIM-54A را در طول جنگ 8 ساله شليک کرده است، که حدود 70 درصد آنها موفق به ساقط کردن هدف خود شده‏اند.
تعداد کمي از اين موشک ها پس از جنگ باقي ماندند که قابل استفاده نيستند، بهمين دليل نيز نمونه هواپرتاب موشک هاوک تحت عنوان سجيل که گاها بعنوان AIM-23B SkyHawk نيز شناخته مي شوند جايگزين آنها شد، از جمله مشکلات موشک سجيل وزن بسيار زياد آن و همچنين تعداد قابل حمل کم براي هر فروند (هر فروند اف-14 تنها مي تواند دو فروند موشک سجيل را بطور همزمان حمل کند) است.
البته در سالهاي اخير، گفته مي‏شود تعدادي از موشکهاي AIM-54C از طريق دلالان بازار سياه به دست ايران رسيده اند و ايرانيان توانسته اند گونه هاي قديمي AIM-54A را به نوع C تبديل نمايند؛ ضمن اينکه گزارشاتي دال بر ساخت نوعي بومي موشک فونيکس توسط صنايع نظامي ايران رسيد است که تواني مشابه AIM-54C را دارد. همچنين پس از بازنشست کردن تامکت و فونيکس در نيروي دريايي، حدس زده مي‏شود به تاريخ ژانويه 2007، حدود 200 ميليون دلار از قطعات حساس، موشکهاي AIM-54C و رادارهاي موجود در انبار نيروي دريايي ايالات متحده، از طريق قاچاقچيان بازار سياه اسلحه، توسط ايران خريداري گشته است.

موشک هوا به هواي: R-60 Aphid

در سالهاي پاياني دهه 1960، دفتر طراحي مولنيا (Molniya)، کار طراحي اولين موشک تاکتيکي هوا به هوا را آغاز نمود، نام آن K-60 يا (R-60 يا Object 62) بود. اين موشک مجهز به يک هدفياب مستقل از نوع حرارتي (Infrared) بود. (يعني مستقل از هواپيماي شليک کننده، هدف خود را پيدا مي‏کرد) توليد انبوه اين موشک به سال 1973 آغاز شد و بر روي جنگنده‏هاي مختلفي نصب و به کار گرفته شد.

R-60 يک موشک حرارت ياب براي نبردهاي هوايي بوده كه به طور فوق‏العاده‏اي کوچک است و نصف سبک‏ترين موشک هوا به هواي غربي وزن دارد و آن را مي توان با موشک آمريکايي سايدوايندر مقايسه کرد، موشک آفيد داراي برد 10 کيلومتر است. سيستم هدايت اين موشك بر اساس حرارت يابي گازهاي خروجي موتور (Infrared) است و سر جنگي 6 کيلوگرم که 1.6 کيلوگرم آن، اورانيوم ضعيف شده است زيرا اورانيوم چگالي بالايي دارد و به راحتي در فلزات نفوذ مي‏کند.
اين موشك امروزه در نيروي هوايي فقط برروي Su-24 ها و Su-25 ها استفاده مي شود و در مورد MiG-29 جاي خود را به موشک پيشرفته تر R-73 Archer داده است. همچنين با تغييرات جزئي مي توان اين موشک را بجاي موشک ناتوان PL-7 برروي جنگنده هاي چيني اف-7 نصب نمود، از تعداد موشک هاي آفيد نيروي هوايي اطلاع دقيقي در دست نيست.
موشک R-60 موشکي بود که در جريان جنگ يوگوسلاوي توسط ميگهاي29 آن کشور شليک شده و باعث سرنگوني يك فروند F/A-117 ايالات متحده شد.خلبان يک MiG-29A نيروي هوايي يوگسلاوي، با استفاده از سيستم IRST (هدفياب حرارت موتور) توانست با رادار خاموش، خود را از ديد جنگنده‏هاي ناتو مخفي کرده و سپس با موشک R-60 جنگنده‏ي 120 ميليون دلاري اف117 را سرنگون سازد.

موشک هوا به هواي: R-27 Alamo

موشك هوا به هواي ميان‏برد R-27 يكي از تسليحات اصلي جنگندهء ميگ-29 به شمار مي‎‏رود. اين موشك در سازمان ناتو با نام AA-10 ALAMO (آلامو) شناخته مي‏شود. موشك R-27R يكي از گونه‏هاي R-27 است كه از نظر مشخصات فني، بسيار به مشابه آمريكايي خود يعني AIM-7M (اسپارو) شباهت داشته و برابري مي‏كند، هرچند كه در بسياري موارد (مانند برد بيشتر و سرجنگي قوي‏تر)، از رقيب آمريكايي خود برتر مي‏باشد.

موشک R-27 در نمونه هاي مختلفي و با انواع سيستم هاي هدايتي توليد شده است، انواع اوليه آن R-24R با هدايت نيمه فعال راداري و حد اکثر برد 80 کيلومتر و R-27T با برد 45 کيلومتر و هدايت مادون قرمز مي باشند تمام موشک هاي آلامو نيروي هوايي از اين نوع اند.R-27 مي‏تواند در نبردهاي نزديك و سنگين هوايي يا نبردهاي دوربرد هوايي كه هواپيماي دشمن ديده نمي‏شود (BVR) به كار رود. اين موشک مي‏تواند اهدافي را که از جهت‏هاي مختلف هوايي مي‏آيند يا اهدافي را که در نزديکي سطح زمين يا سطح دريا پرواز مي‏کنند، در هر شرائط آب و هوايي، ساقط کند. همچنين مي‏تواند بر ضد پرنده‏هاي بدون سرنشين يا موشکهاي کروز نيز به کار رود. انواع جديد تر موشک آلامو نيز R-27RE، R-27TE و نوع هدايت فعال راداري R-27AE با بيشينه برد 170 کيلومتر مي باشد. با وجود اينکه موشک آلامو موشکي خوب و با مانور پذيري بالا است، ليکن MiG-29 هاي ايران که تماما از نوع اوليه اند (بعنوان تنها جنگنده نيروي هوايي که بطور استاندارد توانايي حمل اين موشک را دارند) در هدايت اين موشک آنگونه که بايد موفق نيستند و گاها اين موشک ها را به خطا مي دهند.
البته در صورت وجود جنگنده SU-27 در نيروي هوايي ايران اين جنگنده نيز توانايي شليك اين موشك را داراست.

موشک هوا به هواي :R-73 Archer

موشک هوا به هواي R-73 ساخت «ويمپل» که در سازمان ناتو با نام AA-11 Archer شناخته مي شود، توسط «دفتر طراحي کارخانجات ماشين سازي ويمپل» طراحي و ساخته شده است. اين موشک، پيشرفته ترين موشک بردکوتاه هوا به هواي ساخت روسيه مي باشد. اين موشک، عمومن به عنوان ترسناک ترين سلاح در نبردهاي نزديک هوايي (داگ فايت) معرفي مي شود.

به منظور جايگزيني مدلي قديمي R-60 (نام ناتو: AA-8 Aphid) به عنوان سلاحي جهت فواصل نزديک، براي هواپيماهاي جنگي اتحاد شوروي، طراحي و ساخته شد. کار طراحي اين موشک به سال 1973 باز مي گردد و اولين سري اين موشکها، به سال 1985 وارد خدمت در نيروي هوايي اتحاد شوروي شدند.
R-73 داراي هدايتگر حساس به مادون قرمز يا حرارت، خنک کننده سنسور جستجوگر با قابليت مهم «زاويهء بسته» مي باشد: يعني جستجوگر موشک مي تواند اهدافي را که در 60 درجه نسبت به محور طولي موشک، قرار دارند، تشخيص دهد و ببيند. حداقل فاصلهء مورد نياز جهت شليک اين موشک، در حدود 300 متر و حداکثر فاصلهء آئروديناميکي (فاصله اي که موشک در هوا و با انجام مانور به سمت هدف طي مي کند) حدود 30 کيلومتر مي باشد.
R-73 مانورپذيرترين موشک در بين موشکهاي مشابه مي باشد و اغلب کارشناسان بر اين اعتقادند که در قياس با موشک آمريکايي AIM-9M Sidewinder، در مرتبهء بسيار بالاتري قرار مي گيرد. R-73 يکي از بهترين گزينه ها براي نبرد هاي نزديک هوايي است و ترکيب جنگنده فوق العاده مانور پذير ميگ-29 و موشک R-73 مي تواند يکي از خطرناک ترين ترکيب ها براي نبرد هاي هوايي باشد. همچنين در صورت بهسازي جنگنده هاي Su-24 و Su-25 بمنظور حمل اين موشک توانايي آنها در دفاع از خود در حين عمليات تا حد زيادي افزايش مي يابد.
با توجه به بهينه سازي هاي انجام گرفته بر روي جنگنده هاي S-25,SU-24 احتمالا اين جنگنده ها قادر به استفاده از اين موشك خواهند بود.

موشک هوا به هواي: PL-7

موشک هوايي کوتاهبردPL-7 توسط کارخانه ي موتور هوايي ژوژ و توسعه يافته و در واقع نمونه ي مهندسي معکوس از موشک فرانسوي ماژيک R-550مي باشد و توسعه موشک از سال 1982 شروع و نخستين شليک آزمايشي آن در اواخر سال 1984 انجام شد.توليد رسمي از اين موشک در سال 1987آغاز گرديد.
موشک PL-7 يک کپي ناقص از موشک حرارت ياب فرانسوي R-550 Magic (ماژيک) است که توسط چين توليد شده و بهمراه جنگنده هاي ناتوان F-7 به ايران وارد شد، اين موشک داراي برد محدود 3 تا 5 کيلومتر مي باشد.نيروي هوايي جمهوري اسلامي ايران در سال 1992 پروژه اي را براي نصب موشک هاي چيني حرارت ياب PL-7 که خود کپي ناقصي از موشک ماژيک بودند بر روي هواپيماهاي F-4 و F-5 راه اندازي کرد. در نمايشي در پايگاه يکم شکاري يا فرودگاه مهرآباد در سال 1995 هواپيماهاي F-5 با ريل هاي جديد موشک هاي چيني به پرواز درآمدند. اين هواپيماها همگي مجهز به موشک هاي تقريباً بي مصرفPL-7 در موقعيتي عجيب در نوک بال ها نصب شده بودند. اين پروژه که با هزينه اي چند ميليون دلاري راه افتاده بود، ابتدا به کمک تکنسين هاي چيني شروع شد، اما نتايج چندان رضايت بخش نبود. با صداي اعتراضاتي که از پرسنل نيروي هوايي شنيده شد، سرانجام انجام پروژه به کمک چيني ها لغو گرديد و پروژه به مجتمع تجهيزات الکترونيکي نيروي هوايي جمهوري اسلامي ايران واگذار شد. اين بار موشک PL-7 روي هواپيماهاي MiG-29 و F-4,F-5 نصب شد اما نه خلبانان جنگنده ميگ-29 حاضر بودند بجاي موشک توانمند R-73 از موشک هاي ناتوان PL-7 استفاده کنند و نه خلبانان اف-4 و اف-5 حاضر بودند سايدوايندر را با PL-7 جايگزين کنند، در حال حاضر اين موشک ها تنها برروي جنگنده هاي چيني F-7 و ميراژ هاي فرانسوي که از نبود موشک R-550 رنج مي برند استفاده مي شوند.. با اينکه موشک PL-7 به تعداد زياد و البته با قيمت ارزان در اختيار ايران بود، اما هرگز نيروي هوايي اين موشک را اسلحه اي واقعاً قابل عمليات روي هواپيماهاي ذکر شده به حساب نياورد.

موشك هوا به هواي فاطر:

موشك فاطر موشكي ساخت ايران است كه بر پايه موشك AIM-9P ساخته شده است.اين موشك از بدنه و سرجنگي قوي موشك امريكايي سايندروز بهره مي برد و طراحي مجدد سيتم هاي هدايت و ... توسط ايران انجام رفته است.

در زمينه اين موشك اطلاعات زيادي در دست نيست برخي منابع از كپي برداري اين موشك از AIM-9P سايندروز خبر ميدهند كه از ايونيك جديدي بهره مي برد و برخي منابع ديگر از ارتقاع سايندروز هاي موجود در انبار نيروي هوايي و نامگذاري آن با نام فاطر خبر مي دهند.البته با توجه به شواهد موجود به نظر مي ايد كه ايران موفق به كپي كردن اين موشك با ايونيك جديد شده باشد.

موشک هوا به هواي سجيل :

موشک سجيل كه AIM-23C هم خوانده مي شود، نمونه اي از موشک ضد هوايي زمين به هواي هاوک يا MIM-23B آمريکايي است. گفته مي شود که کوشش براي ساخت چنين موشکي در حقيقت از جايي شروع شد که اسرائيل دست به استارت پروژه ي Distant Thunder يا Distant Reach کرد. در اين پروژه، نيروي هوايي اسرائيل و صنايع هواپيماسازي اين رژيم تلاش هايي را براي تبديل موشک ضد رادار AGM-78 به يک موشک هوا به هوا براي رهگيري هواپيماهاي سريع السير MiG-25 انجام دادند. ظاهراً ايران کار تبديل موشک هاي زمين به هواي MIM-23B را به موشک هاي هوا به هوا از سال 1986 شروع کرده بود. پروژه تبديل موشک هاي هاوک به موشک هايي که از هواپيماهاي جنگنده قابل پرتاب باشد، پروژه «قوش آسمان» ناميده شد. تست هاي اوليه اين موشک بسيار نا اميد کننده بود. ظاهراً خطوط ارتباطي رادار AN/AWG-9 براي موشک هاوک کافي نبود و سيستم هدف گيري موشک هاوک نيز در برقراري ارتباط با اين رادار دچار مشکل بود. در جنگ ايران و عراق هم بيش از يکي دو موشک هاوک شليک نشد چرا که اين پروژه با مشکلات بسياري مواجه بود. اگرچه در سال هاي اخير گفته مي شود که مشکلات اين موشک به کلي رفع شده و موشک هاوک هواپرتاب به طور محدود در خدمت نيروي هوايي است. تعداد زيادي از تامکت هاي نيروي هوايي جمهوري اسلامي ايران به منظور توانايي حمل موشک هاوک دستخوش تغييراتي شدند.

تامکت هاي ايراني مي توانستند در آن واحد دو موشک هاوک را در پايلون هاي 1B و 8B، يعني محل نصب موشک هاي فينيکس در نزديکي ورودي موتورها، و يک موشک ديگر را در فضاي بين موتورها که اصطلاحاً تونل ناميده مي شد حمل کنند.
منابع غير موثق از برد 60 تا 90 كيلومتري موشك سجيل سخن مي گويند.با اين تفاسير اين موشك تا حدودي كمي مي تواند خلاء نبود موشك فونيكس را بپوشاند.
تذکر : تمام منابع مورد استفاده ، در مقاله ي « تسليحات نظامي ايران(1)- صاعقه» ذکر گرديده است.
/خ