چکيده

در اين مقاله سعي شده است تا با بررسي زير ساخت هاي کتاب هاي درسي و ويژگي هاي منحصر به فرد آن در حوزه دانش جغرافيا ، تجربيات به دست آمده در تاليف اولين کتاب درسي جغرافيا مبتني بر فناوري اطلاعات و ارتباطات ارايه گردد . شايد که گامي کوچک در بهبود شرايط فعلي برداشته شود و نهايتا اين گام و گام هاي بعدي منجر به تهيه استاندارد هاي کتاب درسي مبتني بر فناوري اطلاعات و ارتباطات گردد.
در بررسي حاضر ، پس از مروري اجمالي بر مشخصات کتاب هاي درسي جغرافيا و تاريخچه توليد آنان در ايران ، به روي کرد اطلاعات و ارتباطات اشاره خواهد شدو سپس ضرورت بهبود کتاب هاي درسي جغرافيا و علت فقر تاليف چنين کتاب هايي مورد بررسي قرار خواهد گرفت. در بخش بعدي مشکلات توليد اين دسته از کتاب هاي درسي با روي کرد جديد مطرح شده و آن گاه ويژگي هاي آنان مرور مي شوند.بر شمردن تطبيقي مزايا و معايب کتاب هاي درسي جغرافيا در دو روي کرد سنتي و فناوري اطلاعات و ارتباطات بخش ديگري از اين مقاله است . تقسيم بندي انواع کتاب هاي درسي در حوزه فناوري اطلاعات و ارتباطات و ارايه تصويري از آينده اين دسته از کتاب ها ممکن است زمينه ساز توجه مولفان و نهايتا خروج از وضعيت فعلي باشد.

مقدمه

فرانسيس بيکن فيلسوف انگليسي معتقد است که دانش به انسان توانايي مي بخشد و ارزش آن در همين توانمند سازي انسان است .
اطلاعات ، پايه ي دانش است و فناوري سبب افزايش توليد يا توليد انبوه آن مي شود.از اين روست که فناوري اطلاعات مي تواند انسان را به توانمندي افزون تري نايل نمايد.
تحولات در حوزه فناوري اطلاعات و ارتباطات در چند دهه اخير بيشتر به داستان هاي علمي-تخيلي ژول ورن شباهت دارد.در اين دوره کوتاه که بر اساس نظريه تافلر به عصر انقلاب اطلاعا ت معروف شده است سرعت ، که از مشخصه هاي فناوري است به خوبي مشهود است .به نحوي که به خاطر آوردن سير اين تحولات تنها به مدد مراجعه به انبوه اسناد و مدارکي ميسر مي شود که در اين اندک زمان فراهم شده است. در اين دوره طبيعتا کتاب ها نيز با اندکي تسامح از اين پديده متاثر شده اندو در بين آن ها ،کتاب هاي درسي نيز با تاخيري نه چندان شايسته مي روند تا رابطه اي متقابل با فناوري اطلاعات و ارتباطات بر قرار نمايند.رابطه اي که از يک سو بر توسعه فناوري مذکور کمک نموده و از سوي ديگر فناوري شرايطي ويژه براي توليد کتاب هاي درسي فراهم مي نمايد.
تقريبا از دهه 1980 به بعد موضوع جامعه اطلاعاتي به طرز فزاينده‌اي مورد توجه انديشمندان، سياست شناسان و دانشمندان علوم اجتماعي قرار گرفته است و مفهوم جامعه اطلاعاتي به سر چشمه‌اي از مباحثه‌ها و گفتمان‌هاي فراوان تبديل شده است.
نقش اهميت فزاينده كاربرد اطلاعات در فرآيند توليد، پردازش و توزيع فعاليت‌هاي جوامع باعث شده است تا برخي از كشورهاي صنعتي جهان در رديف جوامع اطلاعاتي به حساب آيند؛ در اين جوامع برخلاف كشورهاي صنعتي كه اساسا به قدرت مكانيكي وابسته بودند همه چيز نيازمند رايانه و عصر اطلاعات است.
'ويليام مارتين' در خصوص جامعه اطلاعاتي مي‌گويد: 'هر چند واژه جامعه اطلاعاتي از چند سال پيش متداول بوده است اما هنوز درباره مفهوم و محتواي آن تفاهم عملي حاصل نشده است'.
مي‌توان گفت: از سال 1980 به بعد بروز تغييرات اجتماعي، اقتصادي و فناوري ناشي از اطلاعات در پاره‌اي از كشورها سبب شده است تا اين كشورها نه‌تنها از جوامع در حال توسعه بلكه از جوامع توسعه يافته نيز متمايز شوند، بنابراين بسياري از نظريه پردازان و صاحب نظران علوم اجتماعي به تبيين و تعريف نوع جديدي از جامعه پرداخته‌اند كه در آن اطلاعات نقش جادويي را ايفا مي‌كند. اين تعاريف جامعه اطلاعاتي از جنبه‌هاي فناورانه، جغرافيايي، اقتصادي، سياسي،اجتماعي و فرهنگي مورد توجه قرار دارند.

1تعريف فناورانه(تكنولوژيك)

مقبول‌ترين تعريف 'جامعه اطلاعاتي' بر نوآوري فوق‌العاده فناورانه بنا شده است؛ همگرايي و پيوند رايانه و مخابرات در تمام اركان زندگي هم چون نظام ماليات، تامين اجتماعي، كارت‌هاي اعتباري، امنيت داخلي و خارجي وارد شده و انواع گوناگوني از اطلاعات را كه به حالت رقمي‌درآمده است، ايجاد كرده‌اند.در اين ميان پيشرفت‌ هاي خيره كننده در پردازش، نگهداري و انتقال اطلاعات در واقع به كاربرد فناوري‌هاي اطلاعاتي در تمام زواياي حيات اجتماعي انجاميده است. هم چنين ارزاني تكنولوژي‌هاي پردازش و نگهداري اطلاعات موجب شده است تا گستره آن‌ها در ابعاد جهاني وسعت يابد. به هر حال، اين روي كرد معتقد است كه جامعه اطلاعاتي از عوارض توسعه شتابان فناوري اطلاعات است.امروزه، پديده‌هاي كم و بيش آشنايي هم چون تجارت الكترونيكي،‌ دولت الكترونيكي، آموزش مجازي، بانكداري الكترونيكي و حتي جنگ الكترونيكي و نيز جرايم سايبر كه از علائم جامعه اطلاعاتي محسوب مي‌شوند، همگي نشان مي‌دهند كه فناوري با يك تغيير بنيادين منجر به شكل گيري نوع جديد ي از جوامع تحت عنوان جامعه اطلاعاتي شده است.[1]

2-جنبه جغرافيايي

تبيين جهاني‌شدن در زمينه آينده تغييرپذير جهان، بر دگرگوني در دسترسي آزاد به اطلاعات، در فرايند جامعه اطلاعاتي دنياي نوين مبتني است. از ديدگاه «كاستلز» در كتاب سه‌گانه عصر اطلاعات، منظره نوين جهاني بر ساختار شبكه اطلاعاتي استوار است. «گيدنز» بحث جهاني شدن را بر مبناي نظريه «زمان جهاني» طرح كرده و «دراكر»(Druker) مبحث فناوري را از ديدگاه مديريتي بررسي مي‌كند. علوم متنوعي (مثلاً جغرافيا) بحث جهاني شدن را از منظر كلانشهرها و زيست انسان در شهر و محله مورد توجه قرار داده‌اند و عالمان مديريت، تأثير اين حوزه را بر سازماندهي دانش و شيوه اداره ساختار بوروكراسي، ارزيابي كرده‌اند. در مقابل، اطلاع‌رساني تأثير جهاني‌شدن را بر مبناي استفاده از ابزارهاي نوين دنياي فناوري و نفوذ فناوري در سازماندهي و خدمات به مراجعين، مورد توجه قرار مي‌دهد. به واقع هر چند كه حوزه اقتصاد آزاد و نظريه‌هاي سياسي از نظم نوين جهاني متأثر شده‌اند، ولي جهاني‌شدن و تأثير آن در عرصه اطلاع‌رساني از ويژگي‌هاي جامعه اطلاعاتي است كه مرزهاي دولت ملت را در مي‌نوردد و دستيابي به اطلاعات را (با توجه به ابزارهاي اطلاعاتي نوين) مورد توجه قرار مي‌دهد.
اين كه كشورهاي در حال توسعه در هزاره جديد، به ابزارهاي نويني براي دسترسي به اطلاعات نياز دارند، بحثي جداگانه را مي‌طلبد. در حال حاضر تمدن نوين اطلاعاتي بحث‌هاي نويي را در اطلاع‌رساني مورد توجه قرار داده: ابزارهاي جديدي از قبيل كتابخانه‌هاي ديجيتالي، كتابخانه‌هاي الكترونيكي، يا كتابخانه‌هاي بي‌كاغذ كه از ابهام معنايي برخوردارند؛ يا ابزارهاي عمومي مانند ديسك‌هاي مغناطيسي و نوري كه جنبه‌اي عام يافته‌اند، ولي بهره‌جويي از آن‌ها نيازمند تجهيزات ويژه‌اي است[2]

نقش دانش جغرافيا در توسعه فناوري اطلاعات و ارتباطات:

عده اي معتقدند که جغرافيا علم مکان هاست. تعريف سنتي جغرافيا حاکي از آن است که جغرافيا رابطه متقابل بين انسان و محيط را مورد بررسي قرار مي دهد. و تعريف ديگر اين علم . بررسي تفاوت ها و تشابهات محيط است . هر يک از اين تعاريف را که بپذيزيم ، اين نکته که جغرافيا علمي داراي تحرک و پويايي است در آن مستتر است . از سوي ديگر ماهيت فناوري اطلاعات و ارتباطات به گونه است که با تحرک و مشخصا با سرعت توام است . شايد اين يکي از وجوه اشتراک و اتصال بين دانش جغرافيا و فناوري اطلاعات و ارتباطا ت باشد و وجوه ديگر را بايد در گرايش هاي دانش جغرافيا جستجو کرد . از جمله انبوهي اطلاعات جغرافيايي که روزگاري به عنوان عاملي مزاحم در امر آموزش تلقي مي شد ، امروزه به مدد فناوري نوين ، به يک حسن تبديل شده است. از اين روست که کتب درسي جغرافيا براي رفع اتهام تراکم اطلاعات زياد و به منظور کاهش چگالي مفاهيم خود بهتر از هر امکاني مي توانند از فناوري اطلاعات و ارتباطات مدد بجويند و متقابلا موجب بسط و ارتقاي آن شوند.

مشخصه هاي کتب درسي جغرافيا

1-کتاب هاي درسي جغرافيا از معدود کتاب هايي هستند که اگر به درستي سازماندهي شوند مي توانند بار منفي کتاب هاي درسي را کاهش دهند.گاهي برخي از اين کتاب ها به سبب قابليتي که دارند مي توانند مخاطبيني فراتر از يادگيرندگان نظام هاي رسمي آموزشي را جلب نمايند.
2-اطلاعات متنوع، تصاوير جذاب ، نقشه هاي مفيد و کاربردي ، فعاليت هاي متناسب با ذوق و سليقه مخاطبين خسته از آموزش هاي يک نواخت و نزديکي قابل قبول با زندگي روزمره و سودمندي آشکار مطالب آن ، از جمله ويژگي هاي کتاب هاي درسي جغرافيا هستند .
قطعا بسياري از افراد مسن در يادآوري محتواي کتاب هاي درسي جغرافيا در دوران تحصيل خود چنين ويژگي هايي را به خاطر دارند. کتاب هاي جغرافياي سال پنچم و ششم ابتدايي دهه 40 (ه.ش) که به کتاب هاي جغرافياي طلايي معروف بودند از آن جمله اند و هنوز در ذهن مخاطبان آن سالها با تصاوير روشني باقي مانده اند.
3- نکته ديگري که در اين مورد بايد به آن توجه ويژه نمود ؛ موضوع تفاوت بين کتاب جغرافياو کتاب هاي درسي جغرافياست .معمولا کتاب هاي جغرافيايي بر اساس موضوعاتي که که به آن اشاره دارند ، طراحي و سازماندهي مي شوند. در حالي که کتاب هاي درسي جغرافيا در همان موضوعات مي بايست ضمن رعايت اصول حاکم بر انتخاب محتوا تاکيد خاصي بر نياز ها و توانايي هاي مخاطبين خود داشته باشند.چرا که چنين محتوايي قرار است با تامل بيشتر و به منظور ايجاد تغييراتي در ذهن خواننده عمل نمايند. و از آنجا که قرار بر اين است که ميزان اين تغييرات اندازه گيري شود ، بار منفي براي آنها به وجود خواهد آورد.از اين روست که مولفان چنين کتاب هايي ناچار خواهند بود تا با استفاده از تصاويري آموزشي و توضيحات بيشتر موضوعات را مورد تفهيم دهند .در حال که کتاب هاي معمولي چنين تنگنا هايي ندارند و در پي اندازه گيري و ارزشيابي از آموخته هاي مخاطبين خود نيستند.
4- گستردگي موضوعات جغرافيايي از سوي ديگر موجب مي شود که کتاب هاي درسي جغرافيا به خودي خود داراي بار حجمي زيادي بشوند. در روزگاري که نسل مخاطب کتاب هاي درسي جغرافيا حوصله زيادي براي تعميق و تامل بر محتواي پر حجم ندارند . نتيجه خيلي دور از پيش بيني نخواهد بودو همواره تقاضا براي کاهش حجم چنين کتاب هايي وجود خواهد داشت . شايد اگر راهکار تازه اي براي عرضه محتواي ضروري آموزش جغرافيا جستجو نشود ، بايد در انتظار کاهش دانش پايه جغرافيا نزد محصولات نظام آموزشي خود باشيم.

تاريخچه کتاب هاي درسي جغرافيا

در مورد شروع آموزش جغرافيا به عنوان يک درس مستقل در ايران ، نظرات مختلفي وجود دارد. برخي جغرافيا را يک درس فرعي مي دانندو معتقدند که جغرافيا هرگز به صورت مستقل تدريس نمي شده است بلکه به عنوان درسي ضميمه همراه درس رياضي يا فنون نظامي در برنامه هاي درسي ارايه مي شده است. برخي نيز معتقدند با تاسيس دارالفنون در سال 1268 ه. ق (1230 ه. ش) رشته هايي براي تحصيل به شيوه جديد بوجود آمد و علاوه بر آنها مواد درسي اساسي هم چون زبان خارجه ، ادبيات فارسي، علوم طبيعي ، رياضي، تاريخ، جغرافيا و نقاشي نيز تدريس مي شد
در بررسي تحولات کتاب هاي جغرافيايي در اين دوران ،هر دو نوع کتاب هاي اشاره شده را مي توان يافت که برخي از آن ها از اين قرارند:
در سطح عالي؛
1- حکمت طبيعي ، مکانيک، توپخانه ، حساب و جغرافيا تاليف ميرزا زکي خان مازندراني
2- حساب ، هندسه ،جبر، جغرافيا و تاريخ طبيعي از ميرزا عبدالغفار خان نجم الدوله
در سطح ابتدايي؛
1- هيئت ( جغرافياي رياضي) نوشته عبدالغفار خان نجم الدوله و ميرزا رضا خان مهندس الملک
2- جغرافيا نوشته ميرزا رضا خان مهندس الملک
در همين دوران کتاب هاي جهان نما نوشته فلوغون رافائيل در 1267 ه. ق ، جام جم اثر فرهاد ميرزا معتمد الدوله در 1272 ه . ق ، اصول علم جغرافيا از عبداغفار خان نجم الدوله در 1298 ه .ق جغرافيا يا معرفه الارض از محمود مشاورالملک در 1298 ه.ق ( برگردان از زبان فرانسه ) علم جغرافيا از ميرزا موسي خان ولد ( مفتاح الملک) در 1318 ه.ق . وبسياري کتب ديگر به چاپ رسيدند. [3]

روي کرد فناوري اطلاعات و ارتباطات در آموزش

فناوري اطلاعات و ارتباطات در مدت زمان کوتاهي که از پيدايش آن مي گذرد ، توانسته است تغييرات فراواني را در نحوه زندگي بشر بوجود آورد.يکي از زمينه هايي که سهم عمده اي از اين تغييرات را به خود اختصاص داده است ، يادگيري است.
کاربرد فناوري اطلاعات و ارتباطات در آموزش سبب شده است تا محيط آموزشي امروز به سوي مجازي شدن سوق پيدا کند. و سبب افزايش فزاينده اي از ارتباطات ميان افراد با سلايق مشترک شود . به نظر مي رسد در دنيا بر حسب ظاهر بيشتر زمينه اشتراک در مسايل آموزشي باشد [4].
هر چه زمان مي گذرد نا کارآمدي نظام هاي آموزشي سنتي بيشتر آشکار مي گردد و نياز به تحول در نظام آموزشي متداول بيشتر احساس مي شود . اساسا نياز به تغيير در نظام هاي آموزشي نيازي ذاتي است . هر روي کرد جديدي نيز به هر تقدير بر نظام هاي آموزش تاثير گذار هستند . ( اگر تاثير متقابل نپذيرند) . در چنين اوضاعي فناوري اطلاعات و ارتباطات به عنوان يک روي کرد جديد تمام ابعاد زندگي بشر را متاثر ساخته است . ساده انديشي است اگر تصور کنيم اين روي کرد بر نظام آموزشي ما بي تاثير خواهد بود . عاقلانه تر آن است که به جاي ايستادن در مقابل موج نو آوري هاي آموزشي سوار بر اين امواج شويم .
يکي از مسايلي که در بحث فناوري اطلاعات و ارتباط تا به امروز محل مناقشه بين کارشناسان امر آموزش و سياستگذاران نظام آموزشي بوده است ، موضوع روي کردي بودن آن يا ابزاري دانستن آن است. هر يک از دو گروه ادله اي را براي اثبات ديدگاه خود ارايه مي کنند و در حال حاضر به جهت فراهم نشدن زمينه هاي توافق بين اين دو تفکر اغلب فعاليت هاي آموزشي به عنوان امري روبنايي تلقي و اجرا مي شود. شايد يکي از دلايل کم توفيقي فناوري اطلاعات و ارتباطات در آموزش و پرورش ناشي از همين نکته باشد.در نگاه ابزاري به جهت نگراني از غير قابل کنترل شده اين مقوله و خروج مخاطبان نظام آموزشي از قيد برنامه هاي درسي رسمي و افزايش تاثير برنامه هاي درسي پنهان ، معمولا با ترديد به فناوري اطلاعات و ارتباطات مي نگرتد و همين نگرشي سر آغاز محدوديت هايست که نهايت منجر به از دست رفتن موقعيت هاي طلايي مي شود . مثل هر پديده نو ، ترس و نگراني از تاثيرات سوء آن پديده مانع از پرداختن اساسي به آن مي شود . از اين روست که نگاه ابرازي با اين تفکر رشد نموده است. به عبارت ديگر "هر کس چکش به دست دارد همه چيز در منظرش ميخ است".از سوي ديگر برخي معتقدند که فناوري اطلاعات و ارتباطات يک روي کرد نوظهور در پايان هزاره دوم بوده است و هم چون هر روي کرد ديگري داراي فلسفه ،اصول، اهداف و سير تحولي و تکاملي بوده است و نبايد صرفا به عنوان يک ابزار بدان نگريست.نگاه روي کردي به فناوري اطلاعات و ارتباطات به منزله استفاده از حداکثر پتانسل آن در امر آموزش و پرورش خواهد بود.
يکي از مشخصه هاي بارز اين روي کرد ويژگي سرعت آن است . همين ويژگي به تنهايي کافي است تا نسبت به يادگيري بهتر و سريع تر به تامل بنشينيم.
اين روي کرد جديد از سه عنصر اصلي تشکيل شده است . فناوري ، اطلاعات ، ارتباطات
هر سه اين عناصر از مقوله هاي جدي برنامه هاي آموزشي و بالطبع از مقولات اساسي کتاب هاي درسي هستند. در حال حاضر اطلاعات و ارتباطات به يکديگر وابسته اند و بدون فناوري ارتباطات ، امکان انتقال اطلاعات ميسر نيست .از اين رو نمي توان فقط به بخشي از آن ها پرداخت و بقيه را به زمان ديگري موکول کرد. چيزي که متاسفانه در برنامه هاي آموزشي ما در سالهاي اخير مشهود است . برگزار ي دو جشنواره الگو هاي تدريس مبتني بر فناوري اطلاعات و ارتباطات نشان داد که کج روي هاي بوجود آمده ناشي از همين نگاه تفکيکي و جدا نمودن اجزاي روي کرد فناوري اطلاعات و ارتباطات بوده است . به نحوي که يک تغيير فرهنگي را تا حد يک کارکرد اجرايي تنزل داده اند.

سابقه استفاده از فناوري اطلاعات در آموزش جغرافيا :

شايد آغاز استفاده از روي کرد فناوري ااطلاعات در آموزش جغرافيا به اولين تلاشها براي ترسيم نقشه هاي پايه باز گردد . اما مطالعات آماري در حوزه جغرافياي جمعيت ، برنامه ريزي ناحيه اي وآزمايش سرزمين در حوزه جغرافياي انساني و مطالعات هيدولوژيکي ، ژئومورفولوژيکي و کليماتولوژي در حوزه جغرافياي طبيعي بيشترين استفاده را در سال هاي اوليه تولد اين روي کرد برده اند . در زمينه مهارتهاو امکانات فناوري هاي جغرافيايي دو حوزه GIS و GPSحد اکثر استفاده را از اين روي کرد برده اند .چه اساسا اين دو مقوله بدون به کار بردن روي کرد فناوري ارتباطات و اطلاعات امکان توسعه به حد امروز را نداشتند. به خصوص ارزش هاي نتايج تعيين موقعيت جغرافيايي در پروژههاي فناوري فضايي ونظامي قدمتي بيش از ساير علوم براي جغرافيا در استفاده از اين روي کرد مشخص مي سازد . و فرايند تکاملي آن را شايد با توليد اولين عکس هاي هوايي دردوران جنگ جهاني اول قرين بدانيم و تا به امروز که تصاورير رقومي ماهواره اي دنيايي تازه اي را براي فناوري هاي جغرافيايي پيش چشم آورده است.

ضرورت بهبود کتاب هاي درسي جغرافيا

اگر چه سابقه تاليف کتاب هاي درسي جغرافيا به شکل امروزي آن به روزگار دارالفنون باز مي گردد ، اما در بسيار ي موارد ديگر براي رفع کاستي هاي نظام آموزشي اقداماتي صورت پذيرفت تا مشکلات آموزش جغرافيا بر طرف شود . هرچند از ميزان اقبال اين اقدامات اطمينان چنداني در دست نيست.( نگاه کنيد به بلبشوي کتاب هاي درسي نوشته زنده ياد جلال آل احمد – سه مقاله ديگر –نگارش دي ماه 1339 – چاپ سوم 1356 – انتشارات رواق تهران)
در آموزش هاي مرسوم ، کتاب هاي درسي جغرافيا نيز هم چون ساير علوم مي بايست فاصله بين وضع موجود و وضع مطلوب آموزش ها را در حداقل زمان طي کند . در حالي که واقعيت ها حکايت از وضعي ديگر دارند. به عنوان مثال يکي از کتاب هاي درسي جغرافيا در يکي از دوره هاي تحصيلي بيش از 35 سال است که استفاده مي شود و طي اين سالها فقط از حجم آن کاسته شده و تغييرات روبنايي در آن اعمال شده است . حتي اولين برنامه درسي جغرافيا نيز که به شکل مستند توليد شد نتوانست اين مشکل را بر طرف نمايد. حال چرا چنين است؟
"کتاب درسي در شرايط فعلي ما از موقعيت ويژه اي برخوردار است و ياد گيري دانش آموزان و ياددهي معلمان به مقدار زيادي به کيفيت اين وسيله آموزشي بستگي دارد. کتاب درسي زماني از وضع قابل دفاع و مطلوبي برخوردار خواهد شد که بر اساس آن چه که در يادگيري، موثر و کار آمد باشد ، تنظيم شده باشد. ساختار کتاب درسي انعکاسي از ساخت يادگيري است و يادگيري به عنوان مرکز توجه نظام تعليم وتربيت با رعايت قوانيني معين شکل مي پذيرد.براي تحقق يادگيري موثر، شرايط و زمينه لازم بايد بوجود آيد.و تحت شرايط مناسب آمادگي عاطفي ، رواني و شناختي لازم براي درک و فهم حاصل آيد . اين ويژگي يادگيري است که به ما اجازه مي دهد در ساختار کتاب درسي به اجزا و عناصري قايل باشيم"[5]
در چنين حالتي ضمن مراقبت از داشته هاي فعلي در حوزه کتاب هاي درسي جغرافيا مي بايست به دنبال راهبرد هاي موثر تر براي بهبود شرايط موجود بود. هر اندازه در اين زمينه سرمايه گذاري شود نه تنها آموزش هاي جغرافيا را در سطوح مختلف بهبود خواهد بخشيد ، بلکه موجب اعتلاي ساير کتب غير درسي جغرافيا نيز خواهد شد . مگر نه اين است که در نظر بسيار از برنامه ريزان درسي ، محتواي ساير کتب در حوزه دانش جغرافيا نيز با هدف کمک به تفهيم مفاهيم کتاب هاي درسي و براي تکميل محتواي آن ها تهيه مي شوند.؟

فقر تاليف کتاب هاي درسي جغرافيايي

اگر نگاهي اجمالي به چند شماره از ماهنامه ( کتاب ماه) ويژه تاريخ و جغرافيا بيندازيم. (نمايه اي که اختصاصا براي معرفي کتاب هاي جديد التاليف در حوزه تاريخ و جغرافيا به همت وزارت ارشاد اسلامي چاپ مي شود)صحت اين ادعا را درخواهيم يافت.بدون اغراق بيش از10/9( نه دهم) آثار نوشته شده و معرفي شده مربوط به حوزه تاريخ است . اين فقر صرفا معطوف به کتاب هاي درسي جغرافيا نيست بلکه در ساير حوزه هاي دانش جغرافيا نيز مشهود است.
شايد يکي از دلايل اين بي رونقي در عرصه نگارش متون جغرافيايي ،نبود يک نظام مدون براي روشن نمودن راه مولفاني است که بضاعت علمي کافي براي رفع اين مشکل سخت نويسي در ادبيات جغرافيا را دارند. برنامه جديد آموزش جغرافيا که 10 سال از زمان تولدش مي گذرد در اين دوران توانست حدود 150 مولف متون جغرافيايي تربيت کند که البته تمام سعي آنها به توليد 30 جلد کتاب درسي براي 30 استان کشور خلاصه شد و صد البته که همگي آنها هم مشخصه هاي کتاب هاي درسي جغرافيا را ندارند.
نبود رشته تحصيلي آموزش جغرافيا در کنار شاخه هاي تخصصي در دانشکده ها و گروه هاي درسي دانشگاهي ؛هم خود را از تحول در متون درسي جغرافيا محروم کرده است و همه انتظارات اجتماعي را بر نياورده است . بازار نشر نيز با انتخاب گزينشي بر معيار سود دهي تاليفات، عاملي ديگر در ايجاد وضعيت موجود است.

انواع کتاب هاي جغرافيا مبتني بر فناوري اطلاعات و ارتباطات

کتاب هاي مذکور را هم چون اجزاي بسته آموزشي جغرافيا در شکل سنتي اش مي توان تقسيم بندي نمود. اگر بسته آموزشي جغرافيا را مجموعه اي شامل:
کتاب درسي دانش آموز، کتب کار دانش آموز، کتاب راهنماي معلم ، کتاب هاي کمک درسي دانش آموز ، کتاب هاي کمک آموزشي دانش آموز، کتاب مرجع جغرافيا براي معلم و دانش آموز ، مجموعه نقشه هاي موضوعي ، لوحه هاي فشرده آموزش جغرافيا ، فيلم هاي آموزشي ، و مجلات عمومي و تخصصي بدانيم. انواع کتاب هاي درسي جغرافيا بر مبناي ميزان استفاده از فناوري اطلاعات و ارتباطات قابل تفکيک خواهند بود. به عنوان مثال : کتاب درسي دانش آموز مبتني بر فناوري اطلاعات و ارتباطات
کتاب کار دانش آموز در مقابل Worksheet E book
کتاب کار معلم در مقابل Teacher guide E book
کتاب مرجع دانش آموز در مقابل Student Source E book
و....
شايد ذکر اين نکته خالي از فايده نباشد که تغييرات ناگهاني در سير تکويني کتاب هاي درسي ممکن است خود موجب بروز مشکلات پيش بيني نشده اي شود و گذر تدريجي از فضاي سنتي حاکم بر کتاب هاي درسي جغرافيا به سوي آموزش هاي مبتني بر فناوري اطلاعات و ارتباطات در يک دوره زماني حداقل 5 ساله بهتر مي تواند ضعف ها و مشکلات احتمالي اين موضوع را آشکار نمايد.و مسلما در همين دوره مي بايست تربيت معلم مورد نظر براي استفاده از چنين کتاب هايي و فضا و امکانات لازم براي پشتيباني از چنين برنامه اي را تدارک ديد .زيرا غفلت از اين دو رکن اساسي نظام آموزشي، بهترين کتاب هاي درسي را هم عقيم خواهند گذاشت .

ويژگي هاي کتاب درسي جغرافيا مبتني بر روي کرد فناوري اطلاعات و ارتباطات

در بحث انواع کتاب هاي جغرافيا با روي کرد فناوري اطلاعات و ارتباطات اشاره شد که برخي از کتاب ها کاملا مبتني بر اين روي کرد هستند که آنها را کتاب هاي الکترونيکي يا E book مي نامند.برخي نيز حد واسط کتاب هاي سنتي و کتاب الکترونيکي هستند . در اين نوشتار عمدتا مراد از کتاب هاي درسي مبتني بر روي کرد فناوري اطلاعات و ارتباطات ، اين دسته اخير هستند. از اين رو برخي از ويژگي هاي کتاب هاي معمولي را دارند و برخي از مشخصات کتاب هاي الکترونيک را به نمايش مي گذارند.
براي روشن تر شدن مساله بهتر است اين ويژگي ها را به دو دسته عمومي و اختصاصي تقسيم کنيم .

ويژگي هاي عمومي کتاب درسي جغرافيا مبتني بر فناوري اطلاعات و ارتباطات :

اين کتاب ها مي بايست از نظر ساختار ظاهري و فيزيکي ، قطع آنها ، طراحي و رنگ آميزي ، صفحه آرايي ، اندازه و نوع حروف ، سفيد خواني و فاصله بين سطور ، هماهنگي بين نوشتار و تصاوير ، تنوع جداول ، نمودار ها ، نقشه ها و... ، جنبه زيبايي شناختي ورعايت سليقه مخاطبين در گروه هاي سني مختلف مورد توجه مولف باشد[6].
در بخش ويژگي هاي اختصاصي نيز موضوع صحت علمي مطالب ، زبان نگارش متناسب با فرهنگ آموزش ، تقدم وتاخر مضامين آموزشي ، فصل بندي و بخش بندي هاي مرسوم ، تازگي مطالب و ارتباط افقي و عمودي ميان مندرجات هر کتاب با ساير کتاب هاي درسي پايه و دوره آموزشي مورد توجه قرار گيرد.
و نهايتا آن چه که اين گونه کتاب ها را از ساير کتاب هاي معمولي متمايز مي نمايد ، چگونگي و ميزان بهربرداري از فناوري اطلاعات و ارتباطات در انتقال مفاهيم آموزشي آن است. در عيني ترين جلوه آن ، امکان استفاده از بانک هاي اطلاعاتي به شکل Online وOffline مطرح است.هر چند در برخي از نظام هاي آموزشي راديو ها و شبکه هاي تلويزيون آموزشي متعددي وجود دارد که با اعلام برنامه سالانه خود مي توانند پشتيبان برنامه هاي آموزشي از اين دست باشند اما در حال حاضر شبکه هاي اطلاع رساني جهاني با تسهيلاتي که براي مصرف کننده فراهم کرده اند، پيشتاز آموزش هاي مبتني بر فناوري اطلاعات و ارتباطات هستند. از اين رو صحت و سقم آدرس هاي معرفي شده ، املاي صحيح آدرس ها ، چگونگي انجام تکاليف ؛ تمرينات از طريق بروز کردن شبکه هاي پشتيباني ميسر است. از ويژگي هاي ديگر اين دسته از کتاب ها وجود دستورالعمل براي استفاده از شبکه هاي اطلاع رساني و هشدار هاي لازم براي استفاده صحيح از منابع اطلاعاتي است . به خصوص اگر سن مخاطبين چنين کتاب هايي کم باشد مي بايست مراقبت هاي لازم از سوي والدين براي جلو گيري از سوي استفاده هاي احتمالي از آنان گوشزد شود[7].

اصول حاکم بر کتاب هاي درسي جغرافيا مبتني بر روي کرد فناوري اطلاعات و ارتباطات:

چنين اصولي تا کنون به شکل مدون نگاشته نشده است .اما چنان چه قرار باشد براي رفع مشکلات کنوني توليد محتواي آموزشي جغرافيا ، معيار هايي تدوين گردد . اين اصول متاثر از خط مشي هاي آموزشي دوره هاي مختلف تحصيلي ، مباني دانش جغرافيا، اصول حاکم بر يادگيري و مباني علمي فناوري اطلاعات خواهد بود.از اين رو برخي از اصول پيشنهادي از اين قرارند:
اصل اول : محتواي کتاب هاي درسي جغرافيا مبتني بر روي کرد فناوري اطلاعات و ارتباطات مي بايست متناسب با سطح مخاطبين همان پايه و دوره تهيه و سازماندهي شوند
اصل دوم : در تهيه چنين محتوايي به اهداف کلي نظام آموزشي در دوره مورد نظر توجه شود.
اصل سوم: در تنظيم محتواي کتاب هاي درسي جغرافيا مبتني بر روي کرد فناوري اطلاعات و ارتباطات بايد به نياز هاي فردي و اجتماعي مخاطبين به لحاظ دانش پايه توجه شود.
اصل چهارم: در تهيه و تنظيم محتواي درسي جغرافيا مبتني بر روي کرد فناوري اطلاعات و ارتباطات بايد به ملاحظات فرهنگي جامعه توجه شود
اصل پنجم: در تهيه چنين متوني مي بايست به فرهنگ ايراني – اسلامي توجه ويژه شود
اصل ششم: محتواي کتاب هاي درسي جغرافيا مبتني بر روي کرد فناوري اطلاعات و ارتباطات مي بايست با مصوبات قانوني هماهنگ و سازگار باشند.
اصل هفتم: محتواي کتاب هاي درسي جغرافيا مبتني بر روي کرد فناوري اطلاعات و ارتباطات مي بايست بر تعميم يادگيري ها تاکيد داشته باشند
اصل هشتم: چنين محتوايي بايد ملاحظه تفاوت هاي فردي را نموده و براي سطوح مختلف يادگيري تمهيدات لازم را به عمل آورد
اصل نهم: محتواي کتاب هاي درسي جغرافي مبتني بر روي کرد فناوري اطلاعات و ارتباطات ا بايد به کليت مطالب ارايه شده توجه داشته باشد
اصل دهم: اين کتاب ها مي بايست تقويت خلاقيت و قدرت تفکر بيشتر را در محتواي خود لحاظ کرده باشند
اصل يازدهم: محتواي کتاب هاي درسي جغرافيا مبتني بر روي کرد فناوري اطلاعات و ارتباطات بايد از جلوه هاي زيبايي شناختي بهره مند باشند
اصل دوازدهم : محتواي چنين کتاب هايي بايد به واقعيت هاي علمي جديد توجه بيشتري داشته باشند
اصل سيزدهم: در تهيه چنين کتاب هايي به نياز هاي حال و آينده مخاطبين توجه شود
اصل چهاردهم: در توليد کتاب هاي درسي جغرافيا مبتني بر روي کرد فناوري اطلاعات و ارتباطات به تلفيق علم جغرافيا و فناوري اطلاعات تاکيد شود
اصل پانزدهم: در توليد چنين کتاب هايي مي بايست سطح آموزش هاي فناورانه قبلي مخاطبين را در نظر گرفت.
اصل شانزدهم: در توليد چنين کتاب هايي مي بايست به امکانات سخت افزاري و نرم افزاري موجود وتناسب آن با محتواي توليد شده توجه نمود.

روي کرد ها و روش هاي تدريس محتواي جغرافيا مبتني بر فناوري اطلاعات و ارتباطات:

آن چه مسلم است ، انتخاب يک روي کرد از ميان روي کرد هاي معمول و مرسوم در زمينه توليد محتواي کتاب هاي درسي امري پسنديده نيست و يافتن خط معدلي براي استفاده از چنين روي کرد هايي نيز موضوعي ثقيل خواهد بود. با اين حال در دوره هاي مختلف تحصيلي متناسب با مقتضيات مخاطب از نظر سطح درک و توانايي هاي ذهني او مي توان يک وجه از وجوه روي کرد ها را بر ديگري غلبه داد.در برنامه هاي درسي رسمي آموزش جغرافيا در ايران ، ترکيبي از اين روي کرد ها پيشنهاد شده است به عنوان مثال : در دوره متوسطه روي کرد غالب روي کرد موضوع محور و در بخش از متون تهيه شده روي کرد سيستمي مد نظر برنامه ريزان و مولفان بوده است [8]
از سوي ديگر درنظام برنامه ريزي درسي ، برقراري تعادل ميان روي کرد هاي دانش محور ( ديسيپليني) ، روي کرد دانش آموز محور و روي کرد جامعه محور توصيه مي شود.آن چه که در اين بين حايز اهميت بيشتري است ، آن است که دو حوزه آموزش جغرافيا و فناوري اطلاعات و ارتباطات چنان چه در وضعيتي متعادل در کنار يکديگر به ايفاي نقش بپردازند قادر به تحقق اهداف از پيش قصد شده خواهند بود.نقشي که پايداري در يادگيري و تعميق آن از برجسته ترين اهداف تدارک ديده شده است.

فضاي يادگيري جغرافيا در روي کرد مبتني بر فناوري اطلاعات و ارتباطات:

موضوع يادگيري دربحث توليد محتواي جغرافيا مبتني بر فناوري اطلاعات و ارتباطات را مي بايست با توجه به مولفه هاي اصلي يادگيري ترسيم نمود. به طوري که :
الف) يادگيرنده: در اين روي کرد، بيشترين فعاليت معطوف به يادگيرنده است که به صورت عنصري فعال مي تواند در اکتساب قابليت هاي گوناگون دانش جغرافيا توفيق يابد به نحوي که به طور مداوم در تجديد ساختار ذهني و تفکر خود اقدام مي کندو اطلاعات جديد را مصروف جستجوي معنا مي نمايد.
در هر حال برنامه ريزان و مولفان متون جغرافيايي واقفند که طيف وسيعي از مخاطبين با شيوه هاي يادگيري خاص خود را پيش روي دارند. لذا ايجاب مي کند که محتواي جغرافيايي مبتني بر روي کرد فناوري اطلاعات و ارتباطات براي:
1- مخاطبيني که در يادگيري نيازمند عمل و فعاليت در حوزه دانش جغرافيا هستند [9].
2- مخاطبيني که نياز مند به تکرار مباني نظري مفاهيم جغرافيايي هستند[10]
3- مخاطبيني که در جريان يادگيري جغرافيا ، رفتاري واکنشي دارند[11].
4- مخاطبيني که آموختن جغرافيا را موکول به آموختن از راه تجربه مي کنند[12]
5- و يا ترکيبي از انواع مدل هاي يادگيري فوق هستند
انتخاب و سازماندهي شود.
ب) فرايند يادگيري : تغييرات لازم در ابعاد دانشي ، نگرشي و مهارتي مخاطب از طريق تعامل با فناوري اطلاعات و با اولويت آموزش جغرافيا حاصل خواهد شد. از فراگير انتظار مي رود که ضمن انطباق با روي کرد فناوري اطلاعات و ارتباطات ، دانش جغرافيا را در حدي توسعه يافته تر نسبت به محتواي سنتي دريافت نمايد.
ج) محيط يادگيري: چنين محتوايي با توجه به مشخصات فناوري اطلاعات ، جذابيت هاي لازم براي رجعت مکرر مخاطب را در خود دارد.صرفا مي بايست تمهيداتي را پيش بيني نمود تا از پراکنده گزيني و انحراف در جريان آموزش جغرافيا تا حد امکان جلوگيري شود [13].
د)يادگيري در محيط: اگر يادگيري را مجموعه اي از کنش و واکنش هايي که ياد گيرنده به طور مداوم با محيط دارد ، تعريف کنيم .و جغرافيا را دانشي بدانيم که به لحاظ موضوع مخاطب را با محيط پيرامون خود درگير مي کند. مي توانيم به قدرت دانش جغرافيا براي کمک به يادگيري ساير علوم نيز بپردازيم . ضمن آن که فضاي فناوري اطلاعات و ارتباطات نسبت به فضاي سنتي آموزش جغرافيا قادر به ارايه محيط هاي متنوع تري خواهد بود و ويژگي ذاتي خود را در خدمت تسهيل درک محيط هاي جغرافيايي قرارخواهد داد.

روش هاي ارزيابي متون جغرافيايي مبتني بر فناوري اطلاعات و ارتباطات:

ارزيابي عبارت است از تجزيه و تحليل، قضاوت و داوري بر روي اطلاعات به دست آمده از اندازه گيري هايي که سيستم آموزشي از مخاطبين خود به دست آورده است.و هدف اصلي آن نيز اطمينان از ميزان تحقق اهداف برنامه درسي است .روي کرد فناوري اطلاعات و ارتباطات علاوه بر فراهم کردن چنين انتظاراتي ، مي تواند به دقت در اندازه گيري ها و سرعت در يافتن نتايج آن کمک نمايد . اما شايد يکي از معدود بخش هايي که چنين روي کردي با همه امتيازات خود دچار نارسايي است ، بخش ارزيابي است . و تا رسيدن به يک سيستم جامع در زمينه ارزيابي در اين روي کرد راه زيادي در پيش است . با اين حال چنان چه راهکار هاي مناسبي براي نحوه اجراي اندازه گيري ها از سوي مولفين کتاب هاي درسي جغرافيا تدارک ديده شده باشد ، مي توان اميدوار بود که بخشي از مشکلات موجود کاسته شود. چنين روي کردي قادر به اندازه گيري بخش اندکي از مهارت هاي جغرافيايي است و در حيطه ارزش ها و نگرش ها اين ميزان به حد صفر مي رسد.
از آنجا که بخشي از هدف ارزيابي ، به منظور اندازه گيري ميزان موفقيت يک برنامه درسي و آشکار کردن ضعف ها و قوت هاي احتمالي آن برنامه است . ضعف در نحوه ي اجراي ارزيابي ها در روي کرد فناوري اطلاعات و ارتباطات مانع از رفع مشکلات احتمالي خواهد بود و نيازمند به راهکاري متفاوت خواهد داشت.
در ارزيابي چنين محتواي هم مي توان شکل انفرادي و هم شکل گروهي آن را در نظر داشت و با تعيين و تعريف معيار هاي ويژه نسبت به اين مهم قضاوت نمود.

مشکلات تو ليد کتاب هاي درسي جغرافيا در روي کرد فناوري اطلاعات و ارتباطات:

اجمالا در توليد چنين متوني چند مساله از اهميت بيشتري برخوردارند.
1- گستره دانش جغرافيا ، حجم عظيمي از سر فصل هارا پيش پاي مولف قرار مي دهد که انتخاب از ميان آن ها کار ساده اي نخواهد بود الا به مدد يک برنامه درسي جامع .
2- فناوري اطلاعات و ارتباطات ماهيتا به توليد اطلاعات سرعت و کثرت مي بخشد.
حال ترکيب اين دو جزء مشخص مي کند که اولين مشکل بر سر راه توليد چنين کتاب هايي چه تفاوتي با روي کرد سنتي در تاليف کتاب هايي جغرافيا دارند.
از سوي ديگر گاهي در توليد چنين کتاب هايي ، سبک ها و مکاتب جغرافيايي مي توانند تاثير ديگري داشته باشند و روي کرد فناوري اطلاعات و ارتباطات با عمر کوتاهش ممکن است نتواند تاثير لازم در القا تفکرات مولفين جغرافيايي داشته باشد . و طبعا مشکل تاثير بر ذهن مخاطب به وجود خواهد آمد. شايد در مکتب جغرافياي ناحيه اي بهتر از مکاتب ديگر بتوان از اين فناوري سود جست . اما اين همه آن چه مورد نياز جغرافيا در نزد مخاطبين در سطوح مختلف است را تامين نمي کند.
نکته ديگر، تفاوت ميان جغرافيادانان جوان و پيشکسوتان جغرافيا در ايران است. فناوري اطلاعات و ارتباطات قرابت بيشتري با سلايق جغرافيدانان جوان دارد و تمايل انان در استفاده از اين روي کرد بيشتر است در حالي که کمي تجربه نزد اينان گاه توليدات جغرافيايي را رقيق و تا حدي سطحي جلوه خواهد داد. و برعکس، پيشکسوتان آموزش جغرافيا به دليل نا آشنايي و رغبت کمتر به استفاده از اين فناوري ، کمتر مي توانند در توسعه دانش جغرافيا موثر باشند. در چنين شرايطي شايد استفاده از تيم هاي تاليف مرکب از پيشکسوتان و جغرافيدانان جوان تا حدي از مشکلات بکاهد.اما بايد مراقب بود که تفکر سنتي در مورد دانش جغرافيا که آن را به مجموعه اي از اطلاعات جغرافيايي بدل ساخته بود با افزايش توليد اطلاعات علمي جغرافيا مجددا رجعت نکند و به عبارت بهتر جغرافياي دماغه ها و خليج ها مدرن ظهور ننمايد.

مزايا و معايب کتاب هاي جغرافيايي مبتني بر فناوري اطلاعات و ارتباطات :

در مقايسه با کتاب هاي درسي سنتي جغرافيا مي توان مزايا و معايبي را براي اين دسته از کتاب ها برشمرد.

الف) مزايا

1-عدم محدوديت حجم: در اين کتاب ها با توجه به اين که بانک هاي اطلاعاتي مجهز و معتبري از آنها پشتيباني مي کنند ضرورتي به افزودن به صفحات آن نيست و استفاده کننده با آموزش هاي اوليه قادر به استفاده از محتواي تکميلي و پيوند هاي آن خواهد بود.
2- تنوع در آموزش ها به جهت استفاده از فناوري پيشرفته : واقعيت جذابيت فناوري اطلاعات را مي توان در مسير آموزش هاي رسمي به خدمت گرفت
3- دسترسي به منابع جديد: با توجه به ماهيت فناوري اطلاعات که دايما به حجم مطالب آن افزوده مي شود . اين امکان فراهم خواهد شد تا مخاطبين هيچ گاه با مطالب تکراري مواجه نشوند.
4-قابليت تبديل منابع غير مکتوب به منابع مکتوب : اين قابليت دو وجهه را براي کتاب هاي مبتني بر فناوري اطلاعات و ارتباطات فراهم مي کند . هم وجهه سنتي و هم وجهه مدرن .
5-سرعت زياد در دسترسي به منابع : در اين روي کرد سرعت برترين ويژگي و مزيت است . در کمتر از ثانيه انبوهي از منابع توسط موتور هاي جستجوگر به استفاده کننده عرضه مي شوند.کافي است کلمات کليدي مرتبط در اختيار مخاطب قرار گيرد.
6- اطمينان از آموزشي بودن مطالب : با توجه به توليد مطالب و معرفي منابع از سوي متخصصان تعليم و تربيت ، از سلامت محتوا مي توان اطمينان کامل داشت.
7- ارزان بودن به روز کردن مطالب : يکي از مشکلات به روز نگهداشتن کتاب هاي درسي سنتي هزينه بر و زمان بر بودن آنهاست . در اين روي کرد اين عمل در حداقل زمان و حداقل هزينه انجام مي شود.
8- تناسب با سرعت يادگيرنده: از ديگر معايب کتاب هاي درسي سنتي ، متوسط بودن سطح اطلاعات و ناديده گرفتن نخبگان است . در کتاب هاي درسي جغرافيا با روي کرد فناوري اطلاعات و ارتباطات . هر کس به تناسب توانايي هاي خود قادر است در زمينه يادگيري پيشرفت نمايد.

ب ) معايب:

1- وابستگي به فناوري به عنوان عاملي محدود کننده
2- مشکلات ارزيابي از ميزان تحقق اهداف آموزشي در چنين روي کردي
3- محدوديت هاي فني و هزينه هاي پشتيباني
4- کمبود نيروي انساني متخصص

آينده کتاب هاي درسي جغرافيا :

برخي با بدبيني تمام به موضوع روي کرد جديد فناوري اطلاعات و ارتباطات در آموزش جغرافيا مي نگرند.تا حدي که اتهام مخالفت با فناوري در همه ابعاد را به آنها وارد مي کنند . در نظر اين گروه ، اساسا امکان ورود به مباحث جغرافيا در فضاي مبتني بر فناوري اطلاعات و ارتباطات وجود ندارد و امکانات و امتيازات مطرح شده در اين روي کرد را گره گشاي مشکلات آموزش جغرافيا نمي دا نند. اصرار اين گروه بر حفظ وضع موجود و استفاده از کتاب ها ي سنتي ناشي از همان دلايلي است که اغلب در برخورد با پديده هاي نو به مقاومت در مقابل نوآوري از آن ياد مي شود.[14]
در بين افراد خوش بين به اين روي کرد نيز دو دسته قابل تفکيک هستند . بخش اندکي به کتاب هاي الکترونيک به معني محض آن اعتقاد دارند و اکثريت کتاب هاي بينابيني را به عنوان کتاب هاي درسي مبتني بر فناوري اطلاعات و ارتباطات مي دانند.
آن چه مسلم است ، اينست که قطار فناوري اطلاعات و ارتباطات در همه زمينه هاي آموزشي به حرکت درآمده است و همه علوم به تناسب نياز ها و اقتضايات خود از اين امکان بوجود آمده استفاده مي کنند . دانش جغرافيا اگر خود را مديون آموزش جغرافيا مي داند و در تاريخچه خود پيشگامي استفاده از فناوري را دارد . مي تواند از بين دو راه موجود يکي را انتخاب کند.
يا به سرعت خود را به اين قطار مي رساند و جايگاهي درخور جستجو نمود و بر آن استقرار مي يابد و يا هم چون برخي از برهه هاي تاريخي خود با کوتاهي و اهمال نظاره گر حرکت شتابان ديگران خواهد بود . در هر دو شکل مطرح شده پيش بيني آينده برنامه آموزشي جغرافيا چندان دور از تصور نخواهد بود.

پي نوشت:

[1] http://www.irantelecom.ir/?page=81&code=25
[2]احمد شعباني- جهاني‌شدن دنياي اطلاعات فصلنامه علوم اطلاع‌رساني دوره 20شماره سوم و چهارم(بهار و تابستان 1384) 63-72
[3]چوبينه –مهدي -نقد و بررسي کتاب هاي درسي جغرافيا در آموزش و پرورش –مجله دانشگاه انقلاب شماره 111 بهار 77 ص 217
[4]- به صورت تخميني مي توان ادعا کرد که از هر 6 نفر جمعيت جهان يک نفر مشغول تحصيل يا تدريس است به عبارت ديگر جمعيتي حدود1/1 ميليارد نفر.
[5]-شبکه مفهومي ساختار يک واحد يادگيري کتاب درسي و ساختار کتاب راهنماي معلم – حسن ملکي آبان 76 – دفتر برنامه ريزي و تاليف کتاب هاي درسي ( با اندکي تغيير)
[6]- مجموعه راهنما هاي توليد کتاب هاي آموزشي _ دبير خانه سامان بخش کتاب هاي آموزشي ¬ دفتر انتشارات کمک آموزشي – سازمان پژوهش و برنامه ريزي آموزشي 1385
[7]- کاشف الکترونيکي زمين –مات ترنر – ترجمه مهدي چوبينه – زير چاپ-
[8]- چوبينه ، مهدي – آموزش جغرافيا راهي نو با مشکلات بسيار – قسمت اول - مجله رشد آموزش جغرافيا – شماره 45-زمستان 76
[9]-Activist learner
[10] -Theorising learner
[11]-Reflective learner
[12] -Experimental learner
[13]-طرح مطالعاتي راهنماي برنامه ي درسي جامع در دوره متوسطه- مهدي چوبينه – سازمان پژوهش و برنامه ريزي آموزشي – 79-82
[14]-پاسخي که در دوره هاي ضمن خدمت از برخي از معلمان جغرافيا در مواجهه با اين پديديه دريافت مي شود.

منابع :
در تهيه اين مجموعه علاوه بر منابع مندرج در متن مقاله از منابع زير نيز استفاده شده است:
1-چانگ و پالمر –کابرد سه اصل آموزشي در يادگيري رايانه محور – ترجمه دکتر بي بي عشرت زماني – مجله رشد تکنو لوژي آموزشي شماره 7 فروردين 84 ص 12
2- چوبينه ، مهدي – آموزش جغرافيا و نقش شبکه هاي اطلاع رساني در آن – مجله رشد آموزش جغرافيا سال يازدهم شماره 55
3- چوبينه ، مهدي- کاربرد رايانه در آموزش جغرافيا – جزوه توجيهي مدرسان جغرافياسراسرکشور- اصفهان 1383
4- چوبينه ، مهدي- آسيب شناسي روي کردICT در نظام آموزشي کشور – دفتر برنامه ريزي و تاليف کتاب درسي - 1382
5- دياز ، دپ- آموزش و رشد حرفه اي کارکنان براي بهره گيري از فناوري در کلاس درس – ترجمه دکتر پري ناز بني سي – مجله تکنولوژي آموزشي شماره 3 آذر 83
6- رشتي ، ديويد – دانشگاه آينده (1) – ترجمه محمد رضا اميري و غلام حيدري – مجله الکترونيکي شماره سوم دوره سوم – مرکز اطلاعات و مدارک علمي ايران
7- عطاران ، محمد- بايد ها و نبايد ها در آموزش مجازي _ مجله مدرسه فردا شماره 3 دوره دوم آذر 84
8- فتحيان ، محمدو گودرزي، معصومه- مطالعه الگوي مطلوب سواد رايانه اي براي معلمان متوسطه در ايران – دانشگاه علم و صنعت – دومين همايش آموزش الکترونيکي – دي ماه 83
9- فرامرزيان ، علي اصغر – بررسي زمينه هاي توسعه آموزش مجازي در نظام آموزش و پرورش – دومين همايش آموزش الکترونيکي – دي ماه 83
10-کالينسون ، ويوين – رايانه يا معلم؟ – ترجمه دکتر محمد عطاران – مدرسه فردا شماره 2 دوره دوم تابستان 84
11 گرگ ، کرسي – آيا همه دانش آموزان مي توانند از اينترنت ياد بگيرند؟- ترجمه توحيد صيامي – مجله تکنولوژي آموزشي – شماره 7 فروردين 83
12- گلزاري ، زينب- قرار است چه اتفاقي بيفتد؟- مدرسه فردا شماره 2 دوره دوم تابستان 84
13- ليز، لول- فناوري اطلاعات و ارتباطات و ارتقاي يادگيري دانش آموزان – ترجمه توحيد صيامي – مجله تکنولوژي آموزشي – شماره 6 اسفند 83
14- مقصودي ، مجتبي و ديگران – مقدمه اي بر مدرسه مجازي- گزارشي براي استفاده مديران – سازمان پژوهش و برنامه ريزي آموزشي- 1380
15- يغما ، عادل – از فناوري ياددهي تا فناوري يادگيري – تکنولوژي آموزشي – شماره 9 تابستان 84
16- - اهداف کلي آموزش ICT براي دوره ابتدايي – دفتر برنانه ريزي وتاليف کتاب هاي درسي -1382
17 - - راهنماي برنامه درسي آموزش ICTدر دوره راهنمايي – گروه برنامه ريزي درسي رايانه دفتر برنامه ريزي و تاليف کتاب هاي درسي 81-82
18- ICT in schools
The impact of government initiatives five years on
Web site: www.ofsted.gov.uk-http://www.ofsted.gov.uk/publications/index.cfm?fuseaction=pubs.summary&id=2589
19- Putting ICT into your Geography Teaching
Jeff Stanfield
http://www.longman.co.uk/tt_secgeo/curric_sup/july01/ict.htm
20- Using ICT in Stage Four of the Geography Years 7-10 Syllabus by Nick Hutchinson
http://hsc.csu.edu.au/pta/gtansw/publications/2004/ictnickh04.htm
21- Reconceptualising ICT in Geography Teaching
JOHN MORGAN & CELIA TIDMARSH, University of Bristol, UK
http://www.tlrp.org/dspace/retrieve/205/Reconceptualising+ICT+in+Geog.pdf
22- Write a report on the resources available for teaching geography from the NSW Geography Teachers Association. by Kate Richards
University of Sydney BEd (Sec)/BA III Teaching Geography 2
http://hsc.csu.edu.au/pta/gtansw/publications/2005/kate-richards-ICT-%20Resources-for%20-Geography-Teachers.htm
منبع: www.geography-dept.talif.sch.ir
/خ