دوران پيش از اسلام
دانش ستاره‌شناسي در ايران مانند ديگر نقاط جهان پيشينه طولاني دارد. به راستي از آن جا که ابزار کار آن آسماني پاک و دو چشم تندرست خداداد است، از نخستين علومي است که بدست انسان مورد توجه قرار گرفته است.
برخي برخي از نقوش تخت جمشيد را نشانه‌اي از آشنايي سازندگان آن‌ها با اخترشناسي مي‌‌دانند؛ از اين ميان است نقش حمله شير به گاو که در بسياري حجاري هاي تخت جمشيد هست.
مطالعاتي هم روي جهت گيري چهارطاقي‌هاي بجا مانده از آتشکده‌هاي کهن نشان داده است که مي‌توان رابطه‌هايي ميان ساختمان آن‌ها و طلوع و غروب اجرام سماوي يافت.
ولي از دوران پيش از اسلام به جز کتاب زيج شهريار سند مکتوبي بر جاي نمانده است. ابوريحان بيروني در کتاب “آثارالباقيه عن القرون الخاليه” اطلاعات نغزي درباره باورها اقوام گذشته درباره اخترشناسي ارايه کرده است.
دوران پس از اسلام
ستاره شناسان ايراني بزرگ ستاره شناسان اسلامي را پايه ريزي مي‌‌دهند. پس از دوران خلافت مامون که دارالترجمه نامي خود را براي برگردان آثار علمي ملل گوناگون بنياد نهاد، پيشرفت اخترشناسي بمانند علوم ديگر سرعت فراواني گرفت.
نخستين محاسبات دقيق قطر زمين در همين زمان و بدست برادران بنوشاکر انجام گرفت. (توضيحات بيشتر در کتاب” تاريخ اخترشناسي اسلامي” بدست نللينو.)
يکي از انگيزه‌هاي توجه ويژه به اخترشناسي در دوران اسلامي تعيين سالنامه و اوقات شرعي است که نيازمند مشاهدات و محاسبات دقيق ستاره‌شناسيي است. “هندسه کروي” که بدست ابوالوفاي بوزجاني شناسايي شد اين محاسبات را به گونه بزرگ تسهيل کرد.
به گونه سنتي در دربار شاهان و امراي ايراني هميشه شاعران و منجمان سلطنتي وجود داشتند و اين امر به رونق پيشه منجمي مي‌‌افزود. البته از رايزني منجمان براي تعيين زمانهاي سعد و نحس بهره گيري مي‌‌شد؛ ولي خود اين امر نيازمند سالهاي متمادي تحصيل و مطالعه بوده است.
زيج‌هاي بسياري در دوران اسلامي نوشته شده‌اند که واپسين آن‌ها در سده 18 ميلادي و در هند تهيه شده است.
ستاره‌شناسي در دوران معاصر
در دوران معاصر آشنايي ايرانيان با اخترشناسي با برگردان مقالات بيگانه در نشريات همگاني آغاز شد- سالهاي 1320 تا 1340-.
آغاز انتشار مجله فضا در دوران فتح ماه رويداد ديگري است که به آشنايي ايرانيان با اخترشناسي نوين کمک کرد. انتشار اين گاهنامه که به برپايي کانوني موسوم به “کانون فضايي ايران” هم انجاميد تا سال 1357 ادامه داشت.
گاهنامه «مرزهاي بي کران فضا» نيز در ميان نشريات پارسي زبان تخصصي پس از انقلاب از معدود نشرياتي بود که به زمينه فضا مي‌‌پرداخت. مصاحبه‌هاي اختصاصي با فضانوردان، ارتباط با مراکز فضايي، گرفتن مطالب اختصاصي (همانند داستان‌هاي يوري گلازکف يا زندگي نامه آندريان نيکلايف به قلم خودش) و بسياري ديگر از مطالب نو و ابتکاري ديگر، با پافشاري بر توانمندي‌هاي فضايي شورويها،از ويژگي‌هاي شاخص مرزهاي بي کران فضا، در دوران انتشار بود. از ديگر اقدامات جنبي اين گاهنامه، برگزاري نمايشگاه‌هاي فضايي- ستاره‌شناسيي به مناسبت‌هاي گوناگون، نشست‌هاي به سامان همراه با نمايش فيلم و سخنراني و همچنين راه اندازي بازار فضايي، براي ايجاد ارتباط بيشتر با مخاطبان خود بود. به فراخور سي امين سالگرد پرواز گاگارين نمايشگاه عکسي روبه روي سينما آزادي برگزار کرد که بدست شادروان دکتر حسابي گشايش شد. اين گاهنامه بخش‌هايي از صفحات خود را به اخترشناسي اختصاص داده بود که کساني همچون توفيق حيدرزاده و بهرام عفراوي در آن مطلب داشتند و عناويني همچون «آسمان شب» به خوانندگان اجازه مي‌‌داد تا چگونگي ستارگان را به گونه مرتب دنبال کنند.
گاهنامه دانشمند نيز در برگردان مقالات ستاره‌شناسيي پيشينه طولاني دارد. پس از انقلاب تا پيدايش دوباره دنباله دار هالي فعاليت چشمگيري در نشريات ايراني به چشم نمي‌خورد؛ جز چاپ دو کتاب “شناخت مقدماتي ستارگان” و “ستاره‌شناسي به زبان ساده” (هر دو از انتشارات گيتا شناسي) که فعاليت‌هاي فردي و کارساز کسان دوستدار بودند.
با پيدايش دنباله دار هالي در نشريات و به ويژه در گاهنامه دانشمند به اخبار پيوسته بااين امر پرداخته مي‌‌شد. تلاش‌هاي مهندس احمد دالکي از استادان دانشگاه شهيد بهشتي در آن زمان براي آشنايي همگاني با اخترشناسي چشمگير است.
پس از افول دنباله دار هالي انتشار مقالات ستاره‌شناسيي در گاهنامه دانشمند ادامه پيدا کرد که بيشتر اين مقالات گزينش و برگردان آقاي توفيق حيدرزاده بود که پيش از اين نيز کتاب “شناخت مقدماتي ستارگان” را برگردان و منتشر کرده بود. راه اندازي بخش “آسمان در اين ماه” بدست وي که به بررسي رويدادهاي رصدي آسمان هر ماه مي‌‌پرداخت کارايي فراواني در آشنايي خوانندگان با ستاره‌شناسي رصدي داشت. مرکز رصد خانه زعفزانيه نيز از سال 1367 با کوشش آقاي مهندس دالکي آغاز به کار کرد و پس از او مهندس حسين رضايي اين مرکز را به پيش برد و سپس محمد رضا نوروزي (او پيشتر از دانش آموختگان همين مرکز بوده) سرپرستي اين مرکز را بر دوش گرفت. اکنون بانو فريبا يزداني سرپرست اين مرکز است. رصد خانه زعفرانيه در اخترشناسي آماتوري ايران بسيار کارساز بوده است و بسياري از نخستين‌ها در اخترشناسي آماتوري ايران وهمينطور بسياري از کسان و گروههاي آماتوري در ايران از اين مرکز سرمشق گرفته اند.
در سال 1370 توفيق حيدرزاده مجله نجوم را منتشر کرد که انتشار آن سرآغازي بر آشنايي جدي خوانندگان پارسي زبان با اخترشناسي شد. هم اکنون، پس از 15 سال، نجوم تنها نشريه همگاني اخترشناسي است که در خاورميانه منتشر مي‌شود[1]. امروزه گاهنامه اخترشناسي، به سردبيري بابک امين تفرشي، فعاليت‌هاي خود را در زمينه‌هاي گوناگون گسترش اخترشناسي در ميان مردم گسترش داده است؛ از آن ميان: برگزاري کلاس‌هاي آموزش اخترشناسي براي مقاطع سني گوناگون، برگزاري سمينارهاي ماهانه درباره موضوعات روز اخترشناسي براي عموم، برگزاري سلسله نشست‌هاي نمايش و نقد علمي فيلم‌هاي علمي-تخيلي به نام “سينما-فضا” و کمک به انجمن نجوم ايران در برگزاري باشگاه ماهانه نجوم تهران در چهارشنبه پاياني هر ماه در آمفي تياتر مرکزي دانشگاه اميرکبير است.
همچنين امروز گروههاي اخترشناسي آماتوري فراواني در سطح ايران پرکار هستند که مي‌توان به گروه روجا و اديب اصفهان و [انجمن ستاره شناسي اهواز]و مرکزنجوم آستان حضرت عبدالعظيم(ع)اشاره کرد.
منبع:http://www.academist.ir /س