مقدمه
در زمينشناسى ايران ، افيوليت به مجموعهاى از سنگهاى مافيک و اولترامافيک گفته ميشود که ممکن است منظم و لايه لايه باشند و يا در اثرتنشهاى زمينساختى با يکديگر مخلوط شده باشند به اين مجموعهها که همراهانى از سنگهـاى رسوبى نواحى ژرف دارنـــد «کمـپلکس افيـوليتـىOphiolitic Complex »، «سرى افيـوليتىOphiolitic Series »، «آميزههاى افيـــوليتىOphiolitic Melange » و سرانجام «آميزههاى رنگيــنColoured Melange » نيز گفته شده، که از ميان آنها، واژه «آميزههاى رنگين» کاربرد بيشترى دارد که اغلب به عنوان يک واحد سنگچينهاى به کار ميرود.
آميزههاى رنگين ايران، بيشتر به صورت نوارهاى باريک و کم و بيش پيوستهاى هستند که اغلب در امتداد گسلهاى طولى اصلى رخنمون دارند.
شواهد زمينشناسى به ويژه بررسى شيمى اين مجموعـههـا از نظر نسبتهاى ايزوتوپى Sr 86/ Sr 87 و نحوه پراکنش عناصر خاکى کمياب نشانگر آن است که ترکيب شيميايى آنها همانند سنگکره اقيانـوسى (Oceanic Lithosphere )است لذا پذيرفته شده که مجموعههاى افيوليتى ايران باقيمانده اشتقاقهاى درون قارهاى هستند که در اثر کافتى شدن (Rifting) شکل گرفته و در اثر فرارانش (Obduction) و در هنگام جابهجايى قارهها و خردقارهها، در محل و امتداد زميندرزهاى کهن (Paleo Geosuture) جاى گرفتهاند. جدا از مسائل ژئوديناميکى پوسته، داشتن کروميت ، سولفيد مس تودهاى ، کانيهاى گروه پلاتين، عناصر خاکى کمياب و 000 از ويژگيهايى است که به مجموعههاى افيوليتى ايران ارزش اقتصادى ميدهند.
چگونگى تشکيل و جايگيرى افيوليتهاى ايران
در مورد چگونگى تشکيل مجموعههاى افيوليتى، تاکنون بحثها و نظرات متفاوتى ارائه شده است که در بين آنها پديدههايى همچون کافتى شدن پوسته و فرارانش وابسته به برخورد صفحهها و بازماندن اين مجموعهها در محل زميندرزها از همه مهمتر است. هر يک از شواهد و دلايل گفته شده، ميتوانند در سرشت افيوليتهاى ايران نقش داشته باشند، ولى با توجه به موقعيت زمينساختى و زمينشناسى ايران ، نقش پديده کافتى شدن بيشتر است. هرچند که نوع ماگماى به وجود آمده در اين سيستم و يا نوع رسوبات همراه با سريهاى افيوليتى ايران، تفاوتها و مغايرتهايى با ديگر نوارهاى افيوليتى نشان ميدهد، اما در نواحى خاورى ايران، وجود رسوبات تخريبى مانند فليش، شيلهاى سيليسى که با محيط عميق اقيانوسى سازگار نيست، دليل بر نزديک بودن محيط تشکيل افيوليتهاى مذکور به حاشيه قارهها و به احتمال تشکيل افيوليتها در کافتهاى قارهاى از نوع درياى سُرخ است، به عبارتى وجود پهنههاى اقيانوسى بين صفحههاى ايران، بعيد مينمايد. بررسى نوارهاى افيوليتى ايران نشانگر آن است که اين مجموعهها در طى دو مرحله جداگانه تشکيل شدهاند.
* مرحلة نخست، کششى است که با ايجاد شکاف در پوسته همراه بوده است. اين شکافها که تا سستکره ادامه داشته، مسير مناسبى براى جايگيرى ماگماهايى با ترکيببازالتى بودهاند.
*مرحله دوم، يک مرحله فشردگى است که باعث بسته شدن کافت اوليه شده در نتيجه مجموعههاى افيوليتى را بر روى لبه قارههاى مجاور رانده است. روشن است که راندگى مورد سخن، محدود به زمان جايگيرى اوليه نبوده، بلکه همزمان با رويدادهاى زمينساختى بعدى اين عمل تکرار شده است. براى نمونه، ريکو (1974)، در ناحيه نيريز به دو فاز راندگى بعدى در زمان پليوسن باور دارد.
در مورد شرايط ترموديناميکى جايگزينى افيوليتها، چهار نظريه وجود دارد :
1. نظريه جايگزينى، به صورت جامد و سرد Cold Intrusion.
2. نظريه فعاليت نفوذى - آتشفشانى
3. نظريه آتشفشانى
4. نظريه فعاليت نفوذي.
در مورد افيوليتهاى ايران نظريه سرد و جامد پذيرفتنيتر است. با وجود اين، ريکو (1974)، با توجه به ويژگيهاى سنگشناسى ، توده اولترابازيک نيريز را نشانه تبلور آرام ماگما در دما و فشار بالا ميداند وى وجود هاله دگرگونى گرمايى (به ضخامت چندين ده متر) در همبرى پريدوتيتها با سنگ آهکهاى تنگ حنا را دليلى بر اين نظر ميداند. به گفته ديگر کانيهاى دگرگونى اين هاله، معرف دماى 700 تا 1000 درجة سانتيگراد است و با توجه به نقطة ذوب هارزبورژيت )1200 درجه)، نتيجه گرفته شده که دست کم در ناحية نيريز، افيوليتها در زمان جايگيرى حالت خميرى داشتهاند. در ضمن، نمايش بعضى ريزساختارها، مانند چينهاى خوابيده که در بعضى تودههاى افيوليتى ايران ديده ميشود، نشان ميدهند که ممکن است افيوليتهاى ايران در زمان جايگيرى به حالت گدازههاى خميرى بودهاند.
منبع: http://atwis.com/خ