مقدمه
به بخش گستردهاى از ايران که ميان دو زميندرز تتيس کهن، (در شمال)، و تتيس جوان (در جنوب) قرار دارند ميتوان « ايران مياني » نام داد. برخلاف زميندرز تتيس کهن، درباره محل زميندرز تتيس جوان اتفاق نظر وجود ندارد. فرهودى (1978) و علوى (1994) محل زميندرز تتيس جوان را منطبق بر مرز جنوب باخترى کمان ماگمايى اروميه – بزمان ميدانند. اشتوکلين (1968)، و گروهى بزرگ از زمينشناسان، راندگى اصلى زاگرس را به عنوان زميندرز تتيس جوان پذيرفتهاند. با توجه به پرسشآميز بودن مسئله فرورانش ورق زاگرس به زير ورق ايران (کشفى 1976، عميدى و امامى، 1984، سبزهئى، 1364) ، در اين مقاله هم راندگى اصلى زاگرس، مرز ميان دو ورق زاگرس (ايران جنوبى) و ورق ايران (ايران ميانى) پذيرفته شده است.
چينه شناسي ايران مياني
همسانى کامل سنگهاى پرکامبرين – پالئوزوييک ايران ميانى با ايران جنوبى (زاگرس – عربستان)، همسانى رويدادهاى زمينساختى، و همچنين وجود دادههاى ديرينه مغناطيسى، نشانگر آن است که ايران ميانى و جنوبى از زمان پرکامبرين پسين تا ترياس ميانى سکويى يگانه بودهاند (لاپارانت، 1972 و اشتوکلين، 1977)، ولى، از اواخر پالئوزوييک، در پى تکوين حرکات زمينساختى سيمرين پيشين ، اين دو صفحه از يکديگر جدا شده و در حالى که در زاگرس رسوبگذارى به آرامى و به تقريب پيوسته ادامه داشته، ايران ميانى منطقهاى پرتکاپو را در شمال راندگى اصلى زاگرس تشکيل ميداده است. ايران ميانى پس از جدايش، با سرعتى بيش از صفحه زاگرس به سوى شمال شرقي حرکت کرده و پس از برخورد با ابرقاره اوراسيا و بستن اقيانوس تتيس کهن، بخشى از صفحه اوراسيا شده است. در اواخر پالئوزوييک و در طى مزوزوييک، ايران ميانى زير رژيمهاى کششى بوده ولى، از کرتاسه پسين به دنبال سرانجام گرفتن و بسته شدن تتيس جوان، ايران ميانى ميان دو کمربند زاگرس و کپهداغ به تله افتاده و از آن زمان به بعد، زير رژيم فشارشى، با راستاى تنش N20E قرار گرفته است (بربريان، 1983).
ايران ميانى سرزمينى يکپارچه و همگن نيست، بلکه در نتيجه عملکرد گسلها به صورت قطعاتى جدا با ويژگيهاى زمينشناختى متفاوت است.در هر حال، دو ويژگى عمده در اين پهنه حاکم است يکى چينخوردگى ، دگرگونى و پلوتونيسم شديد مزوزوييک، و دوم، تکاپوى شديد آتشفشانى سنوزوييک. همين دو ويژگى است که صفحه ايران ميانى را از صفحه زاگرس متمايز ميسازد.
گفتنى است که به ظاهر، بخشهايى از ايران ميانى، مانند خردقاره ايران مرکزى، بلوک لوت و بلوک بوکان در اثر تحولات زمينساختى، پايدار شدهاند.
زمينشناسى عمومى ايران ميانى
از نگاه زمينساخت صفحهاى ، ايران ميانى بخشى از ابرورقى است که تا فراسوى مرزهاى شرقي و غربي ايران ادامه دارد. به سوى شمال باخترى گسترههاى وسيعى از ترکيه، به ويژه پهنههاى آناتولى و توريد، به اين صفحه تعلق دارند. ادامه خاورى صفحه ايران را ميتوان تا جنوب کوههاى پامير، هندوکش، قرهقوروم و حتى تا سرزمينهاى مرتفع تر هيماليا (Trans – Himalaya) و تبت دنبال کرد. گسترش زياد ورق ايران سبب شده تا مطالعات و ديدگاهها در اين ورق درخور توجه باشد. شنگــور (1373) تمامى ترکيه، به جز باريکهاى از بلنديهاى جنوب درياى سياه، را با صفحه ايران يکسان دانسته و به سبب عملکرد شديد رويداد کوهزايى سيمرين، از اين صفحه به عنوان قاره سيمرين (Cimmerian Continent) نام برده است. در نقشه زمينساخت خاورميانه، علوى (1991)، براى اين ابر صفحه، نام کوچک قاره سيمرين Cimmerian) (Microcontinent را برگزيده است . حقيپور (1984) در نقشه لرزه زمينساخت ايران – افغانستان – پاکستان، با توجه به ويژگيهاى سنگهاى پالئوزوييک، ايران ميانى را به دو بخش تقسيم کرده، که در يکى (سنندج – سيرجان) سنگهاى پالئوزوييک در حوضههاى گرابنى و در دومى (ايران مرکزى) تواليهاى رسوبى پالئوزوييک ضمن کاملتر بودن، بر روى سکوها انباشته شدهاند.
در نقشه زمينساخت ايران نوگلسادات (منتشر نشده)، به نواحى واقع بين دو زميندرز تتيس کهن و جوان، ايالت ايران مرکـزى (Central Iran Province) نام داده و آن را به زير زون سيستان(Sistan Subzone) زون گـذارى (Transitional Zone) ، مثلث ميانى (Median Triangle)، زير زون ماگمايى مرکزى (Central Magmatic) و زير زون دگرگونى مرکزى (Central Metamorphic) تقسيم کرده است .
بيان تمام ديدگاهها در خصوص ايران ميانى (ورق ايران) نتيجهگيرى را دشوار ميسازد. ولى، با تکيه و تلفيق نظرهاى چيره، ميتوان بخش ايرانى ورق موردنظر را به زيرپهنههاى سنندج – سيرجان، البرز، خردقاره ايران مرکزى، بلوک لوت و حوضه فليشى خاور ايران تقسيم کرد.
در يک نگاه کلى واحدهاى چينهشناختى – ساختارى ايران ميانى عبارتست از:
1. پيسنگ دگرگونى پرکامبرين
2. رديفهاى سکويى پرکامبرين پسين – ترياس ميانى
3. انباشتههاى زغالدار ترياس پسين – ژوراسيک ميانى
4. رسوبهاى دريايى ژوراسيک ميانى – کرتاسه به همراه تکاپوهاى آتشفشانى
5. تکاپوهاى ماگمايى دريايى و رسوبهاى همزمان با کوهزايى پالئوژن
6. تکاپوهاى ماگمايى خشکى و رسوبهاى قارهاى نئوژن - کواترنرى
منبع: http://atwis.com/خ