مقدمه :

همانطور که مي دانيم اقيانوس ها تقريبا 71 درصد از سطح زمين را پوشش داده و از نظر عمقي به چند منطقه تقسيم مي شوند. در آنها 2 منطقه اصلي وجود دارد: 1) منطقه پلاژيک و 2)منطقه بنتيک(کفي)
در منطقه پلاژيک ارگانيسم ها آزادانه روي سطح آب شناور مي شوند و اما در منطقه بنتيک، ارگانيسم ها با کف ارتباط دارند. منطقه پلاژيک: شامل1) منطقه نريتيک است که تا عمق 200 متري آب را (روي فلات قاره) پوشش مي دهد و 2)منطقه اقيانوسي که در زير فلات قاره تا کف اقيانوس را در بر مي گيرديعني بيشتر از 200 متر را از نظر عمقي در بر مي گيرد.
منطقه اقيانوسي خود به چند بخش نيز تقسيم مي شود:
1)اپي پلاژيک: از سطح تا عمق 200 متري در دريا همراه با نور و اکسيژن غني در سطح آب
2) مزوپلاژيک از عمق 200 تا 1000 متري آب را در بر مي گيرد در جائي که نور بتدريج کم مي شود و دما بين 4 تا 8 درجه سانتي گراد است. با افزايش دما، مقدار غذاي در دسترس و اکسيژن حل شده نيز در حال کاهش است. 3) منطقه ژرفي(bathypelagic) زير 1000 متري آب تا عمق 4000 متري را شامل مي شود و
4) منطقه مغاکي(Abyssopelagic)که زيستگاه عميق دريا از 4000 تا 6000 متريست و يک فضاي آبي پهن است که شامل انواع ماهيان عجيب و ويژه مي باشد. اين ماهيان براي زندگي در اين آبهاي عميق است بصورت ويژه اي سازگار شده اند و اشکال گوناگوني در شکل بدن و فيزيولوژي آنها ديده شده که با خصوصيات فيزيکي منطقه عميق دريا ارتباط دارد و در اين مقاله سعي بر آن است که خلاصه اي از خصوصيات اين منطقه و ماهيان موجود در آن شرح داده شود.

شرايط فيزيکي منطقه عميق دريا

1) امواج آبي:

آب در اين منطقه آرام و فاقد هر گونه جريان آبي است.

2) فشار آب:

فشار در اعماق آب بالا است و خصوصيات ماهيان آبهاي عميق، پاسخگوي اين ميزان بالاي فشار آب است، بطوري که به ازاي هر 10 متر عمق که به پائين مي رويم 1 اتمسفر به فشار اضافه مي گردد.

3) نور:

نور در اعماق آب وجود ندارد و اين کمبود نور نقش مهمي را در شکل دادن به فرم زيستگاه ماهي بازي مي کند.

4) اکسيژن حل شده:

محتواي اکسيژني اعماق آب زياد است. ماهيان منطقه مزوپلاژيک که دائما در حال مهاجرت هاي عمودي هستند مي توانند کيسه شناي خود را ضمن مهاجرت به بالا و پائين پر و خالي سازند اما بسياري از ماهيان آبهاي عمقي دريا، فاقد کيسه شنا مي باشند.

5) درجه حرارت:

دماي آب بتدريج با افزايش عمق آب کاهش مي يابد بنابراين در عمق 200 متري آب درجه حرارت20 تا 25 درجه سانتي گراد و در عمق 1000 متري دما5 /0 درجه سانتي گراد و در حد فاصل منطقه پلاژيک و بنتيک دما از 5 درجه به 1 درجه سانتي گراد مي رسد و در منطقه مغاکي(عميق) آب هم دما به ميزان زيادي کاهش مي يابد.

6) دسترسي به غذا:

در منطقه بنتيک(کفي) اقيانوسي کمبود غذا وجود دارد زيرا فعاليت فتوسنتزي وجود ندارد. بنابراين اشکال ساکن در مناطق عميق مي بايست به ذرات باقيمانده غذائي از سطح آب و از منطقه نوري بسنده کنند.

7) شوري:

شوري يک فاکتور شيميائي است که توزيع ماهي ها را تحت تاثير قرار مي دهد اما شوري با عمق تغيير نمي کند.

8) فاکتورهاي زيستي:

پارامترهاي زيستي مهم شامل ماهيخواري، رقابت و کمبود غذا است. غذا شامل ذراتي است که از بالا به پائين مي افتند و همواره کمبود غذائي وجود دارد. رقابت براي غذا فاکتور مهمي است که جامعه عمقي آب را تحت تاثير قرار مي دهد . همه ماهيان آبهاي عميق گوشتخوارند و از راههاي مختلفي براي دسترسي به غذا استفاده مي کنند ، همچنين جانوران مرده در آبهاي عمقي تجزيه نمي شوند.

تغييرات ماهيان آبهاي عميق

- سازگاري هاي معمول در ماهيان آبهاي عميق:

1) اندازه و وزن:

اندازه و وزن ماهيان آبهاي عميق با افزايش عمق کاهش مي يابد. اين مساله بدليل جبران فشار بالاي ستون آب، دسترسي به مواد غذائي کم و مساله ته نشيني مي باشد. اين ماهيان فعاليت کمي دارند پس عضلات قرمز که در فعاليت ماهيان موثر است کمتر و همچنين اسکلت محوري آنها کوچکتر است.

2) فراواني:

تعداد و تنوع ماهيان آبهاي عميق با افزايش عمق کاهش مي يابد همچنان که مقدار غذا هم بتدريج با افزايش عمق کاهش مي يابد.

3) تنظيم شناوري:

ماهيان آبهاي عميق به اشکال مهاجر و غير مهاجر طبقه بندي مي شوند. اشکال مهاجر به سطح آب در جستجوي غذا مهاجرت مي کنند و تفاوت فشار آب اعماق مختلف را در حين مهاجرت تحمل مي کنند. اما اشکال غير مهاجر که مهاجرتي ندارند و در همان منطقه محدود به خود شنا مي کنند. تنظيم شناوري و حرکت به اعماق مختلف آب نياز به ميزان بالاي انرژي دارد که ماهيان آبهاي عميق فاقد آن هستند اما تنظيم را با يک يا بيش از يکي از راههاي زير انجام مي دهند:
الف) با کاهش اندازه بدن
ب) افزايش محتواي آبي بدن که چگالي آنها را به آب اطراف نزديکتر کرده و ميزان فرونشست را کاهش مي دهد.
ج) برخي از ماهيان با ذخيره مايعاتي با چگالي پائين به شناوري متعادلي مي رسند و تري گليسيريدهاي معمول را در بخش هاي مختلف بدن ذخيره مي سازند.
د) بسياري از ماهيان استخواني مزوپلاژيک، استرهاي مومي را براي رسيدن به شناوري متعادل استفاده مي کنند.
ه) و با پر و خالي کردن کيسه شنا (معمولا در انواع ماهيان عمقي مهاجر)

4) خاصيت نورتابي:

اين خاصيت در ماهيان آبهاي عميق وجود دارد و بدين منظور از اندام هاي نورزا استفاده مي کنند. اين مساله يک سازگاري به کمبود نور است. اندام هاي نورتاب ممکن است روي تمام سطح بدن وجود داشته باشند و يا ممکن است در محدوده هاي متفاوتي متمرکز شوند مثلا در طرفين شکم و يا در سر و ... .
ماهي کورIphops يک جفت اندام نور زاي بزرگ در زير استخوان هاي پشت جمجمه دارد. کوسه هاي Squalidaeداراي نور بسيار کمي هستند و اندام هاي توليد نور آنها در تمام سطح بدن پراکنده اند. ماهيPhotoblepharon در زير چشم ها داراي اندام نوري مي باشد. نور توليد شده توسط ماهيها، رنگ هاي متنوعي را دارد که بمنظور اهداف متفاوتي استفاده مي گردد. ماهيMalacoteus و ماهي Pachystomiasنور قرمز توليد مي کنند.
نور تابي به 2 منظور استفاده مي گردد:
• براي جذب طعمه مثلا در ماهيAngler fish
• براي شناسائي جنس مخاف و شناسائي ديگر افراد گونه خود

5) چشم ها:

در برخي از ماهيان آبهاي عميق، چشم ها بسيار بزرگ اند. چشم اين ماهيان تا حد ممکن بسياري از اشعه هاي نوري را تجمع مي دهد. چشم هاي تلسکوپي مي تواند در بالا مثل ماهيGigantara و يا در پائين مثل ماهيArgyropelecus وجود داشته باشد. در ماهيان مزوپلاژيک چشم ها معمولا بزرگتر است که بمنظور ديدن در نور کم سازگار شده است. اين چشم ها مردمک هاي بزرگي را بمنظور جذب ميزان بالاي نور دارد و شبکيه تراکم بالائي از رنگدانه هاي بينائي را دارد که سبب جذب 95 درصدي از نور مي گردد.
برخي از اين ماهيان هم چشم هائي مشابه آئينه مقعر دارند که بمنظور به حداکثر رساندن مقدار نور بکار مي رود. ماهيان منطقه مغاکي در تاريکي مطلق دريا زندگي مي کنند و چشم هاي کوچکي دارند و بمنظور شناخت جفت خود داراي خاصيت نورتابي هستند.
بسياري از ماهيان آبهاي عميق کاملا کور هستند اما آنها براي جبران کمي ديد ، يک سيستم پيشرفته از کانال هاي موجود در خط جانبي و يا زوائد خارج شده از بدن را بمنظور اطلاع از محيط اطراف استفاده مي کنند.

6) غذا و عادات غذائي:

در آبهاي عميق، مواد غذائي مشتمل بر جانوران و گياهان مرده مانند باران از بالا به پائين سقوط مي کنند اما مقدار غذا به تدريج با افزايش عمق بدليل وجود تغذيه کنندگان از ستون آب محدود مي گردد. ماهيان آبهاي عميق شکارچي اند . کمبود غذائي، آنها را به سمت رژيم گوشتخواري سوق داده و مصرف انرژي با افزايش عمق اقيانوسي افزايش مي يابد.
در منطقه مزوپلاژيک ماهياني (مانندMyctophids و Stomiatoids ) براي تغذيه از زئوپلانکتون ها مهاجرت عمودي به سطح دارند. مطابق نظرMarshall در سال 1979 مهاجرت تغذيه اي در ماهيان اين منطقه امري معمول است. برخي از ماهيان شکارچي، آرواره اي بزرگ همراه با دندان هاي قوي و کانال گوارشي بلند بمنظور خوردن طعمه بزرگتر از اندازه خود دارند(مانندAlepisauroids وChiasmodontoids ). ماهيان آبهاي عميق، آرواره هاي پيشرفته، دهان پهن، دندان هاي قوي، خارهاي آبششي توسعه يافته و معده بلندي را دارا هستند مانند ماهيSaccopharynx . ماهي Chiasmodus melanoceatasمي تواند طعمه اي را با اندازه 2 تا 3 برابر اندازه بدن خود استفاده کنند. بلع در اين ماهيان مانند مارها تحت تاثير آرواره ها قرار مي گيرد و از عمل ماهيچه هاي حلقي استفاده نمي شود. ماهيان Benthopelagic (حد فاصل منطقه سطحي و کفي) بميزان زيادي به زئوپلانکتون هاي وابسته هستند. بسياري از اينها روي مواد پوسيده تغذيه مي کنند و قدرت جويدن ندارند.

7) اندام هاي حسي ديگر در ماهيان آبهاي عميق دريا:

تعدادي از ماهيان آبهاي عميق قدرت ديدن ندارند اما داراي شاخک هاي بلند بسيار توسعه يافته اي هستند که بوسيله آن مي توانند از محيط اطراف خود اطلاع پيدا کنند. در ماهيBathypterois يکي از شعاع هاي باله بلندتر از بدن است که بعنوان شاخک عمل مي کند. ماهيStylophorus paradoxus هم يک رشته طولاني دارد که از باله دمي بالا مي آيد و بعنوان آنتن عمل مي کند. شاخک هاي بلند ماهيان آبهاي عميق مي تواند حرکت جزئي آب اطراف را حس کند و بدين وسيله هم از وجود دشمن باخبر شده و از آن دوري مي کنند.

8) سيستم بويائي:

در اين ماهيان، اندام هاي بويائي در يک پوشش در کنار پوزه قرار دارد. هر اندام مشتمل بر تيغه هاي بويائي است که بصورت گل نواري يا موازي هم قرار گرفته است. اين سلول هاي حساس پس ار دريافت اطلاعات از محيط اطراف اين پيام را به پياز بويائي در مغز جلوئي انتقال مي دهند. در ماهيان آبهاي عميق اندام هاي بويائي بصورت متفاوتي توسعه يافته است بطوري که در يک طرف، اين اندام ها بزرگ اند مانند کوسه ها و مار ماهيان ساکن در کف و يا در بعضي ديگر در يک طرف اين اندام ها کوچک اند مانند ماهيAngler fish ماده.

9) رنگ ماهيان آبهاي عميق:

اين ماهيان معمولا داراي رنگ تيره مي باشند. بسياري از اين ماهيان به رنگ سياه يا نقره اي تيره بمنظور حفاظت از ديد شکارچيان مي باشند.

10) روش توليد مثلي:

اين ماهيان داراي سازگاري هاي توليد مثلي هستند و بدليل عدم وجود نور با مشکل پيدا کردن جفت مواجهه اند. خاصيت نورتابي ويژه و وجود فرمون هاي جنسي در جنس ماده، توسط اندام هاي بويائي در جنس نر تشخيص داده مي شود. برخي از ماهيان کفزي آبهاي عمقي مساله يافتن جفت خود را با توليد صدا توسط کيسه شنايشان حل مي کنند(مثلا در ماهيMacrouridae وOphididae ). همچنين فتوفورها(اندام هاي نوري) بمنظور جذب جنس مخالف بکار مي رود. روش ديگر توليد مثلي در اين ماهيان، هرمافروديت شدن است (مثلا در ماهيLancet fish و ماهيBaracudin ). اما در برخي از گونه هاي ماهيان آبهاي عمقي جنس نر بعد از پيدا کردن جنس ماده بصورت انگل به آن مي چسبد. در چنين گونه هائي گنادهاي هر دو جنس تا زماني که ماده توسط نر بصورت ميزبان انگلي در آمده به بلوغ جنسي نمي رسد.
براي ديدن خصوصيات عجيب ماهيان آبهاي عمقي دريا به پيوست مراجعه کنيد.

11) چرخه زندگي در ماهيان آبهاي عميق:

الف) تخم ها: ماهيان آبهاي عمقي دريا در محل زندگي خود در عمق تخمريزي مي کنند اما همواره تخم هاي آنها بصورت شناور به سطح آب مي آيد. اين تخم ها به ميزان زيادي توليد مي شوند و اين شانس بقا را افزايش مي دهد. تعداد تخم هاي اپي پلاژيک جنس ماده ماهيAngler fish ممکن است به بالاي 5 ميليون عدد تخم هم برسد.
ب) لاروها: لاروها در سطح آب هچ مي شوند در جائي که براي لارو، غذاي کافي در دسترس بوده و شرايط لازم بمنظور تکامل تخم ها، مساعد مي باشد و در آنجا مانند ديگر لاروها هچ مي شوند. لارو تازه هچ شده کروي است و اين لاروها در آب هاي بالائي تغذيه کرده و رشد مي کنند. اين لاروها معمولا بمنظور فرار از دشمنانشان بدني شفاف دارند. بعد از دگرديسي، افراد جوان به محل زيست والدين شان در عمق بر مي گردند و پوست آنها بمنظور کاستن چگالي و کاستن سرعت ته نشيني بمانند بالون باد مي کند.
منبع: www.forum.p30world.com
/خ