نقش اسلام در روند شكل گيري كاغذ
اگر بگوئيم که مسلمين درساخت کاغذ و تکميل آن خدمت بزرگي به عالم تمدن کرده‌اند شايد از جاده صواب به دور نيفتاده باشيم چه هم انتقال اين صنعت از خيلي قديم يعني از قرن دوم هجري از چين به عراق و شام و مصر و مغرب و اندلس به دست ايشان صورت گرفته و هم به شهادت هزاران هزار نسخه‌هاي عربي خطي که در کتابخانه‌هاي عمومي بلاد غرب و شرق امروزه موجود است در کار ترقي و کمال اين صنعت به پيشرفتهاي بزرگي نايل آمده‌اند. رونق کارخانه‌هاي ساخت کاغذدر شهرهاي ممالک اسلامي از قرن دوم هجري شروع شد و کاغذهايي از آنها بيرون آمد که در قطع و صيقل و نرمي و صفات ديگر آنها با يکديگر فرق بسيار داشتند. بعدهاصنعت کاغذسازي از شهرهاي اسلامي به بلاد مغرب انتقال يافت و مردم اروپا به مدد آلات فراواني که ساختند آن را کامل و در آن اقسام تفننها داخل نمودند و همان باعث عقب رفتن صنعت ساخت کاغذ در مشرق زمين و کسادي بازار آن گرديد تا آنجا که امروز ديگر از صنعت کاغذسازي مشرق جز ذکري در تواريخ اثري ديده نمي‌شود.
نوآوري هاي ايرانيان در کاغذ سازي
ايرانيان مسلمان در کار بهبود ساختن کاغذ به نوآوري‌هاي جالبي دست پيدا کرده بودند که به چند مورد اشاره مي‌شود:
1- آهار زدن به کاغذ : ايرانيان که در کار ساختن کاغذ پوستي(پارشمن) تجربه‌هاي زيادي داشتند کوشيدند آن تجربه‌ها را در ساختن کاغذ جديد نيز به کار گيرند. از اين رو، به کاغذ نشاسته گندم مي‌زدند که سطح کاغذ را براي نوشتن با جوهر مناسب‌تر مي‌کرد.
2- بهره‌گيري از آب‌دنگ : اين دستگاه کوبه‌اي، پتک مانند بود که با چرخاب به حرکت در مي‌آمد و از آن براي خرد کردن تکه‌هاي بزرگ چوب بهره مي‌گرفتند.
3- بهره‌گيري از قالب خيزران : نوارهايي از چوپ خيزران را مانند حصير به هم مي‌بافتند و برگه‌هاي کاغذ خيس را براي آبکشي روي آن مي‌گذاشتند و پس از اين که آب آن گرفته شد در حالي که ورقه هنوز مرطوب بود، آن را برمي‌داشتند. اين کار به سازنده کاغذ امکان مي‌داد به طور پياپي ورقه‌هاي کاغذ را روي همان يک قالب آبکشي کند. پيش از آن، ورقه کاغذ را روي پارچه درشت بافي پهن مي‌کردند، اما تا زمان خشک شدن ورقه کاغذ، نمي‌توانستند آن را از روي پارچه بردارند.
4- بهبود کاغذ و بازيافت آن : افزودن موادي مانند بزرک، پنبه و کهنه پاره‌هاي کتان به ترکيب کاغذ و هم‌چنين بهره‌گيري از خرده پاره‌هاي کاغذ و پارچه‌هاي کهنه که در بهبود کاغذ سودمند بود و شيوه‌اي از بازيافت نيز به حساب مي آمد.
5- کاغذ رنگي: در برخي دست‌نوشته‌هاي نويسندگان مسلمان دستورهايي براي ساختن کاغذ به رنگ‌هاي قرمز، سبز، آبي، صورتي، زرد، پيازي و ارغواني وجود دارد و حتي نوشته شده است که چگونه مي‌توان کاري کرد که برگه‌هاي کاغذ کهنه و ديرين به نظر برسند.
روش‌هاي الوان سازي:
الوان سازي کاغذ که از ابداعات هنرمندان ايراني است، به گونه‌هاي متفاوت انجام مي‌شده است:
الف: استفاده‌هاي خود رنگي در خمير کاغذ
ب: روش‌هاي افشان يا رنگ افشاني
ج: روش‌هاي غرقابي
د: روش‌هاي ابر و باد يا ابري سازي
الف :استفاده‌هاي خود رنگي در خمير کاغذ: استفاده از رنگ گياه براي کاغذ از تجارب قديمي ايرانيان است که نمونه آن کاغذ کاهي است و آن استفاده از کاه گياه گندم براي ماده اوليه خمير کاغذ است. مواد نشاسته اي و لعابي موجود در ساقه گندم سبب آهاري شدن آن مي‌شود. از همين خاصيت استفاده مي‌شد و کاغذهايي براي طراحي و نقاشي پديد مي‌آوردند که امروز نوع ماشيني آن <کاغذ گراف> نام دارد. گاهي در دوران کاغذسازي ايرانيان، از رنگ‌هاي گياهي محلول در آب، مانند حنايي و زعفراني استفاده مي‌شد. بدين ترتيب، رنگ به جاي سطح کاغذ در متن خمير قرار داشت و نه تنها بر دوام کاغذ مي‌افزود، بلکه از هجوم قارچ‌ها و ساير آفات کاغذ و کتاب جلوگيري مي‌کرد.
ب:روش هاي افشان يا رنگ افشاني افشان به معني پراکندن رنگ محلول به صورت ذرات ريز بر روي اجسام است به هر وسيله اي که ممکن باشد. در طول تاريخ از ابزارهاي متفاوت مانند قلم موي افشانگر که آن را خامه افشان هم گفته اند و نيز ابزاري به نام فوتک و ابزارهاي موسوم به ايربراش استفاده شده است؛ اما در کتاب سازي و نگارگري افشانگر بايد با همان قلم موي مخصوص باشد و ابزارهاي مدرن نظير فوتک و ايربراش کاربردي نمي توانند داشته باشند. روش‌هاي رنگ افشاني هم بستگي به نوع کار هنري و همين طور توانايي‌هاي خاص هنرمند دارد که بهتر است با رنگ‌هاي گياهي يا آبرنگ استفاده شود. علاوه بر انواع رنگ‌هاي محلول در آب، از طلاي حل کرده هم استفاده مي‌شود که در اين صورت آن را زرافشاني گويند. افشان زر و نيز افشان نقره را هم به تناسب کار در اين حوزه به کار مي‌برند.
ج:روش هاي غرقابي در روش‌هاي غرقابي، رنگ‌هاي گياهي را پس از آماده سازي در ظرفي پهن مي‌ريزند و اوراق مورد نياز را در محلول آماده شناور و سپس آويزان مي‌کنند تا خشک شود.
د: روش‌هاي ابري سازي يا ابر و باد : اساس رنگ آميزي بدين گونه است که در ظرفي بزرگ نشاسته حل شده را مي‌ريزند و بر آن از رنگ‌هاي گياهي يا جسمي رقيق شده به صورت چند قطره ريز يا درشت مي‌افشانند و کاغذ را براي لحظه‌اي کوتاه بر آن قرار مي‌دهند و سريعا برمي دارند و در محلي قرار مي‌دهند تا خشک شود. بعد از خشک شدن با اتوي نيم گرم، کاغذها را صاف مي‌کنند. ابري سازي هم انواع مختلفي دارد که نتيجه تجربه و ابتکارات هنرمندان است.
صنعت کاغذ سازي در دوران معاصر ايران
در دوره قاجار به دلايل مختلف نظير رقابت روسيه و انگليس بر سر منافعي که در ايران داشتند و بي‌لياقتي و بي‌کفايتي دولت وقت، صنعت کاغذسازي رونقي نداشته است. در زمان سلطنت رضا خان نيز کاغذ مورد نياز از کشور‌هاي روسيه، سوئد، آلمان و روماني خريداري مي شد.
کوشش براي احداث يک کارخانه کاغذسازي در ايران کم و بيش ادامه يافت تا در سال 1344 هجري شمسي مقدمات ايجاد اولين کارخانه کاغذسازي به منظور توليد کاغذ چاپ و تحرير با استفاده از تفاله نيشکر در هفت تپه خوزستان به ظرفيت 100 تن در روز فراهم گشت و سر انجام شرکت کاغذ پارس در سال 1346 هجري شمسي تاسيس شد.
اين شرکت با ظرفيت اوليه 35 هزار تن کاغذ در سال 1349 آغاز به کار کرد و در اين سال به توليد 12300 تن کاغذ چاپ و تحرير دست يافت. در سال 1352، بزرگ‌ترين کارخانه کاغذسازي ايران به نام مجتمع صنايع چوب و کاغذ ايران(چوکا) با مشارکت وزارت صنايع (60 درصد سهام) وزارت کشاورزي و عمران روستايي(40 درصد سهام) در کيلومتر شش جاده رضوان‌شهر به تالش بنيان‌گذاري شد و در سال 1357 کار خود را آغاز کرد.
اوج گيري انقلاب اسلامي به بسته شدن بسياري از کارخانه‌ها از جمله همين کارخانه کاغذسازي انجاميد که بيش‌تر از سوي خارجي‌‌ها اداره مي‌شد. از سال 1361 تلاش‌هاي برنامه‌ريزي شده‌اي براي راه اندازي دوباره توليد کاغذ آغاز شد و با تحويل کارخانه به سازمان صنايع ملي ايران در سال 1364، اين تلاش‌ها به بار نشست و فعاليت اين کارخانه آغاز شد. بعدها مراکز ديگري از جمله شرکت صنايع چوب و کاغذ مازندران در سال 1376 راه اندازي شد که به عنوان توليد کننده کاغذ در ايران با ظرفيت 175000 تن ( شامل 90000 تن کاغذ روزنامه و چاپ و تحرير و 85000 تن کاغذ فلوتينگ ) فعاليت دارد.
کاغذ به طور عمده از الياف بافته شده سلولزي تشکيل شده است. اين الياف از چوب و منابع گياهي ديگر تهيه مي‌شود. به جز الياف سلولزي بيش از 30 درصد وزن کاغذ از افزودني‌هايي مانند : مواد معدني، مواد شيميايي و مواد سفيد کننده تشکيل مي‌شود. احداث کارخانه صنايع چوب و کاغذ مازندران در سال‌هاي اخير و وجود کارخانجاتي نظير نئوپان، فيبر، ... نياز به چوب را روز به روز افزايش داده است. منبع اصلي توليد چوب کشورمان همان 9/1 ميليون هکتار جنگل هاي شمال کشور است که درصد قابل توجهي از آن داراي وضعيت مخروبه و نيمه مخروبه است.
در چنين شرايطي ناگزير بايد منابع ديگري را جستجو کرد تا بتواند جايگزين گونه‌هاي بومي شمال کشور شود و فشار وارده به جنگل‌هاي طبيعي را کاهش دهد. کاغذ و مقواي باطله مهم ترين بخش مواد اوليه را در صنعت کاغذسازي تشکيل مي‌دهند. کاغذ باطله از نظر اقتصادي براي صنعت کاغذسازي از اهميت ويژه‌اي برخوردار است و نقش عمده‌اي در حفظ محيط زيست و جلوگيري از قطع درختان به عنوان مواد اوليه ايفا مي‌کند. در اغلب کارخانه‌هاي کاغذسازي از خمير کاغذ بازيافتي به عنوان بخشي از خمير تهيه شده براي توليد کاغذ و مقوا استفاده مي‌کنند. براي مثال بيش از نيمي از مجموع الياف مورد استفاده در صنعت کاغذسازي انگلستان را کاغذهاي باطله و بازيافتي تشکيل مي‌دهند.
كارخانه توليد كاغذ اسناد بهادار (تكاب)
.jpg)
شايد هنوز هم كساني باشند كه تصور كنند اسكناسهاي موجود در شبكه پولي كشورمان در خارج از كشور تهيه و چاپ مي شوند. اما واقعيت اينست كه اكنون همه اسكناسهاي در گردش ايراني بدست توانا و انديشه ايراني تهيه و چاپ مي شود.
امروزه پس از سالها تلاش و پيگيري، كارخانه توليد كاغذ اسناد بهادار، كاغذ اسكناس، چك، صفحات پاسپورت و . . . را در داخل توليد نموده و اين گام بزرگي به سوي خودكفايي، استقلال و عدم وابستگي در زمينه توليد اوراق بهادار مي باشد.
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
منابع تحقيق :
Fa.wikipedia.org
persian.cri.cn
daneshnameh.roshd.ir
ماللهند، ابوريحان بيروني
فرهنگ فارسي دهخدا
کاغذ، ه‍ديه اسلام به غرب، (ح‍ي‍ات ن‍و)
کيهان فرهنگي
تاريخچه کاغذ، م‍ح‍م‍ود ع‍ن‍ب‍راني
«تاريخچه کاغذ: انواع کاغذهاي خوشنويسي و نقاشي مينياتور»، مسعود احمدي
daneshnameh.roshd.ir
www.cbi.ir
Piconweb.com سايت شرکت توسعه تجارت پاپيروس
ايران چاپ
irche.com
bazyaft-m.blogfa.com
آفتاب
noorportal.net
مجله يادگار