اف-4 فانتوم (F-4 phantom) ( فانتوم به انگليسي به معناي شبح ) هواپيماي دو خلبان 2 موتوره مافوق سرعت صوت و دوربردي است که توانايي عملکرد در همه شرايط آب و هوايي را دارد. شرکت مک‌دانل داگلاس اين هواپيما را تا اواخر دهه 1970 براي نيروي دريايي ايالات متحده مي‌ساخت. اوج کاربرد اين هواپيما در دوران جنگ ويتنام بود.
دولت ايران در سال 1974 تعداد 209 فروند از اين جنگنده را خريد که در جنگ ايران و عراق نقش مهمي ايفا كرد. اين هواپيما هنوز در نيروي هوايي ايران خدمت مي‌كند كه در انواع E و D ,RF4E مي‌باشند.

چندين سال پيش (1970) زماني که ويکتور بلنکو (خلبان شوروي سابق که بعدها به ايالات متحده پناهنده شد) با جنگنده ي ميگ25 خود توانست خط دفاع هوايي ژاپن را غافلگير کند و از چنگ فانتوم هاي نيروي هوايي ژاپن بگريزد، زنگهاي خطر در غرب به صدا درآمد. مي توان گفت اين نوعي پايان بر دوره ي طلايي معروف ترين جنگنده ي غرب طي دهه ي 60 و 70 ميلادي بود. البته ناگفته نماند که سيستم اعلام خطر و بخش رادار ژاپن نيز عامل تاخير در پرواز فانتومها بود؛ چرا که ميگ25 مي توانست در سطحي پرواز کند که از ديد رادار پوشيده بماند، همچنين سرعت جنگنده ي ميگ25 روسي به مراتب بيش از مدل آمريکايي بود (سرعتي حدود 3 ماخ يا 3300 کيلومتر بر ساعت)

ميگ25 ؛ يکي از بهترين شکاري رهگيرهاي دههء 1970

به اين ترتيب رفته رفته عصر طلايي فانتوم به اواخر دوران خويش نزديک شد. فانتوم طي دوره ي خدمت خود، ارزش عملياتي و رزمي خويش را بارها به اثبات رساند. برتري مطلق هوايي ايالات متحده در ويتنام (در برابر ميگهاي 19 و 21 ويتنام شمالي) و افسانه ي شکست ناپذيري نيروي هوايي اسرائيل طي جنگ سال شش روزه ي 1967، برتري مطلق نيروي هوايي ايران در جنگ با رژيم صدام در اوايل جنگ با عراق و . . . همه ناشي از وجود اين جنگنده ي ممتاز (در زمان خود) در صحنه ي نبرد بود. هواپيماي مزبور طي دوره ي خدمت، داراي بالاترين ارقام فروش چه توسط خود آمريکا و چه توسط متحدانش بوده است؛ به طوري که حدود 3000 فروند آن تحويل نيروهاي هوايي و دريايي ايالات متحده شده و حدود 2000 فروند ديگر نيز به ممالک هم پيمان آمريکا تحويل داده شده است. کشور ما نيز در زمان حکومت گذشته، يکي از خريداران اصلي فانتوم بود و اکنون نيز هواپيماي اصلي کشورمان محسوب مي شود. بنابه اظهار نظر کارشناسان، بين سالهاي 1347 تا 1357 تعداد 270 فروند فانتوم در مدلهاي D و E و شناسايي (RF-4E) به ايران تحويل داده شد. عمدهء فانتوم هاي کشورمان در پايگاههاي هوايي نوژه همدان، بندرعباس، چابهار و بوشهر مستقر هستند.

فانتوم : جنگنده ي شگفت انگيز 40 سال اخير
در صنعت هواپيمايي کشوري، ملاک سنجش و قضاوت راجع به يک هواپيما، ميزان فروش بالاي آن در بازارهاي جهاني قرار مي دهند و طبق اين اصل به داوري مي نشينند. با توجه به اين امر مي توان گفت مثلا هواپيماي Boeing737 با توليد بيش از 5000 فروند و سسنا 150 با فروشي بالغ بر 23000 فروند، هواپيماهاي بسيار موفقي هستند. اما در دنياي صنايع نظامي، چنين موضوعي نمي تواند اهميت چنداني داشته باشد، بلکه عوامل ديگري در اين موضوع (ميزان موفقيت) دخالت دارند. به عنوان مثال براي ارزيابي يک بمب افکن، ميزان ظرفيت حمل بمب ملاک قرار مي گيرد و زماني ديگر قابليت دستيابي آن به هدف و وضعيت تهاجمي بمب افکن است که اهميت پيدا مي کند. يا بعضي اوقات مشاهده مي گردد که ملاک سنجش ارزش يا هواپيماي جنگنده را در تعدادي که در يک نبرد سرنگون مي شوند، قرار مي دهند. عوامل بسياري مخصوصا حين نبرد در وضعيت يک هواپيما موثرند که به عنوان مثال موقعيت تاکتيکي صحنه ي نبرد و يا چگونگي تربيت پرسنل خلبان مي توانند تاثير به سزايي در نتيجه ي امر داشته باشند.
اما از همه ي اينها گذشته وقتي يک جنگنده 15 رکورد جهاني را کسب مي کند و در زماني که دنياي تکنولوژي پيشرفت سرسام آوري دارد، قادر به ادامه ي توليد به مدت بيش از 20 سال باشد و با توليد 70 فروند درماه طي دوران صلح، 5/2 ميليون ساعت پرواز رزمي و سرانجام در حالي که نه هزارمين فروند آن تحويل مشتريان آن مي شود بايد گفت اين هواپيما با هر استانداردي موفق است.
خصوصيات اف-4 فانتوم در پرواز
در جنگ هاي هوايي بزرگترين برتري فانتوم قدرت شتاب آن بوده است. حتي اين حالت باعث مي‌شود خلبان هاي متبحر هم قبل از پرواز تصميم نهايي بگيرند که با آن پرواز کنند يا نکنند. هواپيماي غول پيکر فانتوم که براي شليک موشک هاي هدايت شونده با رادار طراحي شده بودند چابکي رقباي ساخت شوروي خود را نداشتند و در مانور هاي سخت دچار مشکل ادورس يا (adverse yaw) (شرايط پروازى که در ان دماغه هواپيما در خلاف جهت مطلوب منحرف ميشود) مي‌شدند. با وجود اينکه هواپيما دچار پيچ خوردن هاي غير قابل کنترل مي‌شد، خلبانان معتقد بودند که هواپيما انعطاف خوبي در عملکرد دارد و پرواز با آن راحت است. در سال 1972 مدل اف-4 اي ارتقاء داده شد به طوري که در سرعت هاي بالا هم مي‌توانست مانور بدهد.

موتور هاي جي 79 دود سياه غليظي را توليد مي‌کرد که فانتوم ها را از دور قابل شناسايي مي‌کرد. خلبانها اين دود را با بکار گيري حالت پس سوز از ميان مي‌بردند اما اين کار راندمان سوخت را کم مي‌کرد. بعضي از خلبان ها پس سوز را در يک موتور هواپيما استفاده مي‌کردند که اين کار روي شتاب هواپيما همان تاثير را ميگذاشت که از پس سوز در هر دو موتور استفاده شود و از طرفي هم دود به شدت سياه غليظ موقعيت هواپيما را مشخص نمي‌کرد.
يکي از ضعف هاي بزرگ فانتوم كه در طراحي هاي اوليه آن نبود مسلسل داخلي در آن بود و براي دوره کوتاهي عقيده بر اين بود که جنگيدن با آن در سرعت هاي مافوق صوت غير ممکن است و در واقع به خلبانان ياد داده نمي‌شد که چگونه با اين هواپيما با جنگنده‌هاي ديگر درگير شوند. چون در عمل سرعت مادون سرعت صوت مي‌شد. در نهايت اين ضعف با اضافه کردن مسلسل 20 ميليمتري ام61 والکان در اف-4 اي جبران شد.
سرگذشت فانتوم
سرگذشت فانتوم از نيم قرن قبل شروع مي شود: زماني که کمپاني معظم مک دانل داگلاس (MD) در سال 1953 وارد ميدان رقابت شرکتهاي هواپيمايي جهت ساختن يک جنگنده ي مافوق صوت براي نيروي دريايي ايالات متحده گرديد؛ ولي اين فرصت را در مقابل هواپيماي کروسير CF-8U از دست داد. شکست در اين رقابت براي شرکت MD نوعي عقب گرد بود، مخصوصا آنکه نخستين طرح در مورد هواپيماي جت را براي نيروي دريايي، همين کمپاني داده بود که مربوط به فانتوم بود.
پروژه F3H-G
با ابن حال شرکت MD با چنين سابقه اي که گفته شد، تصميم به ادامه و تکميل طرح شکست خورده و توليد هواپيماهاي مخصوص پرواز از عرشه ي ناوهاي هواپيمابر گرفت و اين مي بايست با توجه به نيازهاي آينده در اين شاخه ي صنعت انجام مي پذيرفت. براي کسب اطلاعات بيشتر و دقيق تر اين شرکت تصميم گرفت با پرسنل ناوبري و فرماندهان نيروي دريايي مصاحبه انجام دهد. تعداد زيادي طرح مورد ارزيابي قرار گرفت و در سال 1954 يک نمونه ي کامل از هواپيماي طراحي شده به نام F3H-G ساخته شد و به نيروي دريايي ارائه گرديد که به شدت مورد توجه قرار گرفت و بنابراين دستور ساخت دو فروند نمونه ي اوليه از سوي نيروي دريايي به شرکت MD داده شد. اين طرح، هواپيمايي بود تک سرنشين و مجهز به 4 قبضه مسلسل 20 ميليمتري و داراي جايگاه حمل 11 بمب و يا موشک. نيروي محرکه ي آن توسط 2 موتور از نوع J-65 تامين مي گرديد و اين جنگنده را به راحتي به سرعت 5/1 ماخ مي رساند.

F-3H

هنگامي که تقاضاي نيروي دريايي براي ساخت اين هواپيما در آوريل 1955 جنبه ي قطعي گرفت، اين هواپيما به عنوان جنگنده ي تدافعي سريع مورد توجه و استفاده ي ناوهاي هواپيمابر قرار گرفت که قادر به پرواز از عرشه ي نام هواپيمابر و بردي رزمي تا حدود 500 کيلومتر بود. بعدها نيروي دريايي اعلام کرد که اين هواپيما بايد مجهز به موشکهاي هوا به هوا گردد و جاي مسلسلها را بگيرد. براي تحقق اين امر، يک تجديدنظر کلي در طراحي هواپيما لازم بود. يکي از تغييرات اساسي، استقرار 4 جايگاه موشک اسپارو به جاي مسلسلها بود و به همراه آن ايجاد سيستم کنترل آتش (رادار کنترلگر موشک اسپارو به جهت نيمه فعال بودن اين موشک)، تعويض موتورهاي قبلي با نمونه هاي بهتر و قوي تر J-79 ( ساخت جنرال الکتريک) که هواپيما را قادر مي ساخت به راحتي بيش از 2 ماخ سرعت بگيرد. پس از اين تجديدنظرها، نيروي دريايي درخواست طرح هواپيمايي دوسرنشينه را نمود. ( در هواپيماهاي دوسرنشينه، خلبان قدرت و تسلط بيشتري بر پرواز مي يابد و نفر دوم مامور استفاده از تسليحات جنگي روي هواپيما مي شود) طرح جديد هواپيمايي شد به نام F4-H1.
منابع تحقيق :
Fa.wikipedia.org
www.fas.org
military.blogfa.com
www.air.blogfa.com
منبع:انجمن هوافضا www.air-mag.blogsky.com
/ن