تام‌کت‌هاي ايران تنها نمونه از جنگنده اف-14 تام‌کت هستند که در خدمت نيرويي غير از نيروي هوايي آمريکا فعاليت مي‌کنند. اين جنگنده‌ها در سال 1974 خريداري و در سال 1977 اولين اسکادران پروازي اين جنگنده آماده عمليات شد. بعد از انقلاب 1357 اين جنگنده در جنگ ايران و عراق موفقيت‌هاي چشمگيري را در نبرد هوايي بدست آورد. اين جنگنده تاکنون در حال سرويس‌دهي مي‌باشد. ايران تاكنون بعضي از قطعات اين هواپيما را ارتقا داده و به‌روزرساني کرده‌است. در حال حاضر حدود 60 فروند از اين جنگنده در ايران موجود مي‌باشد.

پيشينه

زماني که کارائي فوق‌العاده? هواپيماي تامکت در نيروي دريايي آمريکا به خوبي به اثبات رسيد، کشور ايران نيز براي جلوگيري و پايان دادن به تهديدهاي هوايي اتحاد جماهير شوروي تصميم به خريد هواپيماي اف-14 تامکت درنيروي هوايي خود گرفت. در اولين سال‌هاي دهه 1970، بخش عمده‌اي از هواپيماهاي نظامي نيروي هوايي ايران مانند هواپيماهاي اف-4 فانتوم، نورثروپ اف-5 و بالاخره پي-3 اوريون سفارش داده و تحويل گرديد، گرچه هيچ يک از اين هواپيماها، توانايي مقابله با هواپيماي ميگ-25 را که سريعترين جنگنده عملياتي جهان بود، نداشتند. هواپيماهاي ميگ‌-25 به دليل سرعت و سقف پرواز بالا مي‌توانستند بدون روبرو شدن با مشکل خاصي، حريم هوايي ايران را نقض کرده، اقدام به پروازهاي شناسايي نمايند. نيروي هوايي شاهنشاهي چندين فروند از فانتومهاي دي خود را در مقابله با ميگهاي شوروي از دست داده بود و مصمم بود به هر قيمت از شکستهاي هوايي متوالي جلوگيري بعمل آورد.

نماد طراحي شده توسط آمريکا براي يگان خلبانان جنگنده اف-14 نيروي هوايي ايران. اين نماد هيچگاه مورد استفاده قرار نگرفت.

ورود جنگده اف-14 به نيروي هوايي شاهنشاهي ايران

شرکت گرومن با تماس با ايران در اکتبر 1971 آمادگي خود را براي فروش تام‌کت به ايران ابراز کرد. در مارس همان سال، حسن طوفانيان نخستين نظامي ايران بود که توانست از پروژه محرمانه تام‌کت ديدن بعمل آورد. بعد از بازگشت طوفانيان به تهران و ملاقات با محمدرضا شاه پهلوي، شاه شخصاً تمايل خود را براي در اختيار گرفتن اين هواپيما ابراز کرد. وي در اظهارنظرش در مورد اين جنگنده، آن را بهترين جنگنده رهگير تا آن زمان خوانده بود. بنابراين پس از مدتي نامه‌اي از جانب نيروي هوايي ايران به پنتاگون ارسال شد که در آن درخواستي به منظور در جريان افتادن فرآيند مالکيت هواپيما وجود داشت. در آن زمان ايران مذاکراتي با کارخانه مک‌دانل داگلاس در ازتباط با اف-15 ايگل نيز انجام داده بود که هنوز به نتيجه نرسيده بود. در اين زمان يک خلبان با سابقه آمريکايي در توصيه‌اي با نيروي هوايي ايران، موجب قطعي شدن قرارداد خريد تامکت شد. وي با توجه به اين نکته که عمده ماموريتهاي اين جنگنده قرار است در مرزهاي شمالي و غربي ايران باشد و اين نکته که بسياري از مناطق شمالي و غربي ايران در نقطه کور راداري(به انگليسي: Blind Spot) هستند، استفاده از تامکت با رادار بي‌نظيرش را بهترين گزينه براي کنترل مرزهاي ايران دانست. (ايران در آن زمان در مرزهاي جنوبي نيز داراي پوشش راداري مناسبي نبود. ولي با توجه به حضور ناوگان نيروي دريايي آمريکا، جنگنده هاي ايراني مي‌توانستند 10 ماه از سال را با کمک پوشش راداري ناوهاي آمريکا به‌عمليات بپردازند.)
ريچارد نيکسون در سال 1972 سفري به ايران داشت. شاه ايران در خواست سلاحي براي مقابله با هواپيماي ميگ 25 شوروي کرد که هر از چند گاهي براي عمليات شناسايي وارد آسمان ايران مي‌شدند. ريچارد نيکسون رئيس جمهور وقت آمريکا دو جنگنده اف-15 ايگل و اف-14 تام‌کت را به ايران پيشنهاد داد. محمد رضا پهلوي نيز اف-14 را براي نيروي هوايي ايران انتخاب کرد. دولت ايالات متحده در سال 1973 با فروش اين هواپيما به ايران موافقت کرد. شرکت گرومن معتقد بود اين جنگنده هرآن‌چيزي که براي نابودي يک ميگ لازم است، با خود همراه دارد. گرومن نام اين جنگنده را قاتل ميگ نهاده بود. ايران در سال 1974 قراردادي را با شرکت آمريکايي گرومن منعقد کرد و طبق اين قرارداد گرومن موظف به توليد 80 فروند جنگنده? اف-14 تام‌کت و تحويل آن در دو سري، سري اول 30 فروند و سري دوم 50 فروند از اين جنگنده به ايران شد. دولت وقت سفارش خريد 714 موشک فينيکس را نيز به آمريکا داد که تا زمان انقلاب اسلمي سال 1357، 284 فروند از آنها به ايران تحويل داده شده بود.
در حدود 120 خلبان و 80 کمک خلبان نيز دوره‌هاي آموزشي تخصصي اين جنگنده را در پايگاه هوايي اندروز(به انگليسي: Joint Base Andrews Naval Air Facility) در مريلند و پايگاه هوايي نس ميرمار (به انگليسي: Marine Corps Air Station Miramar) در کاليفرنيا و پايگاه هوايي نس اوشينا(به انگليسي: Naval Air Station Oceana) در ويرجينيا با نمرات ممتاز سپري کردند. سرانجام اولين واحدهاي عملياتي اين جنگنده در تابستان 1977 آماده فعاليت شدند. بعد از پيروزي انقلاب، آمريکا از تحويل دادن آخرين جنگنده خودداري ورزيد. اين جنگنده جهت امور آموزشي به نيروي دريايي آمريکا تحويل داده شد. جنگنده‌هاي تحويل شده به ايران از شماره 3-6001 تا شماره 3-6079 سريال‌بندي شدند.
تامکت‌هاي ايران براي فرود در باند زميني تغيير يافته‌اند در حاليکه تامکت‌هاي آمريکايي براي فرود بر عرشه ناو هواپيمابر ساخته شده بودند. تعدادي از سيستم‌هاي ناوبري اين هواپيما نيز حذف شد.
در ماه اوت سال 1977 نيروي هوايي ايران ايران يک فروند هواپيماي جاسوسي بدون خلبان شوروي را مورد اصابت موشک فونيکس قرار داد. با اين اخطار شوروي به پرواز جنگنده‌هاي جاسوسي فاکس بت خود بر فراز آسمان ايران پس از 20 سال پايان داد.

ويژگي‌ها

رنگ‌آميزي :

تمامي تامکت‌هاي تحويلي ايران داراي پوشش سطحي ترکيب‌شده از سه رنگ بودند. رنگها توسط نيروي هوايي ايران و در قالب سفارش TO-1-1-4 به گرومن عرضه شد. رنگ کرم با کد FS20400، سبز تيره با کد FS34079 و قهوه‌اي با کد FS36622، رنگهاي مورد نظر ايران بودند.

موتور:

مذاکره دولت ايران با شرکت پرت و ويتني براي قرار‌دادن موتور اف100 بر روي تامکت‌هاي سفارشي ايران به سرانجام نرسيد و در نهايت موتور تي‌اف30 بر روي گربه‌هاي ايراني نصب شد. شايد بتوان گفت بزرگترين نقيصه اين تامکت‌ها همين موتور غير قابل اطمينان باشد.

مسلسل:

بر روي هريک از تامکتها يک مسلسل ام61 والکان نصب شده است. اين مسلسل در زير و سمت چپ کاکبيت قرار دارد.

استنسيل:

تمام استنسيل‌هاي انجام‌شده برروي کاکپيت (کابين) خلبان و ساير نقاط بدنه گربه‌هاي ايراني به زبان انگليسي انجام‌شده و از اين جهت کاملاً مشابه مدلهاي مورد استفاده در نمونه‌هاي ارتش آمريکاست.

امکانات جانبي:

تامکت‌هاي سفارشي ايران از امکانات جانبي بيشتري نسبت به مدلهاي نيروي دريايي آمريکا برخوردارند. وجود ماسک اکسيژن، صندلي‌هاي راحتتر با قفل‌هاي مطمئنتر و سيستم هدفگيري دقيقتر بعضي از اين تمايزها هستند.

تامکت‌ها در خدمت نيروي هوايي جديد پس از انقلاب

در فوريه و آوريل 1979؛ ميلادي، يعني بعد از رفتن محمدرضاشاه و وقوع انقلاب، بسياري از تامکتها دچار نقص فني شده بودند که مستشاران امريکايي در آخرين روزهاي دولت شاهنشاهي بوجود آورده بودند. اين مستشاران دستگاههاي الکترونيکي و خودکار اين هواپيماها را از آنها خارج و نابود کرده بودند.
در سپتامبر 1980 نيروي هوايي ايران فعاليتهاي خود را دوباره از سر گرفت و نام خود را به نيروي هوايي ارتش جمهوري اسلامي ايران (نهاجا IRIAF) تغيير داد. اکثريت خلبانان اين نيرو کساني بودند که پيش از انقلاب در آمريکا آموزش ديده بودند و سطح کيفي آنها در هنگام اخذ مدرک خوب آموزش ديده(به انگليسي: Well-Trained) بوده است.
اولين درگيري ثبت شده تامکت در جنگ ايران و عراق مربوط به يک فروند جنگنده اف-14 با شماره سريال 3-6020 بود که در تاريخ 25 ارديبهشت 1360 (15 مي 1981) يک موشک فينيکس به سمت يک فروند ميگ 25 نيروي هوايي عراق شليک کرد. در اين حادثه هواپيماي عراقي صدمه جدي نديد و توانست با سرعت 2800 کيلومتر بر ساعت از مهلکه بگريزد. در طول 6 ماه اول جنگ تامکت‌ها موفق شدند 50 فروند جنگنده شامل سوخو 20 و 22 و ميگ 21 و 21 را نابود سازند. تنها گزارشي که از تلفات تامکت‌ها موجود است مربوط به آسيب جزئي يک تامکت در اثر نزديکي زياد به يک فروند ميگ 21 در لحظه انفجار آن است.
قدرت جنگي تامکت‌ها به حدي بود که به خلبانان عراقي دستور داده شده بود با هيچ تامکتي درگير نشوند و با ديدن تامکت صحنه مخاصمه را ترک کنند و عقب‌نشيني کنند.
در طول جنگ ايران و عراق از اف-14 تام‌کت بيشتر براي اسکورت جنگنده‌هاي اف-4 فانتوم و پوشش هوايي آسمان ايران استفاده مي‌شد. رادار بسيار قوي تامکت‌ها قادر به شناسايي جنگنده‌هاي عراقي از فواصل بسيار دور بوده و از اين حيث شبيه يک آواکس کوچک عمل مي‌کرده‌است.
يکي از برگهاي برنده تامکت در ميان تمام جنگنده‌هاي دهه 80 مجهز بودن اين جنگنده به موشکهاي فينيکس بوده است. استفاده از اين موشک باعث مي‌شد که تامکت گاهاً در نبردهاي يک به سه در مقابل هواپيماهاي عراق برنده پيکار شود.
بين سالهاي 1982 تا 1986 از تامکتهاي نيروي هوايي بيشتر براي حفاظت از مراکز سياسي تهران يا حفاظت و گشت‌زني در اطراف جزيره خارک مورد استفاده قرار مي‌گرفت. پيروزيهاي متعدد تامکتهاي ايران در نبردهاي هوايي با جنگنده‌هاي سوخو و ميگ نيروي هوايي عراق موجب شد که عراق به دنبال جايگزيني براي اين جنگنده‌ها افتد. در سال 1987 عراق اقدام به خريد تعدادي جنگنده داسو ميراژ اف‌1 مجهز به موشکهاي هوا به هوا سوپر 530 از فرانسه‌ نمود. براي مقابله با تامکت‌هاي ايران، جنگنده‌هاي ميراژ اف-1 عراقي با سرعت بالا و در ارتفاع پايين که خارج از ديد رادار اف-14 است به پرواز در مي‌آمدند. هواپيماهاي ميراژ پس از نزديک شدن به تامکت، ناگهان ارتفاع خود را افزايش مي‌دادند و با يک حمله برق‌آسا يک يا دو موشک هوا-به-هوا به تامکت‌هاي ايراني شليک مي‌کردند. از تير سال 1367 (ژوئيه 1988)، عراق به همين روش توانست چندين اف-14 ايراني را هدف قرار دهد.
ايران هم اکنون حدود 60 فروند اف-14 در اختيار دارد.

تهيه قطعات يدکي

پس از فروپاشي نظام شاهنشاهي در ايران و تيره شدن روابط ايران و آمريکا و اعمال تحريم تسليحاتي بر ايران، نيروي هوايي ايران براي سرويس اين هواپيما دچار مشکلاتي بوده‌اند. ايران براي رفع اين تحريم با کمک دلالان اسلحه موفق شد حجم قابل توجهي از قطعات مورد نياز خود را که تنها در اختيار ارتش آمريکا قرار داشت تهيه کند.
در ژانويه 2007 آمريکا اعلام کرد که توليد قطعات يدکي مصرفي اين جنگنده را به دليل آنکه ممکن است سر از ايران دربياورند متوقف خواهد کرد.

بومي‌سازي تامکت

با ادامه محاصره نظامي آمريکا عليه ايران، سازمان دفاع و پشتيباني نيروهاي مسلح از سال 1982 اقدام به ساخت قطعات يدکي و تعمير قطعات معيوب اين جنگنده در داخل ايران نمود. ايران هم‌اکنون توانايي توليد، تعمير، ارتقا و به‌روزرساني 70 درصد از قطعات و تجهيزات اين هواپيما را دارا مي‌باشد.
بر اساس جديدترين گزارش از نشريه نظامي جينز ديفنس ريويو، نيروي هوايي ايران در حال حاضر تعداد 30 فروند از 45 تا 50 فروند اف 14 قابل استفاده را براي رديابي دشمنان و اخطار اوليه به متجاوزين، همچنان مورد استفاده قرار مي دهد.
البته اظهار نظر قطعي در مورد توان عملياتي اف 14 ايران ممکن نيست. چرا که مسئولين نظامي کشور بر اساس همان قضيه جنگ رواني، با مسکوت گذاشتن آمار تسليحات نظامي، دشمن را نسبت به توانايي هاي عملياتي کشور چه اف-14 چه هر سلاح استراتژيک ديگر در حالت بيم و اميد نگه مي دارند.

پيروزي‌هاي حاصله در جنگ ايران و عراق

گربه‌هاي ايراني در طول جنگ 8 ساله بر اساس آمار دست‌کم 140 پيروزي هوايي در نبرد هوايي با جنگنده‌هاي عراق بدست آوردند که جزئيات آن به‌اين صورت است:
• 29 پيروزي در مقابل مدلهاي مختلف ميگ 21
• 42 پيروزي در مقابل مدلهاي مختلف ميگ 23
• 10 پيروزي در مقابل مدلهاي مختلف ميگ 25
• 24 پيروزي در مقابل داسو ميراژ اف‌1
• 21 پيروزي در مقابل سوخو سو-17
• 2 پيروزي در مقابل هليکوپتر ايراسپشيال سوپرفالکن
• 1 پيروزي در مقابل بمب‌افکن ژيان اچ-6
• 3 پيروزي در مقابل کرم ابريشم
• 8 پيروزي نيز جنگنده دشمن شناسايي نشد.

تلفات

اطلاعات موجود حاکي از انهدام 19 تامکت از مجموع 79 تامکت دريافتي ايران است:
• 30 آوريل 1977:سقوط در حين پرواز آموزشي در تهران
• 14 نوامبر 1977:سقوط در حين پرواز آموزشي در تهران
• 14 آوريل 1981:انهدام يک تامکت توسط موشک ام‌آي‌ام-‌23هاوک در خليج فارس
• 21 آوريل 1981:انهدام يک تامکت توسط ميگ 23
• 21 نوامبر 1982:انهدام يک تامکت توسط ميراژ اف1
• مارس 1983:انهدام يک تامکت توسط ميگ 21
• 11 سپتامبر 1983:انهدام دو تامکت در حالي که قصد داشتند از ورود جنگنده‌هاي عراقي به داخل ايران جلوگيري کنند
• 4 اکتبر 1983:انهدام يک تامکت در حين داگ فايت
• 21 نوامبر 1983:سقوط يک تامکت در حين نبرد هوايي
• 24 فوريه 1984:سقوط يک تامکت
• 1 ژوئيه 1984:سقوط يک تامکت
• 11 اوت 1984:انهدام 3 فروند تامکت در نبرد با جنگنده‌هاي ميگ 23
• 17 ژانويه 1987:انهدام يک تامکت توسط ميگ 23
• 19 ژوئيه 1988:انهدام يک تامکت توسط ميراژ اف1
• 6 آوريل 1991:سقوط يک تامکت
• 24 ژوئن 2004:سقوط در حين پرواز آموزشي در اصفهان
نمونه اي از نبرد اف-14 تامکت ايراني
در اولين ماه هاي آغاز جنگ تحميلي، يکي از هواپيماهاي اف-14 ايراني، به منظور گشت زني در منطقه از فرودگاه شهيد بابايي اصفهان برخاسته بود، پس از چندي، در فاصله 60 تا 70 مايلي غرب بوشهر و بر فراز خليج فارس و تقريباً در ارتفاع 3 تا 4 هزار پايي در حال پرواز بود. در چنين موقعيتي بود که از مرکز کنترل و فرماندهي و از طرف رادار زميني، به خلبان اف-14 ايراني خبر داده شد که دو هواپيماي ناشناس دشمن، به سرعت در حال نزديک شدن به وي هستند و همچنين به او اعلام گرديد که به علت دوري مسافت در چنين زمان کوتاه، امکاني براي فرستادن نيروهاي پشتيباني وجود ندارد و او خود بايد آسمان را از وجود اين دو جنگنده متخاصم پاک کند، و سپس مرکز فرماندهي براي او آرزوي موفقيت کرد.

اف-14 نيروي هوايي ايران

خلبان اف-14، با يک دور چند درجه، جهت پرواز يا (Heading) خود را به سوي آن دو جنگنده به صورت مستقيم تغيير داد. پس از مدتي، اف-14 ايراني با جنگنده هاي دشمن که معلوم شد از نوع MiG-21 هستند، در فاصله 20 مايلي به حالت هد تو هد (همان شاخ به شاخ خودمان) در آمده و خلبان اف-14 در فاصله 10 مايلي، رادار موشک فينيکس (AIM-54 Phoenix) را بر روي هواپيماي ليدر که کد آن Fox 1 بود، قفل نموده و به سمت آن پرواز کردن را آغاز نمود، هر چند که براي موشک فينيکس اين فاصله بسيار کم و موشک فينيکس يک موشک دور برد بود. پس به دست آوردن موقعيت شليک مناسب، خلبان اف-14 ايراني با فشار دادن دکمه مربوط به شليک اين موشک، موجب شد تا يک فروند موشک فينيکس از بدنه اف-14 جدا شده و در فاصله تقريباً 15 متري زير هواپيما، موتورهاي خود را روشن کند و به سوي هدف بتازد. با شليک موشک، که دود سفيد رنگي از خود به جاي مي گذاشت و تعقيب اين دود، ناگهان انفجار بزرگي در آسمان و درست روبروي اف-14 ايراني روي داد. بله! موشک به دليل فاصله بسيار نزديک، درست به وسط هواپيماي ميگ 21 برخورد نموده و حتي خلبان آن، فرصت پريدن و اجکت کردن را هم پيدا نکردند و در عرض کمتر از يک ثانيه، هواپيما را تکه تکه نمود. اف 14 ايراني براي اجتناب از برخورد قطعات آن به هواپيما، صعود نموده دو باره لول کرد. در اين شرايط بود که خلبان ميگ 21 دوم حساب کار دستش آمده و فهميد که: "کار هر آهن پاره اي نيست هواپيما شکار کردن، اف-14 پير مي خواهد و خلبان کهن". در نتيجه عطاي دنبال کردن اف-14 ايراني را به لقايش بخشيده و به حالت پشت به دشمن به سوي ميهن در آمده و به سوي کشورش فرار را بر قرار ترجيح داد و بار ديگر، برتري اف14 تامکت بر همگان آشکار گرديد و بعد از چند واقعه مشابه بود که ديگر به هواپيماهاي عراقي دستور داده شد در صورت مشاهده هر گونه هواپيماي اف-14 تامکت، به سرعت عقب نشيني کرده و به خاک خود باز گردند. منابع تحقيق :
خبرگزاري مهر
gtalk.ir
Cph-theory.persiangig.com
ويکي پديا
air.blogfa.com
خبرگزاري آفتاب
newcoy.persianblog.ir
military.ir
Afif.ir/forum
Defense-update.com
Centralclubs.com
تبيان
/ن