تاريخچه پول، از مبادله كالا تا پول كاغذي

در گذشته ديرين براي تداوم حيات، نياز هر فرد با تلاش فردي (شكار- توليد و ...) تامين مي‌شد، ولي با گذشت زمان هرگز به توليد شخصي قانع نبود و اگر در آن روز بشر نمي‌توانست با زور هرچه مي‌خواهد به چنگ آورد، ناگزير حاضر مي‌شد از راه معاوضه جنس با جنس (معاوضه مستقيم كالا با كالا) نيازهاي عادي زندگي را فراهم كرده و از اين راه امرار معاش كند.
به گزارش سرويس نگاهي به وبلاگ‌هاي خبرگزاري دانشجويان ايران (ايسنا)، نويسنده وبلاگ "روي خط اقتصاد" به نشاني http://royekhateeghtesad.blogfa.com در ادامه نوشته است: در داد و ستدهاي اوليه (قرن‌ها پيش از ميلاد) معاوضه دو كالا با هم بدون تعيين ارزش و معياري براي سنجش انجام مي‌پذيرفت، تا آن كه راه (مبادله غيرمستقيم كالا با كالا) را در پيش گرفت و همين انتخاب موجب پيدايش "پول" شد.
در جوامع نخستين، تحصيل انواع كالاهاي توليد شده جهت مصرف صرفا از طريق تعويض و مبادله دو كالا امكان‌پذير بود و اين مبادله مشكلات بسياري به همراه داشت از جمله: امكان تعيين ارزش كالا براساس قبول واحد معيني كه مورد تاييد طرفين معامله باشد نبود و همچنين يافتن طرفين مبادله دو كالا (گوسفند و گندم) كه هر دو نياز به كالاهاي عرضه شده طرف ديگر داشته و آماده مبادله باشند چندان آسان نبود.
بشر در ابتدا براي حل چنين مشكلاتي اشيا و يا كالاهايي را به عنوان واسطه مبادلات به جهت سهولت داد و ستد انتخاب كرد و انتخاب آن بستگي به نوع و فراواني آن شيء يا كالاي واسطه در آن محدوده يا شهر داشت، مثل صدف در سواحل دريا و گوسفند و گاو در نواحي كوهستاني و معتدل.
در همان زمان هم براي حفظ مقدار عددي مبادلات يا نتيجه معاملات از ريسمان‌هاي گره‌دار يا چوبخط بهره مي‌جستند. گرچه با انتخاب كالاهاي واسطه دو اشكال اساسي فوق ظاهرا حل شده بود، اما گاهي كالاي واسطه نيز به علت غيرقابل تقسيم بودن مانع انجام معاملات كوچك مي‌شويد و يا به علت حجم زياد و ارزش كم نقش اساسي را كه ذخيره كالاي واسطه تا زمان احتياج به معامله باشد غيرممكن مي‌ساخت و در بعضي مواقع نگهداري كالاي واسطه به علت فسادپذيري امكان نداشت.
تنوع توليد و لزوم رفع نياز بشر از توليدات مختلف در سير گسترش اقتصاد كشورها موجب پيدايش دو كالاي اقتصادي با ثبات ارزش نسبي كه مورد قبول عامه باشد،شد و اين دو كالاي فلزي طلا و نقره بود.
پس از آن كه فلزات قيمتي (طلا و نقره) كشف شد و مزايا و وجوه تمايز آنها نسبت به كالاهاي ديگر به ويژه فلزاتي مثل آهن و مس و مفرغ شناخته شد، جايگزين وسايل مبادلاتي قبلي كه فاقد خصوصيات فيزيكي طلا و نقره (وفور توليد بودند) شدند و به عنوان "پول" مورد استفاده قرار گرفتند. با گذشت زمان مسؤولان امور در جوامع مختلف براي رونق داد و ستد و توسعه تجارت نسبت به ضرب سكه‌هاي طلا و نقره اقدام نمودند. براي انجام اين كار، شمش‌هاي طلا و نفره را به سكه‌هاي كوچك و متنوع تبديل و سپس آنها را به مهر خود ممهور و در قلمرو جغرافيايي خويش رايج ساختند.
اولين سكه‌اي كه در ايران رواج يافت، در زمان داريوش اول (‌516 ق.م) ضرب شد و نام آن دريك بود. هرودوت در مورد ضرب سكه دريك مي‌گويد: "او شاهي بود كه از خود يادبودي گذارد كه هرگز هيچ شاهي از خود باقي نگذاشته بود." و سكه ديگري كه رواج داشت "شكل" بود كه وزن ‌5/6 گرم نقره.
همزمان با نقشي كه پول فلزي در بازارهاي مختلف مبادلات و معاملات پيدا كرد كار داد و ستد و تجارت را توسعه بخشيد و موجب گسترش حرفه صرافي شد. صاحبان اين حرف واسطه عمليات پولي بين تجار در داخل و خارج از كشور بودند كه عملكردشان مقدمه نشر پول كاغذي و تشكيل بانك‌هاي امروزي شد.
نشر پول كاغذي در دوران پيشين به صور مختلف وجود داشته كه در زمان‌ها و مكان‌هاي گوناگون داراي نقش و وظايف محدود و خاصي بوده است. مثلا در روم قبل از ميلاد، صرافها اسناد كاغذي (دست نوشته‌هايي) در اختيار مشتريان خود مي‌گذاردند يا به اشخاصي كه مسكوكات (فلزات قيمتي) خود را پيش آنها به امانت مي‌گذاشتند، سندي به عنوان "قبض رسيد" مي‌دادند. اين اسناد كه به همين عنوان "قبض رسيد" معروف بودند، به اعتبار صراف صادركننده در بازار دست به دست مي‌گشتند و عملا وظايف پول مسكوك و رايج آن زمان را انجام مي‌دادند.
اين رويه پايه‌گذار سيستم پول كاغذي به اسكناس شد كه از بدو انتشار رابطه ثابتي بين ارزش اسكناس معاملاتي با طلا و نقره برقرار ساخت و قانونمند گرديد و از قرن نوزدهم، در چارچوب مقررات و قوانين پولي و بانكي هر كشور و تحت عنوان پول قانوني، رايج و در اقتصاد و سرمايه‌داري متداول و مطرح شد.
شايد اختراع پول يكي از كشفيات شگرف و بي‌نظيري باشد كه بشر توانست مشكلات موجود در مبادله كالاها و خدمات را به كلي برطرف سازد.

پول چيست؟

از آنجاييکه کلمه پول در محاوره روزمره استعمال زياد دارد، معني بسيار چيزها را ميتواند داشته باشد ولي براي اقتصاد دانان، پول يک معني بخصوص دارد.
براي پرهيز از ابهام، بايد توضيح بدهيم که چگونه برداشت اقتصاد دانان از معني کلمه پول با برداشت عامه آن تفاوت دارد.
اقتصاددانان پول را (معادل آن «عرضه پول») را چنين تعريف ميکنند: هرچيزيکه در برابر اشيا و خدمات وباز پرداخت ديون به صورت عمومي مورد قبول واقع شود، پول شمرده ميشود.
پول رايج يک کشور، مرکب از سکه و بانکنوت، با اين تعريف مطابقت داشته ونوعي ازپول به شمار ميرود. وقتي اکثر مردم از «پول» صحبت ميکنند، آنها از پول رايج کشور صحبت ميکنند. مثلا اگر شخصي به شما اخطار ميدهد "پول هايت" فورا پول هاي رايج کشور را که با خود داريد به او ميدهيد بدون اينکه از او بپرسيد که دقيقاً هدفش از پول چيست؟
اگر پول تنها منحيث بانکنوت و سکه تعريف گردد. اين تعريف نزد اقتصاد دانان بسيار محدود است. بخاطر اينکه چک ها نيز در برابر کالا ها منحيث وسايل پرداخت قابل قبول هستند. بنابر آن امانات رويتي حسابات جاري نيز پول محسوب ميگردند و اگر حسابات پس انداز به آساني به سکه ها، بانکنوت ها، حسابات جاري قابل تبديل باشند، آنها نيز پول شناخته شده ميتوانند.
طوريکه ديده ميشود تعريفي دقيق و واحدي از پول، حتي نزد اقتصاد دانان موجود نيست. بعضاً پول را با ثروت مترادف ميدانند که به اين ترتيب پيچيدگي تعريف موضوع بيشتر ميگردد. وقتي مردم ميگويند، "احمد ثروتمند است، او پول فراوان دارد". احتمالاً هدف آنها اينست که احمد نه تنها مقداري زياد بانکنوت، سکه و حسابات جاري دارد بلکه او صاحب مقداري زياد اسهام، اوراق قرضه، موتر، خانه و ساير جايداد ها ميباشد.
بناً تعريف پول منحيث بانکنوت يا سکه بسيار محدود بوده و همچنان مترادف گرفتن آن با ثروت نيز تعريف بسيار گسترده است. اقتصادانان ميان پول به شکل پول رايج کشور (بانکنوت وسکه)، حساب جاري، وساير اقلام که هنگام خريد تاديه ميگردد از يک سو و ثروت منحيث مجموع دارائيهاي شخص به منظور حفظ ارزش از سوي ديگر فرق ميگذارند. ثروت نه تنها شامل پول بوده بلکه مشتمل است بر ساير دارائيها از قبيل اوراق بهادار، سهام عادي، مسايل هنري، زمين، فرنيچر، موتر و خانه. علاوتاً مردم پول را بعضاً مترادف با کلمه درآمد نيز استفاده ميکنند. مثلاً ميگويند: "مريم وظيفه خوبي دارد و پول زياد بدست مياورد".
عايد در واقع جريان منفعت در في واحد زمان مي باشد. در مقايسه پول در حقيقت يک مبلغ موجودي است. يعني يک مبلغ معين دريک زمان معين داده شده است.
اگر کسي به شما بگويد که احمد درآمد بالغ بر 1000 دالر دارد. شما نميتوانيد درين مورد که احمد درآمد بلنديا پايين دارد، قضاوتي بکنيد بدون فهميدن اينکه اين درآمدهريک سال يا يک ماه يا حتي يک روز اوست. اگر به شما بگويند که مريم 1000 دالر در کسه دارد. شما دقيقا ميتوانيد بدانيد که چقدر پول است.
به ياد داشته باشيد که در اين کتاب هدف از پول هر چيزي که بصورت عمومي دربرابر اجناس و خدمات قابل تاديه بوده و هم براي بازپرداخت قروض مورد استفاده قرار ميگيرد و با «عايد» و «ثروت» کاملاً متفاوت ميباشد.

وظايف پول:

خواه پول يک صدف، يک توته سنگ، کاغذ يا طلا باشد، سه وظيفه عمده را در اقتصاد ايفا ميکند. وسيله تبادله، واحد محاسبه، ذخيره ارزش. ازين سه وظيفه، وظيفه پول بحيث وسيله تبادله سبب ميگردد که پول را از ساير دارائيها از جمله سهام، اوراق قرضه و خانه فرق نمائيم.

وسيله تبادله :

تقريباً در تمام معاملات مارکيت در اقتصاد، پول به شکل بانکنوت، سکه يا چک منحيث وسيله تبادله مورد استفاده قرار ميگيرد، يعني وسيله پرداخت در برابر اجناس و خدمات خريداري شده محسوب ميشود ، استفاده از پول منحيث وسيله تبادله باعث افرايش کارآيي اقتصاد گرديده، مانع ضياع وقت در تبادلهء اجناس و خدمات ميگردد براي درک بهتر بياييد به يک اقتصاد بارتري نظر بيندازيم که بدون موجوديت پول، اجناس و خدمات به صورت مستقيم دربرابر يکديگر تبادله ميگردند.
فرض کنيد که احمد استاد علم اقتصاد است و او جز تدريس علم اقتصاد کاري ديگري را بلد نيست. در يک اقتصاد بارتري، اگر احمد چيزي را براي خوردن بخواهد. او بايد دهقاني را جستجو کند که غذاي مورد نظر احمد را تهيه کرده و علاوتاً اين دهقان خواهان فرا گرفتن علم اقتصاد باشد.
طوري که ملاحظه ميکنيد اين کاري پر مشقت و وقت گير است و احمد زمان زيادي را نياز دارد تا دهقان علاقمند به آموختن علم اقتصاد را بيابد. در چنين حالتي حتي بهتراست تدريس را ترک گفته به کشاورزي بپردازد اگرچنين کاري را هم انجام نه دهد تايک زمان ممکن از گرسنگي بميرد.
مدت زمان مورد ضرورت به منظور تبادله اجناس و خدمات بنام مصارف تبادله (مصارف داد و ستد) ياد ميگردد. در يک اقتصاد بارتري (اقتصاد مبتني بر تبادله مستقيم) مخارج داد و ستد فوق العاده بلند بوده زيرا افراد بايد دو خواسته تصادفي را برآورده کنند. آنها بايد کسي را پيدا کنند که از يک طرف اجناس و خدمات مورد ضرورت شانرا داشته باشد، و از طرف ديگر نيازي به اجناس و خدمات عرضه شده از طرف خودشان را داشته باشد.
بياييد ببينيم که اگر پول به سيستم اقتصادي معرفي گردد چه خواهد شد، احمد ميتواند هر کسي را که متمايل به شنيدن تدريس او باشد در برابر پول درس بدهد. او بعداً ميتواند که به دهقان ( نماينده او در مارکيت) مراجعه نموده و ضروريات خود را به وسيله پول تاديه شده به او رفع نمايد. مشکل حل نمودن دو خواسته بشکل تصادفي حل گرديده و او ميتواند فرصت بيشتري جهت پرداختن به مسايل که درآن دسترسي درست دارد، داشته باشد.
ضرورت به پول چنان شديد است که تقريبا تمامي جوامع، به استثناي جوامع اوليه، شديداً به آن نياز دارند. يک کالاي که ميخواهد به حيث پول مورد استفاده قرار گيرد، بايد چند مشخصه ذيل را دارا باشد:
1- بايد به آساني به اساس يک معيار سنجيده شده ارزش آن را تعيين کند.
2- بايد به صورت گسترده قابل قبول باشد.
3- بايد به آساني قابل حمل باشد.
4- بايد به بخش هاي کوچکتر قابل تقسيم باشد تا بتوان آنرا به پول خرد تبديل نمود.
5- بالاخره به سرعت از بين نرود.
در تاريخ بشر انواع متفاوت از پول مورد استفاده قرار گرفته که مشخصات بالا را دارا بوده اند. بوميان امريکا دانه هاي تسبيح را منحيث پول مورد استفاده قرار ميدادند. و بالاخره زندانيان در جريان جنگ دوم جهاني سگريت را به حيث پول مورد استفاده قرار داده اند، که قدامت تاريخي دارد.
پول الکترونيکي يک پديده جديد در جهانکارت هاي بدهي:
کارت هاي بدهي مانند کارت هاي اعتباري است که مشتري را قادر به خريداري اجناس از طريق انتقال وجوه الکترونيکي مستقيماً از حساب بانکي شان به حساب تاجر ميسازد. کارت هاي بدهي در بسياري از جاهاي که کريدت کارت ها را ميپذيرند استفاده ميگردد و حالا غالباً بيشتر از پول نقد مورد استفاده قرار ميگيرد مثلا زمانيکه شما از فروشگاهاي بزرگ خريداري ميکنيد، ميتوانيد کارت بدهي خود را از طريق ماشين خواننده کارت ((Card reader در مرکز حساب داخل کرده و دکمه را فشارداده که به اين صورت مبالغ خريداري شده فوراً از حساب بانکي شما کسر ميشود. بسياري ازتسويه بانکها و کمپني ها مثل Visa ياMaster Card کارت هاي بدهي را منتشر ميسازد و کارت هاي ATM شما به طور خاص مثل کارت هاي بدهي ايفاي وظيفه ميکند.

کارت هاي ذخيره ارزش:

اين کارت ها مانند کارت بدهي و کارت اعتبار است ولي فرق آن دراين است که کارت هاي ذخيره ارزش داراي مقدار ثابت مبالغ اسمي ميباشد. عادي ترين نوع کارت ذخيره ارزش خريداري مبالغ قبلا مشخص شده دالر است که مصرف کننده درآينده آنرا خرچ ميکند. مجرب ترين کارت هاي ذخيره ارزش کارتهاي هوشيار Smart Card است که داراي چپ کمپيوتري بوده بناً ميتوانيد پول را از حساب بانکي مالک خود در وقت ضرورت خرچ کنيد. کارت هاي هوشيار Smart Card ميتواند از طريق ماشين هاي ATM کمپيوتر هاي شخصي و تيلفون هاي مخصوص معاملات را انجام دهد.
در اين اواخر کارت هاي ذخيره ارزش خارج از U.S.A هم معمول شده که اکثراً توسط پروگرام هاي کمپيوتر در آسترليا، کانادا، چيلي، کلمبيا، دنمارک، فرانسه، ايتاليا، پرتگال، سنگاپور، هسپانيه تايوان و انگلستان به انجام ميرسد، يکي از پروگرام هاي پر زحمت آن در لندن از طريق شرکت موندکس Mondex انکشاف داده شد که آزمايش خود را درwindon انگلستان در جولايي 1995 آغاز کرد. نه تنها کارت هاي هوشيار موندکس توانايي انتقال وجوه را بين مصرف کنندگان و خرده فروشان دارد بلکه بين مصرف کننده گان و بانک هم دارد، ولي انتقال پول هاي الکترونيکي را بين افراد اجازه ميدهد. وجوه ميتواند از کارت يک نفر با استفاده از ابزار بيسيم دست داشته به کارت شخص ديگر انتقال نمايد که کيف پول الکترونيکي نام گذاري شده بخاطريکه او ميتواند تمام وظايف يک کيف پول استندرد انجام دهد بشمول نمبر ذخيره شده تيلفون و ديگر اجزاي معلومات براي نگهداري پول.
کارت هاي ذخيره ارزش زمينه يورش را در U. S. A بوجود ميآورد:
بانک هاي بزرگ همچو سيتي بانک و کميکل بانک پروگرام هاي تعليمي کارت هاي ذخيره ارزش را اعلان کرده بودند که يک اندازه زياد از آزمايش ها در سال 1996 در المپيک اتلانتا تنظيم شد و در همين وقت اولين بانک يونين و بانک Wachovia و بانک نيشن همکاري هاي خود را با Visa بخاطر نشر يک ميليون کارت ذخيره ارزش اعلان نمودند.

پول نقد الکترونيکي:-

پول نقد الکترونيکي يا E-Cash يک شکل از پول الکترونيکي است که در انترنيت به منظور خريداري اشيا و خدمات استعمال ميشود. يک مشتري ميتواند با باز نمودن حساب در بانک هاي که به انترنت وصل اند دسترسي به پول هاي الکترونيکي پيدا کرده و آنرا بهPC (Personal Computer) خود انتقال دهند. زمانيکه مشتري خواهان خريداري چيزي همراه با پول هاي الکترونيکي شود وي با فروشگاه هاي که با انترنيت در ارتباط است، تماس گرفته و براي شي مشخص کلمهbuy (خريداري) را انتخاب ميکند که در نتيجه پول هاي الکترونيکي بطور اتومات از کمپيوتر شخصي آن به کمپيوتر تاجر (بازرگان) منتقل ميشود و تاجر ميتواند وجوه انتقال شده از حساب بانکي مشتري را قبل از ارسال اجناس دريافت کند. پول هاي الکترونيکي در يکي از کمپني هاي هالندي بنام Dig Cash ابتکار شد.
در اکتوبر 1995 Mark Twain Bancshares اعلام نمود که اين کمپني اولين نشر کننده پول هاي الکترونيکي براي کمپيوتر هاي شخصي بود.

چک هاي الکترونيکي:

اين چک ها به استفاده کنندگان انترنت اجازه ميدهد که صورت حساب خود را مستقيما بدون ارسال چک هاي کاغذي پرداخت کنند و استفاده کننده نظير چک را در کمپيوتر شخصي خود نوشته و آنرا به ديگري انتقال ميدهد که به نوبه خود به حساب بانکي ارسال ميشود. اگر بانک دريافت کننده اعلام دارد که چک هاي الکترونيکي درست يا صحيح است در اين صورت يک مبلغ پول ازحساب بانک ارسال کننده به حساب دريافت کننده منتقل ميشود. صاحب نظران به اين عقيده اند که مصارف چک هاي الکترونيکي 3/1 حصه مصارف معاملات چک هاي کاغذي است. اين فوايد که در نتيجه کاهش مصارف بدست ميآيد بسياري از سازمان ها را ترغيب به پرداخت چک هاي الکترونيکي ميکند مثلا در مي 1994 ديپارتمنت حساب ثروت عامه ويرجنيا بعضي از حسابات شهري را توسط چک هاي الکترونيکي پرداخت نمود.

تاريخچه پول در ايران

انسان‌هاي اوليه که دسته جمعي مي‌زيستند، نيازي به تعويض کالا نداشتند. بعد از به وجود آمدن طوايف و قبايل مبادله‌ي کالا به کالا رواج يافت. مبادله‌ي کالا به دلايلي با مشکلاتي همراه بود. براي رفع مشکلات ابتدا از فلز براي مبادله استفاده کردند و پس از مدتي به فلزات گران‌بها و سبک وزن، از جمله طلا، نقره و مس رو آورند.
در بيشتر کشورهاي شرقي و آسيايي، فلزي که در مبادله‌ي کالا از آن استفاده مي‌شد، حلقه‌اي شکل بود. و در سه هزار سال پيش از ميلاد از آن استفاده مي‌کردند که مي‌توان آن را قديم‌ترين وسيله‌ي مبادله، پيش از اختراع سکه، دانست. در کاوش‌هاي شوش حلقه‌هايي از ويرانه‌هاي معابد، از دوهزار سال قبل از ميلاد، به دست آمده است. استفاده از فلزات سبک وزن و کم حجم و گران‌بها، که معاملات را سهل و ممکن مي‌ساخت، مورد قبول عامه قرار گرفت. بدين ترتيب مرحله‌ي پيدايش پول آغاز شد.

واژه‌ي پول

پول از کلمه‌ي يوناني Obolos گرفته شده و آن سکه‌اي بود برابر يک ششم درهم يا دراخم. کريستين سن معتقد است کلمه "پول" در زمان اشکانيان به ايران راه يافته است.
"سکه" نام دستگاه آهنيني بود که براي مهر زدن بر پول‌هايي که در ميان مردم رايج و با آن معامله مي‌کردند، به کار مي‌رفت. بعدها آن را اثر مهري مي‌ناميدند که روي سکه‌هاي حک مي‌شد.
بنابراين سکه عبارت است از يک قطعه فلز به وزن معين که روي آن علامت رسمي دولت، يا حکومتي که عيار و وزن آن و ارزش آن را تعهد مي‌کند، قيد شده است.

سکه در ايران در دوره ي هخامنشي

بي‌شک پيش از دولت هخامنشي و تصرف ليدي در سال 564 قبل از ميلاد ايرانيان به اختراع پول اقدام کرده و در کشور خود رواج داده بودند. پس از سقوط ليدي به دست کوروش، "يونا" يکي از ساتراپ‌نشين‌هاي هخامنشي شد که در "ساردس" کارگاه ضرب سکه بود و در زمان کوروش کبير خشايارشاه و کمبوجيه در آن ضرب سکه مي‌کردند.
داريوش بزرگ سومين شاهنشاه هخامنشي (521-485 قبل از ميلاد) بر آن شد پولي ضرب کند که در همه جا پذيرفته شود و در سراسر کشور اعتبار داشته باشد و بر خلاف مسکوکات قبلي فقط ارزش محلي نداشته باشد. زيرا سکه‌هايي که در آن زمان در ايران رواج داشت، هيچ‌يک از آن شاهنشاهان هخامنشي نبود
نخستين سکه‌اي که از آن زمان باقي مانده سکه داريوش است که شهرت جهاني دارد. اين سکه را يوناني‌ها "دريکوس" يعني "داريوش" مي‌نامند که آن را نبايد با کلمه‌ي زرينه و درينه يکي تصور کرد. سکه‌ي داريوشي از زرناب بود. در زمان هخامنشيان هيچ‌يک از حکام و پادشاهان محلي حق نداشتند بدون اجازه‌ي داريوش به نام خود سکه زنند، فقط اجازه داشتند با اجازه‌ي داريوش سکه‌ي نقره بزنند، چرا که ضرب سکه‌ي طلا در انحصار مرکز بود. نخستين سکه‌ي داريوش احتمالا در سال 516 قبل از ميلاد ضرب شده است.
پس از فتح يونان به دست سپاهيان ايران و اختلاط ايران و يونان، واژه‌ي درم در ايران متداول شد که اصل آن دارشم (دراخم) يوناني است و ايرانيان آن را درم گفتند که نام پول بود و اعراب بعدها اين واژه را از ايرانيان اقتباس کردند. از مسکوکات دوره‌ي هخامنشي، به جز دريک شکل يا سيکل، درم؛ کرشه را مي‌توان نام برد. واحدهاي کوچک‌تر مسکوک زر، نيم‌ستاتر و يک‌سوم‌ستاتر ناميده مي‌شدند.

سکه در دوره‌ي اشکاني

با غلبه اسکندر بر ايران سکه‌هاي طلا کمياب و از جريان خارج شد. در آن زمان ديگر در ايران طلا ضرب نمي‌شد. سلوکي‌ها در معاملات داخلي خود سکه‌هاي نقره به کار مي‌بردند و اشکانيان نيز به تقليد از سلوکيان از پول نقره استفاده مي‌کردند. اشکانيان از نقره و مس و مفرغ نيز سکه مي‌زدند. جنس برخي از اين سکه‌ها از برنج بود که روي آن لعابي از مس داده بودند.
سکه‌هاي اين دوره دو نوع بود: نوع اول مسکوکات نقره‌ي چهاردرخمي با تعدادي مسکوک مسي؛ و نوع دوم يک‌درخمي نقره و مسکوکاتي از مس. نوع اول سکه‌ها در شهرهاي يوناني‌نشين و نوع دوم در مراکزي که تحت حکمراني مستقيم پارت‌ها بود، ضرب مي‌شد.

مسکوکات دوره‌ي صفوي

سکه‌هاي عصر صفوي از طلا، نقره و مس بود. سکه‌هاي زمان شاه عباس "عباسي" ناميده مي‌شد. اين سکه‌ها نخست از جنس نقره بود. هر پنجاه‌عباسي را يک "تومان" مي‌گفتند، که ده‌هزار دينار قيمت داشت. در اين دوره مسکوک طلا وجود نداشت. فقط سکه‌هاي طلا را که "شاهنشاه" نام داشت، هنگام جلوس شاه بر تخت سلطنت و در جشن نوروز ضرب مي‌کردند. اين سکه‌ها در ميان مردم رواج نداشت و آن را اشرافي نيز مي‌گفتند. علت اين نام‌گذازي بهاي زياد آن‌ها بود.
سکه‌هاي رايج اين دوره "غزبيگي" يا "غازبيگي" برابر پنج‌دينار يا يک‌دهم شاهي؛ "بيستي" معادل بيست‌دينار يا دوپنجم شاهي؛ "پول سياه" يا "قراپول" معادل بيست‌وپنج دينار يا نيم‌شاهي؛ "شاهي" معادل پنجاه دينار؛ و "عباسي" معادل دويست دينار يا چهارشاي بود. تا انتخاب ريال به منزله‌ي واحد پول در ايران، در سال 1308 شمسي و حتي سال‌ها بعد از آن، از اين واحدهاي پولي استفاده مي‌شد.
پس از صفويه نيز از اين مسکوکات استفاده ميکردند. در دوره‌ي نادشاه واحد پولي به نام "نادري" وجود داشت، که ارزش آن ده‌شاهي بود.

مسکوکات دوره‌ي قاجاريه

واحد اصلي پول قاجار تومان، قران و شاهي بود. تومان واژه‌ي ترکي ايغوري است به معني ده‌هزار که در تقسيمات لشکري هر ده‌هزار سرباز تومان و فرمانده‌ي آنها اميرتومان ناميده مي‌شد. تا پيش از قاجار از اين واحد پولي استفاده نمي‌شد. در دوره‌ي مغول ده‌هزار دينار را برابر تومان مي‌دانستند. کسروي يک‌تومان مغول را برابر صدهزار تومان امروز مي‌داند. تونان طلا اولين بار در زمان فتحعلي‌شاه قاجار ضرب شد.
وزن آن در 1224 قمري (1188 شمسي) يک‌مثقال و يک‌ششم مثقال بود. در سال 1298 قمري در زمان ناصرالدين‌شاه، وزن طلاي تومان کاهش يافت و ارزش آن برابر ده‌قران نقره يا ده‌هزار دينار شد. اما سکه‌اي به نام دينار وجود نداشت. در سال 1308 شمسي که آحاد پول ايران تغيير کرد، تومان به معناي ده ‌ريال شد که هنوز هم اين لفظ رايج است.
در زمان فتحعلي‌شاه، سکه‌ي نقره‌ي جديد، يعني "قران" متداول شد، که معادل يک‌دهم تونان و پنج‌عباسي يا بيست‌شاهي بود. در اين زمان شاهي به صورت سکه‌ي مسي در آمده بود. بنابراين سه شکل سکه در ايران رايج بود: تومان‌هاي طلا، قران نقره و شاهي مسي. ولي پول رايج سکه‌هاي نقره بود.
پول دوره‌ي قاجار تا اوايل دوره‌ي پهلوي رايج بود. اما طلا پشتوانه‌ي پول نبود. در سال 1308 شمسي طلا پشتوانه‌ي پول شد. مسکوک نقره‌ي يک‌ريالي به نمايندگي ريال طلا در کشور رايج و قران برچيده شد؛ مسکوک نقره، نيم‌ريالي، دوريالي و پنچ‌ريالي شد.
ريال در اصل واژه‌ي اسپانيايي است و آن نام سکه‌ي نقره‌اي رايج در آن سرزمين بود که به معني "شاهي" است. اين واژه مترداف "رويال" (Royal) انگليسي و "رگاليس" لاتين است که آن هم به معناي شاهي است و از ريشه "رکس" (Rex) يعني شاه است.
از مسکوکات قانوني طلا در ايران در دوره‌ي رضاشاه، سکه‌ي پهلوي است که بر اساس قانون مصوب سال 1310 شمسي در مجلس شوراي ملي، که براي تعيين واحد و مقياس پول ايران به تصويب رسيد، سکه‌ پهلوي طلا به ارزش صدريال ضرب شد. اين سکه داراي عيار 900 در هزار بود و با عکس شير و خورشيد و پادشاه مزين شده بود.
پس از انقلاب 1357 در بهار 1358 سکه‌ي طلاي ايراني ضرب شد که به نام "بهار آزادي" که داراي همان عيار پهلوي است. مسکوکات ريال نيز در اين دوره ضرب و اسکناس نيز مانند زمان پهلوي منتشر شد.

نشر اسکناس

مديريت بانک در ايران را ايران ‌شناسان بنام نظير هوتم شيندلر و ژوزف رابيو بر عهده داشتند. با ابتکار رابيو بانک شاهنشاهي اقدام به چاپ اسکناس‌هاي کوچک کرد و هم از اين راه وارد زندگي روزمره مردم شد و سود سرشاري کسب کرد. اسکناس در آغاز قرار بود با پشتوانه‌ي طلا چاپ شود، اما بعدها با پشتوانه‌ي نقره به چاپ رسيد و نيز مي‌بايست پشتوانه طلا برابر هفتاد درصد اسکناس‌هاي در گردش باشد که بعدها به رقم پنجاه درصد و پس از آن به سي درصد تبديل سد؛ که در حقيقت هفتاد درصد اسکناس‌ها يدون پشتوانه بود، که اين کار سود سرشاري براي بانک در بر داشت .

تعاريف پول در ايران

امروزه دو تعريف رسمي براي پول در ايران وجود دارد ، يکي از اين تعاريف پول و ديگري نقدينگي بخش خصوصي است . در تعريف اول پول ، اسکناس و مسکوک در دست اشخاص شامل : اسکناس و مسکوک منتشر شده منهاي اسکناس و مسکوک نزد بانک مرکزي و بانکهاي تجاري و بانکهاي تخصصي است .
به عبارتي پول برابر است با اسکناس و مسکوک در دست اشخاص به علاوه سپرده هاي ديداري بخش خصوصي نزد بانکهاي تجاري و تخصصي .
نقدينگي بخش خصوصي عبارتست از پول به علاوه سپرده پس انداز و سپرده مدت دار بخش خصوصي نزد بانکهاي تجاري و تخصصي .

خصوصيات پول

آنچه پول خوانده مي شود ، بايد سه مشخصه عمده داشته باشد :
• وسيله مبادله : پول به عنوان وسيله مبادله عمل مي کند . ما مي توانيم با پول کالا و خدمت خريداري کنيم . اگر کالا و خدمتي را بفروشيم در مقابل آن پول دريافت مي کنيم . درباره اين وظيفه هيچگاه به فکر ننشسته ايم ، اين وظيفه يا خدمتي که پول ارائه ميدهد نقش بزرگي در افزايش کارايي اقتصادي دارد .
مبادله بدون پول يعني معاوضه يا تهاتر کالا با کالا . برخي از اين مبادلات تهاتري هنوز هم در اقتصادهاي پول وجود دارند . اما تهاتر به عنوان وسيله اصلي مبادله غالبا غير کارآ مي باشد . مسئله اين است که انجام معامله تهاتري به سازگاري خواستهاي دو نفر نياز دارد . اگر آقاي الف علاقمند به خريد کفش و فروش جواهرات باشد و آقاي ب علاقمند به فروش کفش و خريد رايانه ، اين دو نمي توانند کالايشان را با هم مبادله کنند . بايد فرد سومي را بيابند که خواست مبادله اش با اين دو سازگار باشد . يعني علاقمند به فروش رايانه و خريد جواهرات باشد .
در يک اقتصاد پولي آقاي الف کفش را از آقاي ب در مقابل پرداخت پول خريداري مي کند .آقاي ب نيز با پولي که به دست آورده مي تواند رايانه مورد نظر خود را از هر که علاقمند به فروش رايانه است خريداري کند . آقاي الف تنها بايد فردي را بيابد که علاقمند به خريد جواهرات مي باشد .
• وسيله ذخيره ارزش : پول نقش وسيله ذخيره ثروت را نيز بازي مي کند ، افراد مي توانند مقداري از درآمد خود را جهت خريد کالا و خدمات در آينده پس انداز کنند . پول يکي از داراييهاي مالي است . ساير ابزار ذخيره ارزش ( اوراق قرضه دولتي يا خصوصي ) پول نيستند زيرا ساير وظايف يا نقشهاي پول را انجام نمي دهند . از آنها نمي توان به عنوان وسيله مبادله يا واحد حساب استفاده کرد .
• واحد حساب : قيمتها بر حسب پول سنجيده مي شوند علاوه بر اين بدهيها نيز بر حسب پول سنجيده مي شوند . پول به عنوان واحد سنجش نقش مهمي را در اقتصاد بازي مي کند .

انواع پول

پول ارزان

اصطلاح پول ارزان بيانگر شرايطي است که در آن مجموعه اي از نرخ هاي نسبتاً پايين بهره و اعتبارات فراوان وجود داشته باشد. کاربرد اين اصطلاح به معناي آن است که:
1. نرخ هاي بهره به سطحي پايين تر از قبل افت کرده اند؛
2. بسياري از نيازمندان وام که پيشتر از دريافت آن محروم بودند اکنون مي توانند بدان دست يابند؛
3. دستيابي به سرمايه تا حدي آسانتر است.
از آنجا که اين اصطلاح بيانگر شرايطي نسبي است، بنابراين هيچ نرخ بهره يا ميزان اعتبار خاصي را نمي توان براي تشخيص پول ارزان معين کرد.

پول اعتباري

پول رايجي که صرفاً به اعتبار سازمان انتشار دهنده و پذيرش گسترده مردم ارزش يافته باشد را پول اعتباري مي نامند.
اسکناس يا همان پول کاغذي متداول ترين شکل پول اعتباري محسوب مي شود. بر خلاف پول تمام عيار (سکه هاي طلا و نقره )، پول اعتباري به آساني و به مقدار و مبلغ زياد قابل چاپ مي باشد و حمل آن نيز آسان است. علاوه بر اين، مقدار انتشار اين نوع پول به ميزان فلزات قيمتي کشور نيز بستگي ندارد. بديهي است انتشار بي رويه پول اعتباري مي تواند موجب سلب اعتماد مردم شود و ارزش آن رو به کاهش گذارد. بايد توجه داشت پول اعتباري که اساساً به اتکاء تاييد قانوني انتشار مي يابد با پول فلزي و کاغذي که داراي پشتوانه باشند، تفاوت دارد.

پول بي پشتوانه

پول بي پشتوانه به پول کاغذي يا اسکناس گفته مي شود که پشتوانه طلا يا نقره نداشته باشد. اين اصطلاح از قانون بانکي سال 1844 ميلادي انگلستان نشات گرفت که ميزان نشر اسکناس بي پشتوانه را به 14 ميليون پوند محدود کرده بود.
طبق قانون مزبور، نشر اسکناس بيشتر از اين مقدار مي بايست حتماً داراي پشتوانه کامل طلا باشد. ميزان نشر اسکناس بي پشتوانه هر زمان افزايش بيشتر يافت، به طوري که در حال حاضر مقامات پولي محدوديتي در نشر اين نوع اسکناس ندارند و در حقيقت نشر اسکناس اکنون ديگر کلاً بدون پشتوانه است.
در ايران اسکناس نخستين بار توسط بانک شاهنشاهي ايران انتشار يافت. اين بانک مجاز بود تا 800 هزار ليره استرلينگ (معادل 8/2 ميليون تومان به نرخ آن زمان) بر اساس پشتوانه طلا و نقره اسکناس منتشر کند، ليکن بانک پذيرفته بود تا در دو سال اول اقلاً نصف قيمت اسکناس هاي منتشره خود را، و پس از انقضاي اين دو سال، اقلاً يک سوم قيمت آنها را نقداً موجود داشته باشد.
وثيقه اسکناس هاي منتشره بيش از موجودي فلزي را اموال غير منقول بانک در ايران و نيز وام هاي بانک از دولت ايران تشکيل مي دادند.

پول پر قدرت

در نظريه سنتي ضريب تکاثر اعتبار، آن دارايي هاي ذخيره را که پايه نظام بانکي براي خلق سپرده بانکي باشند يا توسط آنها بتوان فعاليت هاي وام دهي بانک ها (که منجر به خلق سپرده مي شود) را محدود کرد پول پرقدرت مي نامند. دليل اين خصلت آن است که بنا بر نظريه مزبور هر تغيير در ميزان اين نوع دارايي ها موجب تغيير بيشتري در سپرده بانکي، به عنوان يکي از اعضاي متشکله حجم پول، مي گردد.
اين اصطلاح همچنين گوياي آن است که مشخص ترين اجزاي متشکله پول پر قدرت همان بدهي هاي پولي بخش دولتي است، يعني پول در گردش و مانده بانک ها نزد بانک مرکزي.
دارايي هاي کوتاه مدت مانند برخي اوراق بهادار، که به آساني قابل تبديل به بدهي پولي بخش دولتي باشند، نيز مي توانند از اين نوع پول به حساب آيند به شرط آن که:
1. از سوي بانک هاي تجاري به مثابه دارايي هاي ذخيره اي تلقي گردند؛
2. نگهداري آنها از سوي بانک ها بر وام دهي آنها تاثير گذارد؛
3. عرضه آنها از ابزار کنترل بانک مرکزي باشد.
اين اصطلاح از مکتب شيکاگو، که رهبر آن فريدمن (از بنيان گذاران نظريه سنتي ضريب تکاثر اعتبار) است، نشات مي گيرد.

پول رايج

اسکناس ها و سکه هاي « جاري » مبادله در يک کشور را پول در گردش يا پول رايج مي نامند. به مفهوم گسترده تر، ارزهاي خارجي مانند موجودي دلار، يورو، پوند و غيره را نيز مي توان در کل حجم پول رايج منظور داشت. طلا و تا حد کمتري پول ديگر کشورها، که مانند دلار به مثابه ذخاير ارزي عمل مي کنند، پول رايج بين المللي خوانده مي شوند زيرا به عنوان عامل تسويه حساب هاي بين المللي پذيرفته شده اند.
موجودي فلزي را اموال غير منقول بانک در ايران و نيز وام هاي بانک از دولت ايران تشکيل مي دادند.

پول ضعيف

پولي که نرخ برابري آن، به دليل کسري مستمر تراز پرداخت ها يا عرضه ي سفته بازانه ي آن براي تحصيل سود، رو به کاهش نهاده باشد را پول ضعيف مي نامند.
دولت ها در نگهداري چنين پولي به عنوان ذخاير ارزي خود بي ميلي نشان مي دهند. مثلاً تضعيف ليره استرلينگ در سال 1976ميلادي و در پي آن، بي ميلي ديگر دولت ها براي نگهداري اين پول موجب پيدايش بحران استرلينگ شد و لذا دولت انگلستان با وام گيري از صندوق بين المللي پول به حمايت از آن برخاست.

پول فرّار

پول فرّار اصطلاحي است براي بيان حرکات و گريز سفته بازانه سرمايه که عموماً از پيش بيني تغييرات نرخ ارز، دوري جستن از زيان هاي جنگ، ماليات هاي سنگين، مشکلات اقتصاد داخلي، تورم و تغييرات نرخ بهره سرچشمه مي گيرد. اين فعاليت ها باعث تشديد بي ثباتي مي شوند زيرا به جاي تعديل مشکلات تراز پرداخت ها موجب تشديد آنها مي شوند.
دليل اين امر آن است که معمولاً پول فرّار از کشوري که با مشکلات تراز پرداخت ها روبرو است به کشور برخوردار از مازاد تراز پرداخت ها انتقال مي يابد.

پول فعال

برخي از الگوهاي نظريه پولي، عرضه پول را متشکل از دو بخش فرض مي کنند: نخست پول فعال، شامل آن ذخاير پولي که به طور سريع در فواصل ميان پرداخت ها در گردش اند، و دوم پول راکد يعني آن ذخاير پولي که در جريان پرداخت هاي معمول به کار نمي آيند.
طبق نظريه مقداري پول، تغييرات سرعت گردش پول، تحت شرايطي غير از تورم سرکش، به طور عمده از انتقالات ميان پول هاي فعال و راکد ريشه مي گيرند و تغييرات نرخ نقل و انتقالات پول، در جريان پرداخت ها به ميزان کمتري بر آن اثر مي گذارند. در عمل، تمايز ميان پول هاي فعال و راکد روشن نيست، چون «فعال بودن» پول مسئله اي نسبي است. ليکن براي مقاصد عملي، پول فعال اغلب به عنوان پول رايج به علاوه سپرده هاي حساب جاري در بانک تعريف مي شود.

پول قوي

پولي که آزادانه قابل تبديل به طلا يا پول ديگر کشورها بوده و تقاضا براي آن در سطح بين المللي پيوسته بيش از عرضه باشد را پول قوي مي نامند.
چنين وضعيتي زماني روي مي دهد که تقاضاي جهاني براي کالاهاي صادراتي يک کشور وسيعاً رو به ازدياد گذارند. به عبارتي ديگر هنگامي که برخي کشورها در برابر يک کشور دچار کسري تراز پرداخت ها شوند پول کشور مزبور به يک پول قوي و کمياب تبديل مي شود. دلار آمريکا پس از جنگ جهاني دوم به عنوان يک پول قوي مطرح بوده است .

عرضه پول

به مقدار پول موجود در اقتصاد هر کشور عرضه پول اطلاق مي شود. در حقيقت تعريف دقيقي براي عرضه پول وجود ندارد. خصيصه ي اصلي پول آن است که عموماً به عنوان يک وسيله پرداخت پذيرفته شده باشد، ليکن اين ويژگي نمي تواند تعريف جامعي از عرضه واقعي پول به دست دهد. از آنجا که اسکناس و سکه وسايل پذيرفته شده پرداخت محسوب مي شوند، لذا بي شک بخشي از عرضه پول را تشکيل مي دهند. افزون بر اين، سپرده ديداري نزد بانک ها هم، که با چک قابل برداشت هستند و در تسويه بدهي به کار مي آيند، خود بخشي از عرضه پول به شمار مي روند. اين دو جزء روي همرفته تعريف محدودي از عرضه پول به دست مي دهند.
هرگاه حساب سپرده را نيز به اين مجموعه بيفزاييم، آنگاه معناي گسترده تري به عرضه ي پول داده مي شود. کنترل عرضه پول که به طرق مختلف صورت مي گيرد مهمترين رکن سياست پولي دولت ها به شمار مي رود و اهميت بسياري در ايجاد و تداوم رونق ها و رکودهاي اقتصادي دارد.

بررسي عوامل موثر بر حجم پول

با توجه به رابطه بالا مي‌توان عوامل که سبب تغيير حجم‌پول مي‌شود را به‌طور خلاصه به‌صورت زير برشمرد: 1- تغيير پايه پولي، 2- تغيير نسبت اسکناس به سپرده cd 3- تغيير نرخ ذخيره قانوني، rr 4- تغيير نرخ ذخيره‌اضافي، er واضح است که هر عاملي که سبب افزايش پايه پولي شود، عرضه پول را نيز افزايش مي‌دهد. مقدار تغيير در عرضه پول نيز با ضرب کردن ضريب فزاينده خلق پول در تغيير پايه‌پولي به‌دست مي‌آيد. ابتدا به بررسي اثر تغيير در ذخايرارزي روي حجم‌پول مي‌پردازيم: فرض شود ذخايرارزي افزايش يابد و مازاد ترازپرداخت‌ها داشته باشيم، اين مازاد ذخايرارزي بانک مرکزي را مجبور مي‌کند که با انتشار اسکناس و يا از طريق بستانکار کردن حساب بانک‌هاي تجاري و افزايش ذخاير اضافي سبب افزايش پايه پولي و عرضه پول مي‌شود. افزايش ذخاير طلا نيز مانند ذخايرارزي است که وقتي در حساب بستانکار بانک مرکزي افزايش يافت، اين بانک بايستي با انتشار اسکناس يا ايجاد اعتبار براي بانک‌هاي تجاري آن را متوازن کند. افزايش مطالبات بانک مرکزي از دولت به دو روش، تامين مستقيم بودجه دولت و خريد اوراق قرضه دولتي توسط بانک مرکزي در بازار سبب افزايش پايه پولي (به‌دليل افزايش دارايي‌هاي بانک مرکزي) مي‌شود و بانک مرکزي از طريق انتشار اسکناس يا ايجاد اعتبار در نزد بانک‌هاي تجاري ترازنامه خود را متوازن مي‌کند. البته گاهي اوقات بانک مرکزي براي خنثي کردن اثر تراز پرداخت‌ها بر عرضه‌پول اقدام به خريد و فروش اوراق قرضه دولتي مي‌کند که به‌آن خنثي‌سازي يا عقيم‌سازي مي‌گوييم. مطلبات بانک مرکزي از بانک‌هاي تجاري نيز سبب افزايش پايه‌پولي مي‌شود. چنانچه بانک مرکزي اعتبارات و وام به بانک‌هاي تجاري اعطا کند حساب اين بانک‌ها نزد بانک مرکزي بستانکار مي‌شود و بانک مرکزي ذخايراضافي اين بانک را در حساب بدهي خود افزايش داده و قدرت وام‌دهي آن‌ها را بالا مي‌برد و در واقع ذخايراضافي بانک‌ها نزد بانک مرکزي کم‌کم به ذخايرقانوني تبديل مي‌شود.

پول الكترونيكي چيست ؟

پول الكترونيكي يا پول ديجيتالي، ارزش پول واحدهاي پول منتشره از سوي دولت يا بخش خصوصي است كه به شكل الكترونيكي بر روي يك وسيله الكترونيكي ذخيره شده است.
نشر گسترده پول الكترونيكي آثار تجاري، اقتصادي، سياسي و اجتماعي قابل توجهي دارد. مهم‌ترين اثر گسترش استفاده از پول الكترونيكي بر عرضه پول، سياست‌هاي پولي و بانك مركزي اختصاص دارد و در ادامه با توسعه بازارهاي پول، سرمايه، كار و كالا ايجاد نسل‌هاي جديد اقتصادي را هدف‌گذاري كرده است.
با توجه به قابليت پول الكترونيكي براي جايگزيني به جاي اسكناس و مسكوك، اين امكان وجود دارد كه پول الكترونيكي به تدريج جايگزين پول بانك مركزي شود و بدين ترتيب موقعيت انحصاري بانك مركزي در زمينه‌هاي سياست‌گذاري پولي، نظارت بانكي، نظارت بر نظام پرداخت‌ها، ثبات نظام مالي و به ويژه استقلال آن با خطر مواجه شود.
نتايج ارزيابي آثار گسترش كاربرد پول الكترونيكي بر اقتصاد ايران نشان مي‌دهد نشر گسترده پول الكترونيكي اثر ناچيزي بر حجم پول، قدرت كنترلي بانك مركزي و سياست‌هاي پول به همراه خواهد داشت.
البته واكنش‌هاي بانك مركزي در قبال نشر پول الكترونيكي، نقش بسيار مهمي در چگونگي تاثيرگذاري گسترش كاربرد پول الكترونيكي بر اقتصاد دارد. اگرچه تا كنون اقتصاددانان تعريف جامع و مانعي از پول، كه بتواند همه ويژگي‌ها و وظايف پول را پوشش دهد، ارائه نكرده‌اند، اما مي‌توان با كمي اغماض پول را به عنوان وسيله‌اي براي داد و ستد كه مورد قبول عموم افراد جامعه باشد، تعريف كرد.
پول در زندگي اقتصادي بشر از چنان اهميتي برخوردار است كه برخي از آن به عنوان يكي از مهم‌ترين اختراعات بشر ياد كرده و تاريخ اقتصادي را با توجه به اهميت نقش پول به سه دوره تقسيم مي‌كنند:
1 - اقتصاد پاياپاي
2 - دوره اقتصادي پولي
3- اقتصاد اعتباري
با توجه به پيشرفت روزافزون فناوري اطلاعات و ارتباطات و گسترش استفاده از پول الكترونيكي از اواسط دهه 1990، شايد بتوان دوره كنوني را نيز دوره اقتصاد اينترنتي ناميد.
گسترش فزاينده استفاده از پول الكترونيكي، پيامدهاي تجاري، اقتصادي، سياسي و اجتماعي قابل ملاحظه‌اي به همراه دارد.
از نظر اقتصادي مهم‌ترين آثار گسترش استفاده از پول الكترونيكي بر روي عرضه پول، سياست‌هاي پولي و بانك مركزي ايجاد مي‌شود.
آثار گسترش كاربرد پول الكترونيكي بر سياست‌هاي پولي از آن جهت كه مي‌تواند كارآيي يكي از ابزارهاي سياست‌گذاري كلان اقتصادي دولت براي دستيابي به اهداف اقتصادي خود، به خصوص تثبيت سطح عمومي قيمت‌ها را كاهش دهد، بسيار حائز اهميت است.

پول الكترونيكي و ويژگي‌هاي آن

پول الكترونيكي يا پول ديجيتالي، ارزش پولي واحدهاي پول منتشره از سوي دولت يا بخش خصوصي است كه به شكل الكترونيكي بر روي يك وسيله الكترونيكي ذخيره شده است.
پول الكترونيكي نوعي ابزار مالي الكترونيكي است كه حداقل از عهده انجام همه وظايف پول برمي‌آيد بنابراين پول الكترونيكي مي‌تواند جانشين بسيار نزديكي براي پول بانك مركزي باشد.
ارزش پولي ذخيره شده بر روي وسيله الكترونيكي با اجازه مصرف كننده درگير معاملات پرداختي، مي‌تواند به وسيله الكترونيكي ديگري انتقال يابد.
اين روش با سيستم‌هاي پرداخت الكترونيكي مرسوم، نظير كارت‌هاي پرداخت و اعتباري و نقل و انتقالات كابلي كه هر كدام معمولا نيازمند اخذ مجوز مستمر بوده و ممكن است در هر معامله متضمن بدهكار كردن و بستانكار كردن حساب‌هاي بانكي باشند، متفاوت است.
اين گزارش به نقل از بانك توسعه صادرات ايران حاكي است، بر خلاف پول بانك مركزي كه پول بيروني است، پول الكترونيكي همانند يك سپرده ديداري يا چك مسافرتي پول دروني مي‌باشد.
پول دروني طلب قانوني دارنده آن از ناشر آن مي‌باشد در حالي كه پول بيروني متضمن چنين طلبي نيست، به عبارت ديگر موجودي پول الكترونيكي، يك طلب جاري بر عهده ناشر آن است كه با هيچ حساب خاصي ارتباط ندارد.

ويژگي‌هاي پول الكترونيكي‌

اگر چه درفرايند توسعه پول الكترونيكي، انواع بسيار متفاوتي از فرآورده‌هاي پول الكترونيكي با ويژگي‌هاي مختلف عرضه شده است اما در طراحي همه آنها سعي شده حداقل همه ويژگي‌هاي پول بانك مركزي لحاظ شود.
به طور كلي فرآورده‌هاي پول الكترونيكي را از نظر فني مي‌توان به دو دسته تقسيم كرد.
1- پول الكترونيكي مبتني بر كارت‌هاي هوشمند
2- پول الكترونيكي مبتني بر نرم‌افزار رايانه‌اي
فرآورده‌هاي پول الكترونيكي مبتني بر كارت‌هاي هوشمند، براي تسهيل پرداخت‌هاي با ارزش كوچك در معاملات خرد رو در رو طراحي شده‌اند، بنابراين انتظار مي‌رود كه فرآورده‌هاي پول الكترونيكي مبتني بر كارت‌هاي هوشمند، استفاده از پول بانك مركزي و نيز در حد كمتر استفاده از كارت‌هاي اعتباري و پرداخت را براي پرداخت‌هاي مستقيم، كاهش دهد. همچنين به احتمال زياد استفاده از چك،‌ كارت‌هاي پرداخت و كارت‌هاي اعتباري در پرداخت‌هاي غيرمستقيم، يعني پرداخت‌هاي به هنگام را نيز كاهش خواهد داد.
فرآورده‌هاي پول الكترونيكي مبتني بر نرم‌افزار رايانه‌اي نيز از طريق كاهش هزينه‌هاي مبادلاتي با تسهيل نقل و انتقال پول ميان انواع مختلف حساب‌ها، بانك‌ها و كشورها و نيز سرريز‌هاي يادگيري، تقاضاي سپرده‌هاي ديداري را تحت تاثير قرار مي‌دهد و آن را كاهش خواهد داد.
سرريزهاي يادگيري به مهارتي كه افراد در طي زمان ضمن استفاده از نرم‌افزارهاي مالي شخصي و فناوري‌هاي ارتباطي براي مديريت بهينه برنامه‌هاي مالي شخصي و فناوري‌هاي ارتباطي براي مديريت بهينه برنامه‌هاي مالي خود كسب مي‌كنند، مربوط مي‌شود.
مهمترين ويژگي پول الكترونيكي يعني فرامليتي يا بي‌مرز بودن آن نقش مهمي در اثرگذاري بر ساير متغيرهاي اقتصادي ايفا مي‌كند.
اگر چه اين ويژگي ازنظر دولت‌ها منشا برخي تبعات منفي نشر گسترده پول الكترونيك تلقي مي‌شود اما به ارتقاي سطح كارايي مبادلات بين‌المللي نيز كمك قابل ملاحظه‌اي مي‌كند.
طبيعتا با استفاده از پول الكترونيكي، هزينه نقل و انتقال بين‌المللي وجوه، به طور قابل توجهي كاهش خواهد يافت.
البته با افزايش بي‌سابقه كارايي پرداخت‌هاي بين‌المللي، ممكن است بي‌ثباتي نظام پولي جهاني افزايش يابد و به بروز كشمكش بين ناشران و استفاده كنندگان پول الكترونيكي از يك سو و بانك‌هاي مركزي كشورها از سوي ديگر منجر شود.
ويژگي ديگر پول الكترونيكي، پول قانوني يا پول رايج نبودن آن است كه اين امر درمراحل اوليه نشر، مقبوليت عمومي آن را كاهش مي‌دهد.
علاوه براين پول الكترونيكي برخلاف اسكناس و مسكوك و ديگر وسايل مبادله امروزي ، مستلزم حضور فيزيكي پرداخت‌كننده و دريافت كننده وجه براي قطعيت پرداخت نيست، زيرا موجودي پول الكترونيكي مي‌تواند از طريق شبكه‌هاي رايانه‌اي به صورت به هنگام انتقال يابد.

پيامدهاي اقتصادي گسترش استفاده از پول الكترونيكي‌

نشر گسترده پول الكترونيكي با توجه به ويژگي‌‌هاي خاص آن، به طور گسترده ساير بازارها و متغيرهاي اقتصادي را تحت تاثير قرار خواهد داد.
افزايش كارايي مبادلات يكي از مهم‌ترين پيامدهاي مثبت گسترش استفاده از پول الكترونيكي، افزايش كارايي مبادلات است.
پول الكترونيكي به چند طريق به كارامدتر شدن مبادلات كمك خواهد كرد:
از آنجا كه هزينه نقل وانتقال پول الكترونيكي از طريق اينترنت نسبت به سيستم بانكداري سنتي ارزانتر است،‌ پول الكترونيكي مبادلات را ارزان تر خواهد كرد.
براي انتقال پول به روش سنتي، بانك‌هاي مرسوم، شعب، كارمندان، دستگاه‌هاي تحويلدار خودكار و سيستم‌هاي مبادله الكترونيكي مخصوص بسياري را نگهداري مي‌كنند كه هزينه‌هاي سربار همه اين تشريفات اداري، بخشي از كارمزد نقل وانتقال پول و پرداخت‌هاي كارت اعتباري را تشكيل مي‌دهد.
در حالي كه هزينه نقل و انتقال پول الكترونيكي به دليل استفاده از شبكه اينترنت موجود و رايانه‌هاي شخصي استفاده‌ كنندگان، بسيار كمتر و شايد نزديك به صفر است.
اينترنت هيچ مرز سياسي نمي‌شناسد و پول الكترونيكي نيز بدون مرز است.
بنابراين هزينه انتقال پول الكترونيكي در داخل يك كشور با هزينه انتقال آن بين كشورهاي مختلف برابر است در نتيجه هزينه بسيار زياد كنوني‌ نقل و انتقال بين‌المللي پول نسبت به نقل و انتقال آن در داخل يك كشور معين، به طور قابل توجهي كاهش خواهد يافت.
وجوه پول الكترونيكي به طور بالقوه مي‌تواند به وسيله هر شخصي كه به اينترنت و يك بانك اينترنتي دسترسي دارد مورد استفاده قرار گيرد.
به علاوه در حالي‌ كه پرداخت‌هاي كارت اعتباري به فروشگاه‌هاي مجاز محدود است، پول الكترونيكي پرداخت‌هاي شخص به شخص را نيز امكان پذير مي‌سازد.
پيدايش پول الكترونيكي نوعي انقلاب پولي در اقتصاد امروزي و نسل‌هاي برتر اقتصاد پولي محسوب مي‌شود و با تكميل فرايند اعتماد سازي اركان اقتصادي خرد و كلان به استفاده از اين پول، دامنه تحولات آن بيشتر خواهد شد.
يكي از وظايف نخبگان علمي و اقتصادي كشور تبيين فرصت‌ها، مزيت‌ها و تهديدهاي پول الكترونيكي به ويژه در بازارهاي مالي و واسطه‌گري است.
اساس نظريه واسطه گري مالي بر مفهوم بازار كامل كلاسيك‌ها مبتني است طبق اين نظريه، واسطه‌گري مالي براي برطرف كردن اصطكاك‌ها و نقايص نظام بازار از جمله هزينه مبادله و اطلاعات‌ نا متقارن بين سرمايه‌گذاران و وام دهندگان، به وجود آمده است.
از آنجا كه اين نظريه ديدگاه انفعالي نسبت به واسطه‌گري داشته و توضيح مناسبي براي برخي واقعيت‌هاي صنعت مالي به خصوص رشد شتابان و فوق‌العاده نوآوري‌هاي دهه‌هاي اخير، ارائه نمي‌كند برخي از صاحب نظران نظير مرتون و بودي در صدد تكميل اين نظريه برآمده‌اند.
به عقيده آنها وظايف اقتصادي واسطه‌گري مالي در طي زمان نسبتا ثابت بوده و ساختار نهادي بازار مالي براي انجام اين وظايف تكامل يافته‌اند.
تعامل بين واسطه‌هاي مالي و بازار، ضمن تقويت و بهبود عملكرد وظايف آنها، نظام مالي را به سمت هدف ايده‌آل كارايي كامل سوق مي‌دهد علاوه بر اين نقش واسطه‌گري مالي در مديريت ريسك و كاهش دادن هزينه‌هاي مشاركت براي افراد نيز، حائز اهميت است.
بنابراين با پيدايش پول الكترونيكي و گسترش روز افزون بانكداري الكترونيك، تغييري در نقش سنتي بانك‌ها تجهيز و تخصيص منابع در نظام مالي رخ نخواهد داد.
به عبارت ديگر در اين دوره نيز واسطه‌گري مالي يك ضرورت گريز ناپذير است و بانك‌ها همچنان به عنوان واسطه بين وام دهندگان و وام گيرندگان فعاليت خواهند كرد اما ساختار نهادي بازار مالي در جهت بهبود كاركرد كل بازار و در نتيجه ارتقاي سطح كارايي تغيير خواهد كرد.
از جمله تغييرات نهادي صنعت مالي كه به واسطه رشد خيره كننده اينترنت اتفاق افتاده و به طور فزاينده در حال گسترش است، رواج بانكداري الكترونيكي و در نتيجه پيدايش بانك‌هاي مجازي يا اينترنتي است.
مهم‌ترين ويژگي اين نوع بانك‌ها اين است كه در رابطه بين بانك و مشتري، موقعيت فيزيكي بانك يا مشتري نقشي ندارد.
وابستگي نداشتن به موقعيت فيزيكي، علاوه بر اينكه زمينه رقابت بين بانك‌ها را تغيير داده و نقش فاصله مكاني از بانك را در هزينه نهايي ارائه خدمات بانكي به مشتري از بين مي‌برد دو پيامد عمده دارد اول اين‌كه امكان مبادله خدمات مالي در بازارهاي خرد كشورهاي مختلف را فراهم مي‌سازد، دوم اين‌كه بانك‌هاي مجازي مي‌توانند موقعيت فيزيكي خودشان را بدون اين‌كه تغييري در ارتباط خود با مشتريانشان ايجاد كنند، تغيير دهند.
بنابراين بانك‌هاي مجازي در مقايسه با بانك‌هاي سنتي انعطا‌ف‌پذيرترند و نسبت به تغيير شرايط اقتصادي يا مقررات قانوني، به سرعت واكنش نشان مي‌دهند و مي‌توانند از كشوري به كشور ديگر نقل مكان كنند.

آثار کلان اقتصادي

پول الكترونيكي نماينده پول در جهان واقعي است و بر حسب همان پول‌هاي سخت موجود انتشار يافته پول الكترونيكي دلار، پول الكترونيكي ين و ديگر پول‌ها مي‌توانند با پول سخت معادل خود در هر زمان مبادله شود بنابراين پول الكترونيكي به مفهومي كه دلار، مارك يا ين جديد هستند، پول جديدي نيست.
پول الكترونيكي، پولي است كه توسط بانك‌ها با استفاده از پول واقعي به عنوان پايه، ايجاد مي‌شود و قابليت تبديل آن به پول واقعي، تضمين شده است.

بازار ارز

پول الكترونيكي مي‌تواند عامل بالقوه افزايش بي‌ثباتي در بازارهاي ارز باشد از آنجا كه پول الكترونيكي، نماينده پول واقعي است، مي‌بايد يك نرخ ارز و يك بازار ارز در فضاي رايانه‌اي وجود داشته باشد البته نرخ‌هاي ارز فضاي رايانه‌اي و جهان واقعي، مي‌بايد برابر باشند در غير اين‌صورت معاملات اربيتراژ خريد و فروش ارز، بلافاصله نرخ‌هاي ارز واقعي و مجازي را برابر خواهد كرد.
با وجود اين تفاوت‌هايي بين بازارهاي ارز واقعي و مجازي وجود خواهد داشت:
كارمزد تسعير پول الكترونيكي برحسب يك ارز با پول الكترونيكي برحسب ارز ديگر نسبت به كارمزد تسعير پول واقعي، كمتر خواهد بود.
از آنجا كه در دنياي مجازي مصرف‌كنندگان مي‌توانند بر روي ديسك سخت رايانه خود پول الكترونيكي چند كشور مختلف را نگهداري كنند، اگر ارزش يك ارز در بازار كاهش يابد، مصرف‌كنندگان به احتمال زياد به تسعير شكل پول الكترونيكي آن ارز با شكل پول الكترونيكي ارز ديگري كه با ارزش‌تر و با ثبات‌تر باشد، تمايل خواهند داشت از اين‌ رو انگيزه سفته‌بازي در بازار الكترونيكي ارز بيشتر از جهان واقعي خواهد بود.
اين موضوع از آن جهت كه مي‌تواند عامل بي‌ثباتي نرخ‌هاي ارز شود، حائز اهميت است در واقع فعاليت‌هاي سفته‌بازي مي‌تواند كاهش ارز اوليه هر ارز معيني را شتاب بخشد و نوسانات معمول در بازار ارز را افزايش دهد و آثار حبابي نوسان كاذب مي‌تواند اتفاق بيافتد.
البته اگر انتظارات شركت‌كنندگان در بازار از يكديگر مستقل باشد، افزايش تعداد شركت‌كنندگان ممكن است به تثبيت بازار كمك كند، اما اگر انتظارات شركت‌كنندگان در بازار به يكديگر وابسته باشد، احتمال وقوع آثار حباب گونه در بازار افزايش خواهد يافت.
بنابراين از آنجا كه نرخ ارز پول الكترونيكي با جهان واقعي پيوند خورده است، شركت گسترده افراد در فعاليت‌هاي سفته‌بازي ممكن است، بي‌ثباتي نرخ ارز را در پي داشته باشد.

بازارهاي مالي‌

پول الكترونيكي نماينده پول واقعي است كه توسط موسسات بانكي و غيره در ازاي دريافت اسكناس و مسكوك انتشار يافته و تبديل آن به اسكناس و مسكوك بنا به درخواست مشتريان تضمين شده است با وجود اين، امكان دارد كه ناشران پول الكترونيكي نتوانند به خوبي از عهده تعهد قابليت تبديل‌پذيري آن به اسكناس و مسكوك، برآيند.
بديهي است اگر بانكي به اندازه پول واقعي دريافتي از مشتريان خود اقدام به انتشار پول الكترونيكي كند و از محل منابع حاصل از تبديل پول واقعي به پول الكترونيكي وام ندهد مي‌تواند همه تقاضاي مشتريان خود براي اسكناس و مسكوك را پاسخ دهد.
در اين حالت ورشكستگي بانك‌ها غير متحمل خواهد بود اما از آنجا كه همانند شيوه‌هاي مرسوم بانكداري، بانك‌ها فراتر از سپرده‌هاي پول نقد خودشان به اعطاي وام به صورت پول الكترونيكي، خواهند پرداخت، اگر مشتريان بانك همگي به طور همزمان براي تبديل موجودي پول الكترونيكي خود مراجعه كنند، بانك توانايي پاسخگويي به مشتريان را نداشته و در نتيجه ورشكسته خواهد شد كه اين امر مي‌تواند به بروز بحران در بازارهاي مالي منجر شود.

تاريخچه اسكناس

اسكناس يكي از مخترعات مردم چين است و آن در اين مملكت از اواخر قرن دهم ميلادي معمول شده است و اول كسي كه به انتشار آن پرداخته تايي تسو نخستين امپراطور سلسله معروف سونگ است كه در 960 ميلادي برابر 349 هجري قمري تاسيس يافته و افراد آن در چين جنوبي سلطنت مي كرده اند،
دويست سال بعد از وضع پول كاغذي در چين چون در تكثير آنها راه افراط رفته و علاوه بر پايتخت در بلاد ديگر نيز به اين كار دست زده بودند قيمت پول هاي كاغذي تنزلي فاحش كرد و به كلي از اعتبار سابق افتاد، پادشاه مغول «قوبيلاي قاآن» برادر هولاكوخان نيز پول كاغذي يا اسكناس را رايج نموده است كه آن را چاو مي ناميدند،ماركوپولو و ابن بطوطه سياح مراكشي كه تقريباً هر دو در يك زمان چين را سياحت کرده اند در سفرنامه هاي خود پول كا غذي را وصف كرده اند در فرهنگ معين آمده است:1ـ اسكناس نوعي كاغذ بهادار است كه بهاي وي بر روي آن نوشته شده و براي خريد و فروش به كار مي رود (پول كاغذي). 2ـ اسكناس كاغذ رايجي كه بانك مركزي به جاي مسكوك طلا و نقره در دسترس مردم مي گذارد و معادل آن پشتوانه اي در خزانه خود و تحت نظر اولياي دولت نگاه مي دارد، دراصطلاح حقوقي اسكناس سفته اي است به عهده بانك كه به رؤيت و در وجه حامل است و مشمول مرور زمان نمي شود و سودي هم به آن تعلق نمي گيرد. بانكي كه اسكناس صادر مي كند معادل مبلغي روي آن ذكر شده مديون مي باشد و متعهد است كه آن را به فلزي كه رواج قانوني دارد تبديل كند. در زمان انقلاب فرانسه مجلس ملي آن كشور قانوني وضع كرد كه به موجب آن كليه اراضي متعلق به دولت به تصرف دولت در آمد و ملي گرديد. به وثيقه اراضي مزبور دولت پول كاغذي منتشر كرد كه (آسينيا) ناميده مي شد و مفهوم آن اين بود كه كاغذهاي مزبور به امضاي دولت رسيده و تضمين شده است.چندي بعد كه در روسيه هم پول كاغذي رواج گرفت لغت فرانسوي آسينيا براي پول كاغذي انتخاب شد و با مختصر تحريفي در تلفظ آن اسكناس شد اين لغت اسكناس در زمان فتحعلي شاه به ايران وارد شد و نام پول كاغذي اسكناس گرديد در قرن هفتم هجري يك نوع پول كاغذي در ايران متداول گرديدكه آن را (چاو) مي گفتند اسكناس به صورت امروزي از سيصد سال قبل در اروپا مرسوم شد و امروز قسمت عمده پول اغلب كشورها را اسكناس تشكيل مي دهد در ايران تا سال 1889 ميلادي كه بانك شاهنشاهي تشكيل شد پول رايج كشور مسكوك نقره و طلا بود در آن سال به موجب فصل سوم امتيازنامه بانك نشر اسكناس در سرتاسر ايران منحصراً به بانك شاهي ايران تعلق گرفت و به موجب همين فصل مقدار آن نبايستي از هشتصد هزار ليره انگليسي تجاوز كند. در سال 1890 اسكناس جديد بانك با سرلوحه فارسي و علامت شير و خورشيد و عكس ناصرالدين شاه و ذكر ارزش آن نشر شد مجموعاً بانك شاهنشاهي چهل سال در ايران اسكناس منتشر كرد تا اين كه در تاريخ 23 ارديبهشت 1309حق انتشار اسكناس از آن بانك سلب ودر مقابل دويست هزار ليره به بانك ملي ايران واگذار گرديد. اسكناس بانك ملي ايران در سال 1310رواج يافت و اولين اسكناس با عكس رضاشاه و امضاي دكترليند نبلات (مدير كل بانك) و دكتر علامير (بازرس دولت) به جريان گذاشته شد (مصاحب) پول كاغذي را در سال 692 هجري در ايران تقليد كرده اند. اين پول كاغذي را (چاو مبارك) خواندند كه بر بالاي اين اسكناس كلمه شهادتين را نوشته بودند به قول رشيد الدين فضل ا …و به قول وصاف در ماه ذي القعده سال 693 اول بار چاو در تبريز منتشر گرديد كه موجب حوادثي گرديد كه در كتابهاي تاريخ مذكور است. تقليد ديگري در هند توسط «سلطان محمد تغلق شاه» (752-725) انجام گرفت. ولي اين سلطان بخشنده جاه طلب كه دخلش به خرجش نمي رسيد به خيال افتاد كه به جاي چاو كاغذي (مس) را عوض زر و سيم رايج سازد ولي سكه مسي نتوانست جاي طلا و نقره را بگيرد و پس از چندي مورد قبول مردم واقع نشد و از اعتبار افتاد اولين پول كاغذي يا اسكناس درسال 1307 قمري به توسط بانك شاهنشاهي در ايران انتشار و نام اسكناس يافت. آخرين اسكناسي كه در ايران منتشر شده اسكناس 50 هزار ريالي است كه اخيراً رايج گرديده است.

تاريخچه اسکناس در ايران

اسکناس در زبان فرانسه Assignas ناميده مي شود که به معني تضمين پرداخت وجه از طرف دولت بوده است.روسها به آسيگناف مي گفته اند که اين کلمه در زمان حکومت فتحعلي شاه قاجار در ايران بصورت اسکناس در آمد.
قديمي ترين اسکناس شناخته شده در ايران،اسکناس يک درهمي،منقش به لااله الاالله و محمد رسول الله مي باشد که در زمان فرمانروايي کي تون مغول به سال 693 هجري قمري در تبريز به چاپ رسيده و به نام چاو مبارک موسوم بوده است.
? اولين بانکي که اسکناسهاي ايران را چاپ مي کرده،بانک جديد شرق بود که مرکزش در لندن و در آسيا عمليات بانکي داشته است.اسکناس هاي چاپ شده توسط اين بانک در بانک بازرگاني ايران انتشار مي يافت.مبلغ اين اسکناسها از 5 قران به بالا بوده است.
? در سال 1267 هجري قمري امتياز نشر اسکناس از بانک جديد شرق به بانک شاهي انتقال يافت.بانک شاهي حق انتشار اسکناس يعني توزيع آن را داشته و چاپ توسط بانک جديد شرق صورت مي گرفته و سياست هاي پولي نيز بعهده همين بانک بود.
? در سال 1258 هجري شمسي،نمايندگان نخستين مجلس شوراي ملي خواستار تاسيس بانک ملي شدند.
سال 1306 شمسي بانک ملي به نصويب مي رسد و در 17 شهريور 1307 شروع به کار مي کند.از جمله سياست هاي اين بانک خارج ساختن کنترل اقتصاد پولي ايران از دست خارجي ها بود.
? سال 1310 شمسي اسکناس هاي چاپ شده قبلي از جريان خارج شدند.به موجب ماده 5 قانون اصلاح(قانون واحد ومقياس پول) حق انحصاري انتشار اسکناس به مدت 10 سال به بانک ملي واگذار شد. از آن پس تعيين نوع طرح و مبلغ،نوع اسکناس و تعداد آنها را بانک ملي تعيين مي کرده و در لندن چاپ مي شد.
نشر اسکناس از سال 1339 از بانک ملي به بانک مرکزي سپرده شد.
? سازمان توليد اسکناس از سال 1351 تاسيس و طرح تاسيس چاپخانه اي براي چاپ اسکناس تهيه شد.
? سال 1361 ساختمان چاپ اسکناس تکميل و چاپ اسکناس به صورت آزمايشي با چاپ اسکناسهاي 200 ريالي بطور رسمي در ايران آغاز شد.
? در سال 1367 با راه اندازي دو خط توليد ديگر،خط توليد اسکناس به 4 واحد رسيد و از آن پس تمامي اسکناسهاي جمهوري اسلامي ايران در داخل چاپ مي شود.
? در سال 1368 با توجه به واردات کاغذهاي مورد نياز از خارج،طرح ساخت کارخانه توليد کاغذ اسناد بهادار مطرح مي شود.
? در سال 1376 عمليات اجرايي پروژه کارخانه توليد کاغذ اسناد بهادار آغاز مي شود.
? در سال 1381 اين کارخانه پس از پشت سر گذاردن توليدات آزمايشي به بهره برداري کامل رسيد.
و اکنون با لطف الهي و تلاش مسئولان و همت مردان اين خاک تمامي مراحل تهيه و توليد اسکناس در داخل کشور انجام شده و اافتخاري به افتخارات ملي افزون گشته است.

تاريخچه سکه

در دنياي قديم و قبل از بوجود آمدن سکه، معاملات مردم از طريق مبادله کالا(پاياپاي) صورت مي گرفته و پايه، مقياس و ميزان مبادله کالا، چهارپايان بوده اند. بر روي نقاشي ها و حجاري هاي قديم، صحنه هاي مبادلات ودادو ستد که بوسيله معاوضه صورت مي گرفته است مشاهده مي شود. در دوران پيدايش فلزات مختلف مانند مس، برنز، طلاو نقره اشيايي به اشکال مختلف مانند حلقه و ميله، قطعات محدود محدود يا چهارگوش و يا به صورت تبر و کارد تهيه مي نمودند که وسيله معاوضه در معاملات قرار مي گرفت. در مورد پيدايش سکه روايات مختلفي است اولين انسان هايي که به ضرب سکه اقدام نمودند ليدي ها بودند. قديمي ترين سکه هاي ليدي ها به شکل قطعه پهن نامنظمي است که از مخلوط نقره و طلا تهيه مي شده است
در سال 546 کوروش هخامنشي کشور ليدي را تسخير نمود. با اينکه وي متوجه لزوم سکه و تاسيس ضرابخانه شده بود ولي مرگ به او اين فرصت را نداد
لذا داريوش هخامنشي ( 522-486 ق . م ) اولين کسي بود که به ضرب سکه در ايران اقدام نمود
از آن به بعد در دوره هاي مختلف تاريخي سکه هاي متفاوت در اين سرزمين ضرب گرديده است که که نقوش آنها بيانگر بسياري از وقايع و آداب و رسوم مربوط به دوره خود مي باشند. به عنوان مثال سيماي پادشاهان، انواع تاج ها، تزيينات لباس، آرايش مو و چهره، خط و تحول آن، القاب شاهان، قدرت زمان سلطنت آنها و همچنين نام شهرهاي مرکزي که در آنجا ضرابخانه وجود داشته کمک شاياني به محققان و پژوهشگران تاريخ نموده است .
نحوه ضرب سکه به اين صورت بود که قطعاتي از فلز، طلا، نقره يا مس را با وزن معيني در بين هر دوروي سکه قرار داده و با چکش، ضربه اي محکم و کنترل شره برآن وارد مي کردند تا فلز مورد نظر تبديل به سکه شود. قالب سکه نيز از نوعي فلز محکم يا پولاد تهيه مي شد .

سكه‌شناسي

سكه‌شناسي شاخه‌اي از باستان‌شناسي است و با آن مي‌توان گذشته يك ملت را مرور كرد.
بعد از هزاران سال معامله پاياپاي که جنس مي‌دادند و جنس مي‌گرفتند و بعد از اينکه مدت‌ها از نمک، پوست لاک‌پشت، دندان نهنگ، سنگ، فلز، صدف، مرواريد، مرجان و هر چيز باارزش ديگر به عنوان پول استفاده شد، مردم ليدي، همسايه قديمي مادها در غرب ايران باستان، اولين کساني بودند که سکه زدند.
ايراني‌ها هم بيکار ننشستند و فورا از دختر پادشاه ليدي براي پسر شاه ماد خواستگاري کردند و با سازندگان اولين سکه فاميل شدند.
با برقراري پيوند دوستي بين دو ملت، سکه‌هاي طلاي ليدي در سرزمين ماد هم رايج شد اما چون ايراني‌ها در آن زمان از خودشان هيچ سکه‌اي نداشتند، حتي يک سکه هم بابت مهريه ندادند! بعدها داريوش از اين فکر استفاده کرد و اولين سکه ايراني را ضرب کرد و اسمش را گذاشت «دريک».
تاريخ سکه از آن بحث‌هاي مفصل باستان‌شناسي است که هميشه بازارش داغ است و اين 2صفحه، پيش آن پشيزي بيش نيست.

بد نيست بدانيد

سکه در قديم به 2 روش ساخته مي‌شد؛ يا با ريختن فلز مذاب در يک قالب (قالب‌ريزي) و يا با كوبيدن چکشي که نقش خاصي رويش حک شده بود، بر تکه‌اي فلز. به روش اول قالب‌ريزي و به روش دوم، ضرب چکشي سکه مي‌گويند.
اولين سکه‌ها از جنس طلا (= دينار)، نقره (= درهم) و مس ساخته شد.
شکل همه سکه‌ها گرد نيست؛ بعضي سکه‌هاي ايران قديم چندگوش‌اند، بعضي ديگر نيز ميله‌اي و به شکل يک ميخ يا سنجاق کوچک‌اند.
با اختراع سکه مشاغل دولتي زيادي در ايران قديم به وجود آمد.
اختراع سکه، کلمات و اصطلاحات زيادي به زبان‌هاي ايراني وارد کرد.
اسم اولين سکه ليدي، الکترون بود که 70درصد طلا داشت.
نوشته‌هاي روي بزرگ‌ترين سکه جهان که در موزه بريتانيا قرار دارد، به خط و زبان فارسي است.
روي سکه‌هاي ايران باستان تصوير پادشاهان زن نيز ديده مي‌شود.
از روي نقش و نوشته سکه‌ها مي‌توان اطلاعاتي از تاريخ و اجتماع ايران قديم به دست آورد که در کتاب‌ها و کتيبه‌ها موجود نيست.
متأسفانه بسياري از سکه‌هاي قديمي براي استفاده از فلزات قيمتي آن، به دست سودجويان آب مي‌شود و همه اطلاعات تاريخي آنها از بين مي‌رود.
براي ديدن سکه‌هاي ايران قديم به موزه سکه بانک سپه، موزه ملي ملک، موزه تماشاگه پول، موزه سکه گنجعلي‌خان کرمان، موزه ملي ايران (بخش دوران اسلامي) و... سر بزنيد.
وقتي ضراب سکه ناشي و تازه‌کار باشد و چکش ضرب را کمي اين‌ور‌تر بکوبد...

سکه نقره (= درهم) بهرام پنجم ساساني، از محبوب‌ترين شاهان ايران باستان، مشهور به بهرام گور. در پشت سکه‌هاي ساساني نقش آتشکده ضرب شده است.

بعد از اسلام تا 200سال همچنان از سکه‌هاي ساساني استفاده مي‌شد. گاهي در کنار سکه ساساني عبارتي به عربي اضافه مي‌کردند. پشت و روي يک سکه نقره ساساني (= درهم) زمان خسروپرويز که در وسط، تصوير او و نامش به خط پهلوي ديده مي‌شود و در حاشيه سکه در زمان زياد بن ابي سفيان به خط عربي نوشته «بسم‌الله، ربي» اضافه شده است.

سکه‌ها معمولا به نام شاهاني که دستور ضرب آنها را مي‌دادند، مشهور مي‌شدند. به سکه طلاي شاه عباس صفوي و شاهان صفوي بعد از او عباسي مي‌گفتند. به سکه طلاي اشرف افغان، اشرفي و به سکه طلاي نادرشاه، نادري گفته مي‌شد. پشت و روي سکه عباسي شاه طهماسب دوم صفوي ضرب لاهيجان گيلان. برخلاف دوران هخامنشي، در زمان صفوي سکه طلا در استان‌ها هم ضرب مي‌شد. روي سکه‌هاي ايراني شعر هم ديده مي‌شود؛ مثلا روي بعضي از سکه‌هاي شاه طهماسب نوشته شده: به گيتي سکه صاحب‌قراني / زد از توفيق حق طهماسب ثاني.

پشت و روي سکه طلاي فتحعلي‌شاه قاجار، ضرب لاهيجان گيلان.

سکه طلاي زمان احمدشاه قاجار، ضرب سال1334 هجري قمري که به عنوان نشان آويز به کار رفته.

سکه‌ها هم خانه دارند. به جايي که در آن سکه ضرب مي‌کنند، ضربخانه، ضرابخانه يا دارالضرب مي‌گويند. اينجا ضرابخانه گنجعلي‌خان کرمان است که تبديل به موزه سکه شده. مجموعه گنجعلي‌خان کرمان، شامل بازار، کاروانسرا، حمام، مدرسه، آب انبار و ضرابخانه متعلق به دوران صفوي است.
از سکه فقط براي انجام معاملات استفاده نمي‌شد؛ به عنوان آويز گردنبند هم به کار مي‌رفت. زنجير گردنبندي که با سکه‌هاي مختلف تاريخي آراسته شده. گاهي اين گردنبند‌ها خود يک موزه سکه‌اند و سكه‌هايي از ايران باستان تا ايران معاصر روي آنها هست.
اشتباه نکنيد اين سکه نيست. يک پلاک يا نشان طلاي هخامنشي با نقش شير بالدار است. در مطالعات تاريخي، مدال‌ها و نشان‌ها زيرمجموعه سکه‌ها هستند.

هيأت امناي دولت قاجار در حال نظارت بر تعيين عيار و وزن سکه‌هاي ضرابخانه در تكيه دولت (1311هجري قمري). کارکنان ضرابخانه دولتي لقب‌هاي خاص خودشان را داشتند. مثلا امين دارالضرب لقب رئيس ضربخانه بود که امين دولت و امانتدار بيت‌المال بود. سکاک به معني سکه‌زن و معيرالممالک لقب کسي بود که بر کار محک زدن و تعيين عيار سکه‌ها نظارت مي‌کرد.
نفر دوم نشسته از سمت راست، کار و بارش سکه بود و شغلش پول‌ساز. محمدحسن امين‌الضرب، مدير ضرابخانه سلطنتي ايران در زمان قاجار بود و حق انحصاري ضرب سکه در ايران را داشت. امين‌الضرب کارهاي زيادي براي کشور کرد؛ ساختن راه‌آهن بين محمودآباد و آمل، کارخانه برق، کارخانه بلورسازي، کارخانه چيني‌سازي در تهران، کارخانه ابريشم‌تابي و ابريشم‌بافي، راه افجه به تهران، کاروانسراي حسن‌آباد بين راه تهران و قم، پيشنهاد ساخت بانک در 1296 هجري قمري و پيشنهاد ساخت اولين کارخانه ذوب‌آهن ايران در 1304 هجري قمري. راستي کسي که سمت چپ او (وسط) نشسته را مي‌شناسيد؟ سيدجمال‌الدين اسدآبادي است.
براي دوختن سکه به لباس، يا سکه را سوراخ مي‌کردند و يا يک حلقه نقره به آن جوش مي‌دادند. به همين خاطر خيلي از سکه‌هايي که در موزه‌ها مي‌بينيد سوراخ است، يا يک دم کوچکي دارد.
سکه‌دوزي از صنايع دستي زيباي ايران قديم است. در قديم خانم‌ها حاشيه لباسشان را با دوختن سکه‌هاي مختلف تزئين مي‌کردند؛ هم يک‌جور زينت بود و هم پس‌انداز و در روز مبادا مي‌شد آن را خرج کرد. بعد‌ها ديگر دوختن سکه بر حاشيه لباس از مد افتاد و سکه‌دوزي به دوختن نقش‌هاي سکه‌مانند روي پارچه گفته شد.
پشت و روي سکه 5 شاهي شاه سلطان حسين صفوي ضرب تبريز. يک طرف آن نوشته شده: ضرب بنده‌شاه‌ولايت، حسين.

سکه طلاي کانيشکا پادشاه کوشاني. کانيشکا بزرگ‌ترين پادشاه کوشاني بود. او از آن ايراني‌هاي اصيلي بود که بعد از حمله اسکندر به ايران و گسترش فرهنگ يوناني، در زنده‌شدن دوباره هويت و فرهنگ ايراني در نيمه شرقي ايران باستان نقش مهمي داشت.

سکه اردشير بابکان - مؤسس سلسله ساساني - که روي آن کتيبه‌اي به خط پهلوي به چشم مي‌خورد. طبقه‌بندي تاج و چهره شاهان ساساني از روي تصوير سکه‌ها و با مقايسه سنگ‌نگاره‌ها انجام شده است زيرا تقريبا از همه شاهان سکه‌هايي با تصوير نيمرخ يا تمام‌رخ وجود دارد اما فقط از بعضي شاهان، کتيبه و سنگ‌نگاره به جا مانده.

سکه دريک داريوش؛ اولين سکه ايراني و از اولين سکه‌هاي جهان که کمانداري هخامنشي را در حال پرتاب تير نشان مي‌دهد. مرد كماندار کلاه پارسي به سر گذاشته، با دست چپ کمان را گرفته و با دست راست زه کمان را مي‌کشد.

بعضي‌ها مي‌گويند دريک از نام داريوش (دارا) آمده، اما بعضي‌ها هم معتقدند که دريک يا زريک از زر (= طلا) مي‌آيد و به معني زرين يا طلايي است. براي ديدن دريک از بخش سکه موزه ملي ملک ديدن کنيد. داريوش سکه طلا را فقط در پايتخت ضرب مي‌کرد و به استان‌ها (= ساتراپي‌ها) فقط اجازه ضرب سکه نقره داده بود.
سکه کوشاني با تصوير بودا و نام او به خط يوناني (BODDO). کوشاني‌ها از سلسله‌هاي پادشاهي نيمه شرقي ايران باستان (= افغانستان امروز) بودند و دين بودا در زمان آنها بسيار گسترش پيدا کرد. زبان کوشاني‌ها زبان بلخي بود که از زبان‌هاي باستاني ايران است، اما به خط يوناني نوشته مي‌شده.

تاج خسرو / تاج شاپور

پشت و روي سکه نقره بلاش سوم اشکاني. اشکانيان در ابتدا خود را به ظاهر، دوستدار فرهنگ يوناني نشان مي‌دادند و روي سکه‌هايشان مثل جانشينان اسکندر به خط و زبان يوناني مي‌نوشتند اما تا قدرت کافي به دست آوردند، به حکومت جانشينان اسکندر در نيمه غربي ايران باستان پايان دادند و خط و زبان ايراني (پهلوي اشکاني) را جايگزين کردند.

صندوق بين المللي پول چيست؟

اين روزها نام صندوق بين المللي پول بيش از هر زمان ديگري در اخبار ديده مي شود: از يک سو اين نهاد، چشم انداز اقتصادي جهان را تيره و تار ترسيم مي کند و از سوي ديگر کشورهاي در حال توسعه و توسعه نيافته بدنبال وامهاي حياتي آن هستند.
اين کشورها بر خلاف کشورهاي صنعتي قادر به تهيه حجم کلاني از پول براي شبکه بانکداري خود نيستند و چنانچه بانکهاي آنها ورشکسته شوند، رشد اقتصادي نيز متوقف خواهد شد.
براي همين اين قبيل کشورها به صندوق بين المللي پول، آخرين اميد وام گيرندگان، متوسل مي شوند.اين پرسش و پاسخ به درک بهتر اين نهاد مهم و سازوکار آن کمک مي کند.

وام صندوق بين المللي پول چيست؟

هرگاه کشوري در معرض خطر ناتواني در بازپرداخت بدهي هاي موجودش قرار بگيرد، مي تواند از صندوق بين المللي پول تقاضاي وام کند.
مشکلات ناشي از بازار وام مسکن آمريکا روي نظام بانکداري جهان تاثير منفي برجا گذاشته و حالا بسياري از کشورها به کمک مالي نياز دارند. مثلا پاکستان براي آن که بتواند اقتصادش را شناور نگه دارد، به پنج ميليارد دلار وام فوري نياز دارد.
معمولا وام گيرندگان ناگزير مي شوند در راستاي شروط دريافت وام، دست به اصلاحات ساختاري گسترده اي در اقتصاد خود بزنند. اين جنبه از سازوکار صندوق بين المللي پول در گذشته، مخصوصا در زمان بحران مالي آسيا، با انتقادهاي گسترده اي مواجه شده بود.

صندوق بين المللي پول چقدر مي تواند وام بدهد؟

اين صندوق مي گويد براي کمک به کشورهاي آسيب ديده از بحران مالي کنوني، دويست ميليارد دلار کنار گذاشته است. همچنين اين نهاد مي گويد که احتمال مي دهد به حدود بيست و چهار کشور کمک خواهد کرد.
همچنين تسهيلات تازه اي به بازارهاي نوظهور ارائه خواهد شد که به اين مفهوم است که بعد از تاييد صلاحيت، ديگر هيچ شرط و شروطي براي وام گيرنده تعيين نخواهد شد.
اما کشورهايي تاييد صلاحيت خواهند شد که از نظر صندوق بين المللي پول مديريت کارآمدي دارند. چنين کشورهايي شامل مکزيک، برزيل، کره جنوبي و کشورهاي اروپاي شرقي مي شوند که کسري بودجه کلاني ندارند.
کشورهاي واجد صلاحيت ممکن است تا پنج برابر سهميه شان وام بگيرند.

چرا وام بدون پيش شرط اين قدر اهميت دارد؟

منتقدان ادعا مي کنند که صندوق بين المللي پول آنقدر محدوديت براي وام گيرندگان تعيين مي کند که ممکن است به بي ثباتي سياسي و اقتصادي منجر شود.
مثلا آرژانتين ادعا مي کند که سياستهاي سختگيرانه اي که صندوق در قبال وامش در سال 2000 تعيين کرده بود، باعث شد اوضاع اين کشور بدتر از گذشته شود.
هنگامي که صندوق به آرژانتين چهارده ميليارد دلار وام داد تا اقتصادش را بهبود بخشد، اين نهاد همچنين تقاضا کرد که ارزش پزو، واحد پول آرژانتين، با دلار تعيين شود.
درخواست ديگر صندوق بين المللي پول از آرژانتين اين بود که سياست آزادسازي اقتصادي و به صفر رساندن کسري بودجه را به اجرا بگذارد. صندوق ادعا کرده بود اجراي اين سياستها به رشد سريع اقتصادي منجر خواهد شد.
در عوض اين کشور آمريکاي جنوبي با بيکاري گسترده، افزايش بدهي و رکودي عميق تر از پيش بيني مواجه شد.
آرژانتين همچنين در سال 2001 ديگر قادر نبود بدهي خود به کشورهاي خارجي را بپردازد و بعد قول داد که فقط هفتاد و پنج درصد وامهايش را بازگرداند و سه ميليارد دلار بدهي قبلي را اصلا نپرداخت.
در ساليان اخير، بسياري از کشورها براي گرفتن وام، بجاي صندوق بين المللي پول، به سراغ نظام بانکداري بين المللي رفته اند که شرط و شروطي ندارد و اين روند سبب شد برخي کشورها آينده صندوق را به زير سوال ببرند.
اما بحران مالي اخير دوباره نقش صندوق بين المللي پول را برجسته کرده است.

چه کشورهاي ديگري در صف گرفتن وام ايستاده اند؟

گمان مي رود چند کشور اروپاي شرقي از جمله استوني، بلغارستان، روماني، صربستان، لتوني و ليتواني در شرف درخواست وام از صندوق بين المللي پول هستند.
بسياري از اين کشورها، بازارهاي نوظهور و در حال توسعه اي هستند که حجم بدهي شان در حال افزايش است. در نتيجه اين کشورها براي بازپرداخت با مشکل مواجه اند.
در همين حال، سرمايه گذاران خارجي دارند از اين کشورها بيرون مي روند چون مي ترسند نتوانند اصل سرمايه خود را بدست بياورند. بعلاوه بازار سهام اين کشورهاي نوظهور بي ثبات شده و واحد پولشان کم ارزش شده است.
پاکستان که با خطر ناتواني در بازپرداخت بدهي هاي خارجي خود مواجه است، در حال مذاکره با صندوق بين المللي پول است.
برخي از کشورهاي آمريکاي لاتين نيز در فکر گرفتن کمک از صندوق هستند. آرژانتين بخاطر آن که اقتصادش با بيرون رفتن سرمايه خارجي در موقعيت خطرناکي قرار گرفته، شايد ناگزير شود از صندوق بين المللي پول کمک بخواهد.
تحليلگران ابراز نگراني کرده اند که اقتصاد ونزوئلا نيز بعد از رشد سريع اخير، بخاطر افت قيمت نفت در سراشيبي سقوط قرار گيرد. اين کشور همچنين بخش زيادي از بدهي آرژانتين را خريده و مبالغ زيادي را صرف طرحهاي رفاه اجتماعي و ملي کردن شرکتها کرده است.
افزون بر اين، افت قيمت مواد اوليه شايد به اقتصاد شيلي و برزيل که براي رشد به درآمدهاي صادراتي وابسته هستند، آسيب برساند.

آيا با افزايش تعداد وام گيرندگان، ممکن است صندوق با کمبود پول مواجه شود؟

خير، صندوق تنها به برنامه هاي مورد تاييد سهامداران خود وام مي دهد. اين سهامداران، دولتهاي عضو هستند. بنابراين اگر سهامداران قبول کنند که به تقاضايي وام بدهند، پولش را تامين مي کنند.
صندوق بين المللي پول که 185 عضو دارد، در سال 1944 براي تثبيت نرخ برابري ارزها جهت جلوگيري از بروز مجدد رکود بزرگ تشکيل شد.
کشورهاي عضو سهم خود را به صندوق مي دهند تا کشورهاي داراي مشکل مالي بتوانند استفاده کنند.

منابع :

پول http://daneshnameh.roshd.ir
پول چيست؟ http://jamirahim.blogspot.com
تاريخچه اسکناس در ايران http://aftab.ir
صندوق بين المللي پول چيست؟ http://www.shafighi.com
پول http://fa.wikipedia.org
پول الكترونيكي چيست ؟ http://forum.p30world.com
سكه‌شناسي http://hamshahrionline.ir
تاريخچه پول در ايران http://aftab.ir
تاريخچه پول، از مبادله كالا تا پول كاغذي http://thebankers.blogfa.com
تاريخچه سکه http://sekeh2020.50webs.com
تاريخچه اسكناس HTTP://GILANEGHARBEEMROZ.COM

/س