شامگاه جمعه 4آذر، خسته از ساماندهي برگزاري مراسمي که جشن فضا نام گرفت ، در هواي سرد پاييزي شمال تهران و در محوطه باز پارک زعفرانيه اين سوال به طور مداوم ذهنم را مشغول کرده بود؛ «ايرانيان چه رويايي در سر دارند؟»
عنوان کتابي کوچک که سال ها قبل ميشل فوکو در توصيف شرايط انقلاب ايران نوشته بود، اين بار در فضايي بسيار متفاوت ذهنمان را به بازي مي گرفت.چه رويايي باعث شد تا از صبح اين روز تعطيل تا پاسي از شب چند هزار نفر از مردم پايتخت از هر صنف و گروه و طبقه اي به پارک زعفرانيه تهران (و آن گونه که بعد دانستم به مراکز عمومي شهرهاي مختلف کشور) بروند تا در مراسمي شرکت کنند که مناسبت آن را تا چندي پيش مي بايست تنها در خبرهاي ناکامل رسانه ها و فيلم ها و کتاب هاي علمي و تخيلي يافت؟فضا، اين واژه 3حرفي که انگيزه حضور مردم در اين محل بود، اينک روياي بسياري از کودکان سرزمين ايران شده است ، اما آيا روزي فرا خواهد رسيد تا انقلابي علمي و جهدي همگاني به نتيجه برسد و ايرانيان يکي از بازيگران طلايي عصر جديد باشند؟
سازمان ملل متحد از کشورهاي عضو خود مي خواهد تا هفته اي را که از 4اکتبر، سالگرد پرتاب ماهواره اسپوتنيک يک به مدار زمين آغاز مي شود، به عنوان هفته فضا در کشورهاي خود گرامي دارند.هدف سازمان ملل در نامگذاري روزها و هفته هاي سال بسيار متفاوت و متنوع است ، اما فصل مشترک همه آنها را مي توان در اهميتي دانست که آن موضوع براي سياستگذاران اين سازمان دارد.برخي از اين مناسبت ها، يادبودهاي طبيعت هستند (چون روز کوهستان)، برخي نشانه تهديدها (چون روز بلاياي طبيعي)، برخي نشانه مفاهيم انساني و گمشده تمدن امروز (چون روز صلح) و برخي نشانه اهميت درک نشده عرصه اي تازه از افقهاي پيش روي انسان.
نامگذاري هفته اي براي بزرگداشت هفته فضا را عمدتا بايد در قالب اخير جستجو کرد. نامگذاري يک هفته به موضوعي که در نگاه اول شايد چندان آشنا و روزمره نيز نباشد، نشان از اهميت بالايي دارد که درک نشده است.انسان از آغازين روزهاي تاريخ خود و آن زماني که توانست فکر کند و سوال کند، به بخش بزرگي از طبيعت که اين روزها آن را فراموش کرده است نگريست ، آسمان با شکوه بي نظير خود ميزبان نگاه کنجکاو انسان آن دوران بود و شايد به همين دليل است که بسياري از تبارشناسان دانش ، بر اين باورند که 2دانش و 2آگاهي به عنوان قديمي ترين آگاهي ها، سوالها و ماجراجويي هاي فکري انسان در همين دوران پايه گذاشته شد؛ يکي آنچه اين روزها به نام مذهب (در معناي عام کلمه) مي شناسيم و ديگري اخترشناسي.
اسطوره شناسان و دين پژوهان بارها و به بيانهاي گوناگون شرح رابطه دوطرفه اين دانش از آغازين روزهاي خردورزي انسان تا پايان عصرنوزايي علمي را برشمرده اند. در تمام اين اعصار انسان شيفته در برابر اين واقعيت شگفت از هيچ کوششي براي شکستن مرزهايي که او را روي زمين به دام انداخته بود فروگذار نکرد.نگاهي به افسانه هاي ملل از راماياتاي هندي گرفته تا عهد عتيق و از ايکاروس يوناني که با بستن بالهاي مومين بر خود قصد سفر به خورشيد کرد تا کيکاووس کياني که تخت پرانش را عقابان تيزرو به آسمان ها برده اند، همه نشانه تلاش نوع بشر براي پرواز و سفر به سوي ستارگان است.اگر از نخستين پروازهاي اوليه که گامهايي بلند در تاريخ پرواز انسان بوده اند بگذريم نخستين گام را بايد به اندکي بيش از يک قرن پيش نسبت دهيم ، آن روزي که برادران رايت نخستين ارابه پرواز خود را براي چند دقيقه به پرواز درآوردند، آسمان ها فتح شده بود و بسرعت به قلمروي از فرمانروايي انسان بدل شد؛ اما جهان ستاره ها هنوز منطقه ممنوعه انسان بود.
شايد مضحک ترين طنز تاريخ آن است که بلندترين قله هاي افتخار تاريخ تمدن بشري ريشه در پليدترين رويدادهاي انساني دارند، تلخ است اما واقعيت دارد که بسياري از پيشرفته ترين ابداعات انسان از دل جنگهاي مرگ آفرين زاييده شد، عصر جديد نيز جدا از اين سلسله نبود.در کوران جنگ جهاني و زماني که دولتها و مردان سياست در تلاش بودند تا سلاحهاي مهيب تري را براي نابودي همنوعانشان بسازند، نطفه عصر فضا که پيش از آن در انديشه دانشمندان آينده نگر بسته شده بود، تکامل يافت.موشکهاي دوربرد V2آلمان نازي بستري شد تا فاتحان جنگ بزرگ ، رقابتي جديد را بنا نهند، شايد موشکهاي آلماني V2و طراحاني چون فون براون را بايد از مهمترين غنايم جنگ جهاني دانست که عصري تازه را رقم زد، رقابتي براي فتح ستاره ها شکل گرفت و دو قطب جهان آن روز باز هم در رقابتي ديگر که جنگ سرد نام گرفت درهاي فضا را به روي انسان گشودند. 4اکتبر 1957در تاريخ سياره ما براي هميشه ثبت خواهد ماند.در اين روز بود که اتحاد جماهير شوروي سابق با تکميل طرحهاي خود کپسول کوچکي به نام اسپوتنيک يک را به مدار زمين فرستاد تا زمين تولد نخستين قمر مصنوعي خود و آغاز عصر فضا را جشن بگيرد، از آن روز به بعد هر روز خبر تازه اي از تلاش انسان براي فتح آسمان ها به گوش مي رسد.
لايکا، نخستين زميني بود که به مدار زمين سفر کرد، گاگارين ، ترشکوا، وسخود، شپرد، رايد آپولو، شاتل و... نامهاي آشناي اين عصر تازه بودند. عصري که با گام کوچک نيل آرمسترانگ بر سطح قمر زمين جهشي غول آسا براي انسان مدرن رقم زد.
اگر چه سفر به فضا به عنوان رقابتي در دوران نبرد آرام شرق و غرب مطرح شد، اما از سالها قبل از آغاز اين عصر دانشمندان دريافته بودند که عرصه اي که فتح خواهد شد سطح زندگي انسان را ترقي خواهد داد. 12سال پيش از آن که نخستين ماهواره بشر (اسپوتنيک يک ) به مدار زمين سفر کند، آرتور.سي.کلارک ، دانشمند آينده نگر انگليسي ، به فکر استفاده از مدارهاي اطراف زمين براي رله امواج راديويي و تلويزيوني افتاد. امروز و 60سال پس از آن تاريخ زندگي ما به گونه غيرقابل تصوري با اين ايده در هم آميخته است.طي کمتر از نيم قرن حضور انسان (و سازه هاي دست او) در فضا زندگي انسان به طور کامل دگرگون شده و جهاني که در آن زندگي مي کنيم ، بمراتب بهتر درک شده است و امروز انسان بر سطح قمر زمين پاي گذاشته است.کاوشگرهاي او از مرزهاي منظومه شمسي گذشته اند، سيارات منظومه را کاروان هاي کاوشگران رباتيک ما زير پا گذاشته و چشمان تيزبين انسان در فضا به طور دايم زمين و فضا را زير نظر گرفته اند.
همان طور که با نگاه به دوردستها و به مدد دانش عصر فضا انسان توانسته است مرزهاي آغازين عالم را جستجو کند، هم او نيز توانسته بر بسياري از پديده هاي زمين تسلط يابد.امروز آب و هوا قابل پيش بيني است ، منابع زيرزميني از فضا شناسايي مي شوند و ديگر کسي به واسطه سيستم هاي ناوبري عمومي گم نمي شود و همه اينها و بسياري ديگر به مدد ماهواره ها، فضاپيماها و در يک کلام ، صنايع فضايي حاصل شده و شايد همين دليل توضيح دهنده عطش غيرقابل وصف کشورهاي گوناگون در پيوستن به جمع بهره برداران اين عرصه باشد.آبان ماه امسال اما براي ايرانيان حال و هواي ديگري داشت ، آنها حق داشتند و مي توانستند سالها قبل وارد اين عصر جديد شوند؛ اما هزار و يک دليل باعث شد تا آنها تنها کاربراني در دوره پرهيجان اين عصر باقي بمانند؛ اما آبان 84سرانجام ماهواره اي با مالکيت ايراني کشور ما را وارد باشگاه فضايي کرد؛ سيناSINAH-1) 1)نام ماهواره اي است که اين مهم را انجام داد.ماهواره اي کوچک براي عمليات سنجش از دور که در مداري خورشيد هماهنگ و در ارتفاع حدود 750کيلومتري سطح زمين قرار گرفت ؛ آغاز حضور ماهواره هاي داراي مالکيت ايراني در مدار زمين بود و به همين دليل و با توجه به برنامه ايران براي اعزام 4ماهواره ديگر در سالهاي آتي به اطراف زمين امسال هفته فضا رنگ و بويي ديگر داشت.اگر هدف سازمان ملل از معرفي اين هفته در جهان آشنا کردن مردم با ضرورت هاي انکارناپذير اين صنعت پرخرج بود، براي ايرانيان نگاهي به روياهاي آينده بر اهميت اين هفته مي افزود.
در آخرين روز هفته فضا که امسال به دليل تلاقي با ماه رمضان با تاخيري چند هفته اي در کشور برگزار شد از سوي شاخه آماتوري انجمن نجوم ايران و با همکاري سازمان تازه تاسيس فضايي ايران (ISA) برنامه اي در سراسر کشور برگزار گرديد که به جشن فضا موسوم شد.مخاطب اين روز در کشور همان هايي بودند که به خاطر آنها شعار امسال هفته فضا انتخاب شده بود. «اکتشاف و تخيل» بيش از هر چيزي نيازمند ايده هاي نو، فکرهاي خلاق و انگيزه هاي فراوان است که بسياري از آنها را مي توان در نسل جوان و نوجوان ايران يافت.فضا و صنايع فضايي اگر چه دانشي است نوين و زاده سرزمين هايي خارج از مرزهاي ايران اما کدام کشور به شهادت تاريخ سزاوارتر از ايران براي بهره برداري و رشد و پيشرفت در اين عرصه است؟ نگاهي به گذشته ، چشم انداز آينده را روشن مي کند.والدين دانش اخترشناسي در دوران کهن ، بناکنندگان نخستين رصدخانه هاي علمي جهاني و پيشروان از عرصه علم در اين سرزمين مي توانند فضا را نيز تسخير کنند، اگر فرصتها نسوزد و برنامه ها درست ريخته شود.
به چين در شرقي ترين کرانه هاي مسکوني ارض نگاه کنيد که چگونه در کمتر از 15سال با برنامه هاي مفيد و دقيق خود را به سومين کشور جهان بدل کرد که موفق به پرتاب مستقل انسان به مدار زمين شده است.ما نيز در ايران مي توانيم و بايد چنين کنيم ، به شرط آن که قدر و ارزشهاي اين عرصه نه تنها براي مردم که براي مسوولان برنامه ريز کشور نيز شناخته شود.زماني يکي از پيشگامان عصر فضا گفته بود زمين گاهواره بشر است ، اما کدام کودک را مي توان تا پايان عمر در گهواره خود نگاه داشت؟اين يک جمله قصار نيست ، واقعيتي است که جهان دانش امروز آن را بخوبي ادراک مي کند. آنچه امروز نياز است ، عزمي است ملي. دکتر بهرام مبشر، کيهان شناس ايراني که توانست دورترين کهکشان عالم را با کمک تلسکوپ فضايي هابل به دام اندازد، در پيامي که به مناسبت اين روز ارسال کرد درست اشاره کرده بود که آن چه امروز نياز داريم کمک کامل به يکديگر بدون در نظر گرفتن محل زندگي مان است تا ايران در اين عرصه موفق شود.آنهايي که عصر جمعه 4 آذر در رصدخانه زعفرانيه تهران و ديگر مراکزي که در شهرهاي مختلف کشور اين آيين را برگزار کردند حضور داشتند تضمين عين موفقيت ما را ديده اند.رويايي که در نگاه مردم شرکت کننده و بخصوص کودکان و نوجوانان حاضر در اين مراسم بود، بالاترين تضمين است. ما موفق خواهيم شد مرزهاي فضا را گسترش دهيم، اگر...