چرم

چرم جنسي است که در دباغي پوست خام جانوران، به‌ويژه گاو به‌دست مي‌آيد. فرايند دباغي، پوست فسادپذير را به يک ماده‌ي طبيعي پايدار، دايمي و انعطاف‌پذير براي کاربردهاي گوناگون تبديل مي‌کند. چرم در تلفيق با چوب، پايه‌ي فناوري باستانيان را شکل مي‌داده است. صنعت چرم و صنعت خز با هم متفاوت‌اند. اين تفاوت از اهميت مواد خام مورد استفاده در هر کدام پيداست. مواد خام مورد استفاده در صنعت چرم، محصولات فرعي صنعت گوشت هستند؛ در حالي‌که گوشت ارزش بيش‌تري از پوست دارد. مواد خامي که در صنعت خز به‌کار گرفته مي‌شوند، ارزش بيش‌تري از گوشت دارند و به همين خاطر گوشت به عنوان يک محصول جانبي تلقي مي‌شود. تاکسيدرمي اجازه‌ي استفاده از پوست حيوانات را به انسان مي‌دهد، البته مهم‌تر از پوست‌شان، سر و بخشي از پشت آن‌هاست. پوست‌ها و پوست‌هاي خام در ساخت چسب و ژلاتين هم کاربرد دارند.

انواع چرم

تعدادي راه وجود دارد که در نتيجه‌ي آن‌ها، پوست جانور به يک ماده‌ي انعطاف‌پذير و محکم به نام چرم ساخته مي‌شود.
چرم گياهي از تانن (از ريشه‌ي tanning به معناي دباغي) و ساير عناصري که در سبزي‌جات، پوست درخت، و مانند اين‌ها يافت مي‌شوند، تهيه مي‌شود. اين نوع چرم، انعطاف‌پذير بوده و رنگ آن قهوه‌اي‌ست که ميزان رنگش به ترکيب شيميايي و رنگ پوست بازمي‌گردد. چرم گياهي در آب پايدار نيست؛ بي‌رنگ مي‌شود و اگر پس از خيس شدن، خشکش کنيد، چروک گشته و از انعطاف‌پذيري و نرمي‌اش کاسته خواهد شد. در آب گرم، شدت چروک شدنش بيش‌تر است و تقريباً شبيه ژلاتين مي‌شود. علاوه بر اينکه سفت شده و احتمالاً شکننده هم مي‌گردد. چرم جوشانده نمونه‌اي است از چرمي که با قرار گرفتن در آب داغ، شناور شده و سفت مي‌شود. اين اتفاق در موم جوشانده و مواد شبيه هم رخ مي‌دهد. در تاريخ گهگاه پس از عمل سفت کردنش، از آن در زره‌ها و هم‌چنين در اتصال کتاب‌ها هم استفاده مي‌شده است. اين نوع چرم، تنها نوع چرم است که در حکاکي و قالب‌گيري چرم مي‌تواند مناسب باشد.

چرم کرومي که در 1858 اختراع شد، از کروميوم سولفات و ديگر نمک‌هاي کروميوم دباغي مي‌شود.
چرم آلدهيدي با استفاده از ترکيبات گلوتارآلدهيد يا اکسازوليدين دباغي مي‌شود.
چرم ترکيبي به کمک بسپارهاي آروماتيک مثل گونه‌هايي از نوولاک و نرادول ساخته و دباغي مي‌شود.
چرم آلومي که با نمک آلومينيوم در ترکيب با چسبنده‌هاي گوناگون و منابع پروتئيني مانند فلوئور، زرده‌ي تخم مرغ و غيره دباغي مي‌شود.
پوسته خام با ايجاد تراش‌هاي نازک روي پوست، شناور ساختنش در ليمو، و کشيدنش در موقعي که خشک شده است درست مي‌شود.

کاربرد چرم

چرم، کاربردهاي مختلفي دارد. اما استفاده از چرم در ساخت کاپشن، کيف و کفش بيشتر است. کاربردهاي چرم:
• پوشاک مانند شلوار، کراوات، دستکش، کت، کاپشن و کفش
• وسايل جانبي مانند کيف، جاکليدي

صنعت چرم سازي

يکي از اشيايي که بسياري از نيازهاي اساسي انسان را در روزگاران بسيار دور تامين مي‌کرد، پوست حيوانات بود که انسانهاي اوليه به منظور برآوردن نيازهاي غذايي خود آنها را شکار مي‌کردند و از پوست آنها به روشهاي گوناگون براي تهيه پاپوش ، سپر ، زره چرمي ، کلاه رزمي چرمي ، تيردان چرمي ، چکمه و غيره استفاده مي‌کردند. امروزه با وجود گذشت قرنها ، هنوز پوست حيوانات در نقش يکي از مواد اساسي براي تهيه لباس ، پوشاک و وسايل ديگر و نيز جنبه‌هاي تزئيني ارزش اقتصادي و صنعتي خود را حفظ کرده است.امروزه چرم‌سازي ، بصورت يک صنعت بزرگ ( Leathering industry ) درآمده است. مراحل تهيه چرم در زير آمده است.

آماده سازي پوست

قبل از دباغي بايد عمليات آماده سازي را به منظور حذف اضافات باقيمانده بر روي پوست ( مانند چربيهاي اضافي ، پشم و غيره ) انجام داد که خود شامل چند مرحله به شرح زير است.

خشک کردن و نمک زدن

پوستها را پس از جدا کردن از بدن حيوانات با خشک کردن و يا نمک زدن براي دباغي نگهداري مي‌کنند. اين عمل با استفاده از نمک خشک ، آب نمک يا خواباندن در محلول نمک انجام مي‌گيرد. خشک کردن نيز در آفتاب و يا بوسيله جريان هواي گرم انجام مي‌گيرد.

حذف اضافات

قسمت اضافي روي پوست ، مانند گوش ، دم ، سم و گوشتهاي اضافي که ضمن کندن پوست بر روي آن باقي مي‌ماند و از نظر چرم سازي ارزشي ندارد، پيش از هر عمل بايد از پوست جدا شود.

خيساندن

به منظور حل کردن و از بين بردن مواد زايد حل شدني موجود روي پوست ، آن را در آب خيس مي‌کنند تا بدين وسيله ، هم مواد زايد در آب حل شوند و هم الياف پوست ، آب جذب کرده ، به شکل طبيعي خود در آيد.

لش زدايي

پوستها معمولا با مقداري چربي و گوشتهاي اضافي همراه‌اند که بايد حذف شوند. بوسيله ماشين لش زدايي که از دو غلتک ، يکي فلزي و شياردار و ديگري لاستيکي تشکيل شده انجام مي‌پذيرد.

مو زدايي و آهک‌ زني چرم

پس از لش زدايي بايد پشم و يا مو و پروتئين‌هاي غير اليافي را از سطح پوست زدود. براي اين منظور پوست را در محلول آب آهک قرار مي‌دهند و به آن ، سولفيد سديم مي‌افزايند. هر مولکول سولفيد سديم بوسيله يک مولکول آب هيدروليز شده ، يک مولکول سولفيد هيدروژن سديم ايجاد مي‌کند که کندن پشم و مو را تسريع مي‌کند.

حذف ساير زوايد

در اين مرحله ، غده‌هاي پوستي بافتهاي رنگي مو و مواد آهکي باقي مانده بوسيله ماشينهاي ويژه از بين مي‌رود.

حذف آهک

آهک باقيمانده پس از مرحله قبل ، بايد کاملا گرفته شود و گرنه چرم حاصل ، شکننده شده ، در سطح آن ترکهايي ايجاد مي‌شود که از رنگ آميزي درست و دقيق آن جلوگيري مي‌شود. اين عمل ، بوسيله مواد شيميايي مانند نمکهاي آمونيم ، بي‌سولفيت سديم ، اسيد سولفوريک و ... انجام مي‌گيرد.

قليايي کردن بوسيله خيساندن در مواد شيميايي

پس از عميليات آهک گيري ، پوست را در يک حمام قليايي که حاوي نمکهاي آمونيوم است، قرار مي‌دهند که علاوه بر عمل آهک گيري ، اثر آنزيمها را افزايش داده و خواص مطلوبي از جمله لطافت ، قابليت انعطاف‌پذير و صاف شدن چرم بوجود مي‌آورد. در اين مرحله الياف و بافتهاي پوست منبسط شده ، سطح رويي پوست تميز و باقي مانده پروتئين‌ها منجمد و از روي پوست پاک مي‌شود.

گرفتن چربي پوست

چون بعضي از پوستها مانند پوست گوسفند ، خوک و سگ داراي چربي است، بايستي پيش از عمليات دباغي ، چربي‌ها حذف شوند. براي اين منظور چربي را بوسيله هيدروکسيد سديم به صابون تبديل کرده ، بعد آن‌را با آب مي‌شويند.

اسيدي کردن پوست

در اين مرحله ، پوست را در محلول اسيدي که حاوي نمک است، قرار مي‌دهند. در اين عمل ، نمک به‌علت خاصيت تراوش کنندگي که دارد، مانع تورم الياف شده ، جذب پوست نمي‌شود. در صورتي که محلول اسيد در الياف پوست تا حد اشباع نفوذ کرده و با اين عمل ، الياف پوست صاف شده و پوست حالت نيم دباغي شده بخود مي‌گيرد.

برش زدن و تراش دادن چرم

پس از مرحله آب گيري از چرم دباغي شده ، آن‌را بوسله ماشين برش مي‌دهند تا به هر ضخامتي که لازم باشد در‌آيد. پس از مرحله آبگيري و برش زدن ، چرم را از ناحيه گوشتي بوسيله ماشينهاي غلطکي به ضخامت‌هاي مورد نياز ،‌ مي‌تراشند. بعضي از چرمهاي دباغي شده با مواد دباغي گياهي را قبل از تراشيدن بايد پاک و تميز کرد تا ناحيه گوشتي چرم پاک شود. پرداخت کردن يا سمباده زدن عبارت است از پاک کردن و همگن کردن چرم و همچنين تراشيدن قسمتهاي آسيب ديده که بوسيله ماشين صورت مي‌گيرد.

رنگ آميزي چرم

مواد رنگي که از آنها براي رنگ آميزي چرمها استفاده مي‌شود، دو دسته‌اند:
• مواد رنگي معدني غير محلول در آب مانند اکسيد روي ، کرومات سرب و غيره که قدرت پوشش زيادي دارند.
• مواد رنگي آلي محلول در آب مانند رنگهاي آنيلي ، آنيوني و مواد رنگي نيتروژن دار ، دي‌فنيل آهن و غيره. اين رنگها را بر اساس نفوذ در الياف چرم ، به سه دسته کاتيوني ، آنيوني و مواد رنگي غير قابل حل در آب تقسيم مي‌کنند. براي جلوگيري از سفت و سخت شدن چرم پس از رنگ آميزي ، بايد به آن روغن زد تا بدين طريق خواص مطلوب زير در آن ايجاد شود: نرم و قابل انعطاف شدن ، کاهش دادن ميزان نفوذ گرما ، مقاوم شدن در برابر آب ، ايجاد قدرت کششي و افزايش طول.

انواع چرمها و بهينه سازي آنها
انواع چربي بکار رفته

• روغن گياهي و يا روغن حيواني
• مواد چربي مانند واکسها ، روغنهاي معدني و پارافين
• مواد چربي مصنوعي مثل هيدروکربنهاي کلردار

براق‌کننده‌ها

پس از چرب کردن چرم ، نرم کردن ، خشک کردن و پرداخت کردن آن ، به‌منظور خوش نما کردن و افزايش دوام چرم ، آن را به روشهاي مختلف براق مي‌کنند. براق کننده‌هاي مهم عبارتند از:
• مواد براق کننده رزيني که عمدتا از لاکهاي شيشه‌اي تهيه مي‌شود.
• مواد براق کننده پروتئيني که معمولا از لاک ، نرم کننده ، عوامل پوششي و پر کننده منافذ ، مواد حفظ کننده ، مواد ثابت کننده و مواد رنگي تشکيل شده‌اند.
• مواد براق کننده نيترو سلولز که شامل لاک ، حلال ، مواد رنگي نيترو سلولز ، مواد لاستيکي و مواد رقيق کننده مي‌باشد.

انواع چرمهاي رويه

• چرم کرم باکسي: از پوست گاو بدست مي‌آيد و بسيار نرم و لطيف است و داراي رخ صاف بوده و علائم طبيعي رخ آن بخوبي نمايان است.
• چرم کرم باکسي چاپي: چرمي است که رويه آن بطور مصنوعي منقوش شده است. اين چرم از نامرغوبترين پوستهاي گاو که رويه آن معيوب باشد بدست مي‌آيد.
• چرم دال باکسي: چرمي است که زياد چرب شده و رخ آن منقوش است.
• چرم ضد آب : چرم گاوي است که زياد چرب شده رخ آن مات و داراي علائم طبيعي است.

انواع روغن طبيعي ويژه چرم سازي

صنعت چرم سازي ، از ديرباز در بسياري از کشورها و همينطور کشور ما رايج بوده است. اين صنعت در طي سالها ، پيشرفتها و تغييرات زيادي داشته است و بالطبع ، با پيشرفت تکنولوژي ، اين صنعت نيز به سوي مکانيزه شدن پيش مي‌رود.

روغن‌ها و چربي هاي حيواني
پيه گاوي

از پالايش چربي گاو بدست مي‌آيد. براي اين کار چربي حيوان را در آب مي‌جوشانند تا ذوب شود و سپس آنها را از آب جدا مي‌کنند. اين چربي داراي نقطه ذوب 35 تا 38 درجه سيلسيوس ، زرد رنگ ، سخت و داراي خاصيت پرکنندگي خوبي است. به چرم خوب روغن مي‌دهد، بدون آن که آن را زياد نرم و کشدار کند. اگر در موقع استفاده ، گرم نباشد، نفوذ آن در پوست دشوار است. مصرف اصلي آن در خوراندن چربي‌هاي مخلوط (مثل مخلوط پيه و روغن ماهي) به چرم است.
وجود روغن ماهي به نفوذ بيشتر و عميق‌تر پيه در چرم کمک مي‌کند. اگر اين ماده فاسد شود، در سطح چرم جمع مي‌شود و لکه بوجود مي‌آورد.

پيه گوسفندي

شبيه پيه گاوي است، اما سخت‌تر و سفيدتر است. نقطه ذوب آن هم 35 تا 38 درجه سيلسيوس است.

اسيد استئاريک

اين ماده در پيه گاو موجود است. جامدي سخت ، سفيد رنگ و يک نوع اسيد چرب است و دليل اصلي شوره زدن چرم مي‌باشد.

روغن سُم (neats foot oil)

از جوشاندن سم حيوانهاي مختلف (بيشتر سُم گاو ، گوسفند و اسب) در آب بدست مي‌آيد. بعد از جمع‌آوري روغن از سطح آب ، به صورت مايعي غليظ و زرد کم‌رنگ بدست مي‌آيد که در مجاورت هوا اکسيد و کبود نمي‌شود. مصرف اصلي اين روغن مرغوب ، در ساختن چرم‌هاي رُخ‌داري است که با نمکهاي کروم (III) دباغي شده باشند. اين روغن داراي قدرت نفوذ بسيار خوبي است و در عين حال که چرم را انعطاف‌پذير مي‌کند، از نرم شدن بيش از حد آن نيز جلوگيري مي‌کند. در غير اين صورت ، رُخ چرم ، دو پوسته و زرد مي‌شود و خط و چروک برمي‌دارد. روغن سم از نوع روغن‌هاي سير شده است و مي‌توان آن را سولفات‌دار کرد تا در آب حل شود.

روغن ماهي

روغن جگر ماهي که از جوشاندن جگر تازه ماهي در آب و جمع کردن روغن‌هاي جدا شده بدست مي‌آيد، مايع زرد مايل به قهوه‌اي با بوي تند ماهي است که نيم سير شده است و به سادگي سولفات‌دار مي‌شود. داراي قدرت نفوذ خوبي است ، به سادگي اکسيد و رنگ آن کبود مي‌شود. پس از سولفات‌دار کردن ، اين عيب‌ها کمتر مي‌شود. از مخلوط روغن ماهي سولفات‌دار شده و روغن‌هاي معدني براي روغن‌دهي چرم‌هاي زيره که با مواد گياهي تهيه شده باشند و چرمهاي آستري و رويه استفاده مي‌شود.

روغن نهنگ

از چربي نهنگ بدست مي‌آيد. نوع مرغوب آن را هيدروژن‌دار کرده، از آن مارگارين تهيه مي‌کنند. روغن سر نهنگ بيشتر خواص يک واکس را دارد و رنگ آن ، زرد مايل به قهوه‌اي است و بوي بد روغن ماهي را ندارد. اين روغن را مي‌توان سولفات‌دار کرد. نفوذپذيري آن بسيار زياد است و مصرف آن در ساختن چرم‌هاي نرم دستکش و لباس است.
ادامه دارد....
/خ