در آسمان زمستان ، صورت فلکي شاخص بعد از صورت فلکي جبار ، صورت فلکي سگ بزرگ (کلب اکبر) است که يافتنش هم ساده است. در اين مقاله سعي شده است تا کاربران عزيز هرچه بيشتر با اين صورت فلکي و نحوه رصد آن آشنا شوند. نقشه صورت فلکي سگ بزرگ (کلب اکبر) را در اينجا مشاهده کنيد.
اگر نقشه هم نداشته باشيد مي توانيد به راحتي صورت فلکي سگ بزرگ (کلب اکبر) را پيدا کنيد، چون اين صورت فلکي صاحب نورانيترين ستاره آسمان يعني ، شعراي يماني است که روي شانه آن قرار گرفته است. سگ بزرگ (کلب اکبر) يکي از دو سگ شکارچي (صورت فلکي جبار) است. سگ ديگر صورت فلکي سگ کوچک (کلب اصغر) است که در مقاله اي ديگر به توصيف آن مي پردازيم.

ستاره شعراي يماني ، تيشتر ، شباهنگ ، آلفا ( ? )- کلب اکبر ( Sirius )

شعراي يماني اسامي متعددي دارد، که نام انگليسي آن Sirius است که برگرفته از نام يوناني اين لغت است که در زبان يوناني به معني "سوزاندن و مشتعل کردن" مي باشد؛ به اين لحاظ که در يونان باستان اين ستاره را منبع حرارت مي دانستند. اصطلاح "روزهاي سگي" در گرماي تابستان به اين خاطر رسم بوده است که زمان نزديک شدن و تماس ظاهري اين ستاره با خورشيد در تابستان بوده است. "هزيود" يکي از شاعران يوناني گفته است: "شعراي يماني از سر تا پاي آدمي را آب نموده و مي خشکاند".

از جمله نامهاي ديگر اين ستاره تيشتر و شباهنگ مي باشد.
همانطور که اشاره شد اين ستاره پرنور ترين ستاره آسمان مي باشد که با قدر 44/1- در آسمان مي درخشد. اين ستاره به نسبت ستاره سهيل که به عنوان دومين ستاره درخشان آسمان شناخته شده، دو برابر درخشنده تر است و اين به خاطر فاصله نزديک اين ستاره با مااست، اين ستاره با فاصله اي معادل 6/8 سال نوري، پنجمين ستاره ي نزديک به خورشيد است.
گردش ظاهري سالانه اين ستاره در آسمان به لحاظ درخشندگي فوق العاده اش براي بعضي از اقوام و مصريان و از 2000 سال قبل از ميلاد حکم تقويم را داشته است.

شعراي يماني با دماي سطحي 10000 درجه کلوين ستاره سفيد رنگي است، اما به علت عبور لايه هاي متفاوت جو ستاره شعراي يماني، تيشتر، شباهنگ، آلفا کلب اکبر زمين و شکست نور در آنها، در هواي سرد شب هاي زمستاني رنگ به رنگ ديده مي شود. البته رنگ اين ستاره از زمانهاي قديم تاکنون تغيير کرده است. بطلميوس و ديگر ستاره شناسان دوران باستان اين ستاره را سرخ گزارش کرده اند.

شعراي يماني ستاره دوتايي است. همدم شعراي يماني اولين کوتوله سفيدي بود که کشف شد. آلون کلارک در سال 1241/1862، هنگامي که تلسکوپ 5/18 اينچ خود را آزمايش مي کرد آن را کشف کرد. اين همدم خيال انگيز، شعراي يماني B و توله سگ نيز ناميده مي شود و با قدر 4/8 مي درخشد. اما به دليل درخشندگي زياد شعراي يماني A ، آن را با تلسکوپ هاي کوچک نمي توان مشاهده کرد. قطر اين ستاره فقط 3 برابر زمين است.

مشخصات ستاره شعراي يماني A و شعراي يماني B :

مشخصات	شعرهاي يماني A	شعرهاي يماني B
درخشندگي	27 برابر خورشيد	0/001 شعرهاي يمانيA
قطر	دو برابر خورشيد	3 برابر زمين
جرم	5/1 برابر خورشيد	0/4 شعراي يماني 250000=Aبرابر زمين
قدر مطلق	+ 1/4	+11/4
حرکت خاص	307 ثانيه قوس در هر قرن
دوره تناوب گردش		48 سال
چگالي	36000 برابر خورشيد = 600000 برابر آب
بعد	6 ساعت و 43 دقيقه	6 ساعت و 46 دقيقه
ميل	16/5 - درجه	16/5 - درجه

ستاره مرزم، جارچي، بتا ( ? )- کلب اکبر ( Mirzam )

ستاره بتا ( ? ) از صورتفلکي سگ بزرگ (کلب اکبر) ستاره اي با قدر 5/2 است. که تقريبا" 2000 برابر خورشيد درخشندگي دارد. فاصله آن از ما تقريبا" 501 سال نوري است.
نام عربي اين ستاره مرزم به معناي "جارچي" است. اين نام از اين لحاظ است که طلوع آن نشانه از ظهور شعراي يماني دارد. اين ستاره همانند شعراي يماني دوتايي است. هم دم آن از قدر 8/9 و فاصله زاويه اي آن از ستاره اصلي 185ثانيه قوس است.

ستاره نو ( ? )- کلب اکبر

ستاره اي سه تايي است. يکي از مولفه هاي آن از قدر 4 و دوتاي ديگر از قدر 5 هستند. مشاهده اين سه تايي زيبا با دوربين دو چشمي بسيار لذت بخش است.

ستاره هاي سيگما( ? ) و اپسيلون( ? )- کلب اکبر

ستاره هايي مناسب براي مقايسه رنگ ، سيگما( ? ) ستاره اي سرخ رنگ از قدر 5/3 که از ما 1230 سال نوري فاصه دارد. همسايه اين ستاره ، اپسيلون( ? )- کلب اکبر است که رنگي کاملا" سفيد دارد و از سيگما( ? )-کلب اکبر درخشان تر است.
اپسيلون( ? )- کلب اکبر ستاره اي دوتايي است، با همدم هايي از قدرهاي 5/1 و 8 که با فاصله زاويه اي 5/7 ثانيه قوس از هم قرار گرفته اند.

ستاره اتا ( ? )- کلب اکبر

اين ستاره يک ابرستاره واقعي است که در اين صورت فلکي به سادگي ديده مي شود. اتاي کلب اکبر با 100000 بار درخشندگي بيشتر از خورشيد ما، در آسمان ستاره اي متوسط با قدر 4/2 و در فاصله 3261 سال نوري قرار دارد.

ستاره دلتا ( ? )- کلب اکبر

ستاره جالب توجه اي در اين صورت فلکي قرار دارد که در عربي آن را وزن( Wezen ) مي نامند. علت اين نامگذاري روشن نيست ولي وزن تقريبي آن 10 برابر خورشيد تخمين زده شده است.
شايد بهتر بود لقب "وزن" را به ستاره بسيار سنگين اتاي کلب اکبر مي دادند که از آن هم سنگين تر است.
ستاره دلتاي کلب اکبر نيز يک ابرغول است 50000 برابر خورشيد درخشندگي دارد. با اينکه 1812 سال نوري با ما فاصله دارد ولي قدرش 8/1 است. اگر شعراي يماني ( با فاصله 8 سال نوري از ما) را مي توانستيم به فاصله اي منتقل کنيم که دلتا يا اتاي کلب اکبر قرار دارد، آنگاه قدر شعراي يماني 10 يا 11 مي رسيد که در حد ديد با چشم غير مسلح نبود. برعکس اگر امکان داشت اين دوستاره را به جاي شعراي يماني بنشانيم، درخشش آنها در حدود نصف درخشش ماه بود، در نتيجه شبهايي که در بالاي افق مي درخشيدند، زمين به تاريکي واقعي نمي رسيد.

ستاره مو ( ? )- کلب اکبر

اين ستاره يک دوتايي است از قدرهاي 5/4 و 8 که 918 سال نوري با ما فاصله دارندو ستاره پرنورتر از رده طيفي G5 و ديگري از رده A2 است. جدايي زاويه ي آنها 3 ثانيه قوس است.

تاو ( ? ) – کلب اکبر

ستاره اي است سه تايي. همدم هاي آن از قدرهاي 5/4، 10 و 11 هستند. که در حدود 3261 سال نوري با ما فاصله دارند. اين ستاره 30000 برابر خورشيد درخشندگي دارد.

خوشه هاي باز در صورت فلکي سگ بزرگ

صورت فلکي سگ بزرگ (کلب اکبر) در جنوب شرق صورت فلکي جبار (شکارچي) واقع است. اين صورت فلکي داراي دو خوشه باز بسيار زيبا است که با تلسکوپ هاي کوچک هم به خوبي ديده مي شوند.

خوشه باز M41 يا NGC2287

برجسته ترين خوشه باز اين صورت فلکي M41 يا NGC2287 است. M41 سطحي معادل قرص ماه را در آسمان مي پوشاند و 4 درجه جنوب ستاره شعراي يماني قرار دارد.

در شرايط خوب ستاره شناسي(خارج از شهر و بدور از آلودگي نوري) حتي با چشم غير مسلح نيز آن را به صورت لکه اي مه آلود قابل مشاهده است. ارسطو دانشمند معروف يوناني در 325 سال قبل از ميلاد نهيز به آن اشاره کرده است. NGC 2362
اگر به دور از نور شهر ها رصد کنيد. مشاهده اين خوشه با چشم غير مسلح ملاک خوبي براي سنجش شفافيت آسمان و همچنين تيزبيني شماست.
امروزه مي دانيم M41 ، شامل بيش از 50 ستاره غول از قدر 7 است که با رنگهاي زرد، سفيد يا آبي-سفيد و نارنجي مي درخشند. درخشان ترين ستاره M41 اندکي درخشان تر از قدر 7 است و 20 ستاره درخشانتر از قدر 10 هستند. قدر مجموع خوشه 5/4 است. به همين دليل در دوربين دو چشمي 10x50 نيمي از ستاره هاي خوشه مشاهده مي شوند و با تلسکوپهاي کوچک ستاره هاي بيشتري از آن را مشاهده مي کنيد. اگر بخواهيد سرتاسر خوشه را ببينيد بايد از بزرگنمايي کم استفاده کنيد. دقت کنيد که ستاره هاي چگونه به صورت زنجير وار به صورت خوشه قرار گرفته اند. اگر کمي دقت کنيد 4 ستاره درخشان M41 را به شکل ذوزنقه ي زيبايي مي بينيد.
قطر زاويه اي M41 ، 38 دقيقه قوس است .(بزرگتر از قرص کامل ماه) به همين دليل بهتر است در رصد با تلسکوپ از بزرگنماي کم استفاده کنيد تا کل خوشه را در ميدان ديد ببينيد.

خوشه NGC 2362 خوشه باز ديگري متراکم تر از خوشه M41 ، با مرکزيت ابرغول آبي از قدر 4 به نام تاو ( ? ) از صورت فلکي کلب اکبر است. اين خوشه به راستي جواهري در ميان خوشه هاي باز صورت فلکي سگ بزرگ است. خوشه NGC 2362 شامل 60 ستاره با قدر بين 4 تا 11 قابل ديد از درون تلسکوپ هاي کوچک است. اين خوشه 5000 سال نوري از خورشيد ما فاصله دارد.
در کنارخوشه NGC 2362 ، خوشه باز ديگري قرار دارد به نام NGC 2354 . ستاره قدر دوم دلتا ( ? ) کلب اکبر کمک خوبي براي يافتن اين خوشه باز است. اين خوشه تنها در 5/1 درجه شمال شرق ستاره دلتا کلب اکبر قرار دارد. اين خوشه با پهناي 20 دقيقه، 100 ستاره اي از قدر 9 و حتي کم نورتر را شمال مي شود. البته قدر NGC 2243 مجموع آن 5/6 است. اگر از دوربين دو چشمي استفاده مي کنيد کافي است ستاره دلتا را در ميدان ديد داشته باشيد. مسلما" خوشه را مانند لکه اي غبار آلود مشاهده مي کنيد. تلسکوپ 10 سانتي متري و بزرگتر، ستاره هاي درخشان خوشه را تفکيک مي کند.
در حدود 8 درجه شرق ستاره شعراي يماني خوشه باز NGC 2360 قرار دارد. اين خوشه فشرده 80 ستاره دارد. قدر مجموع آن 2/7 و قطر زاويه اي آن 13 دقيقه است.
خوشه باز NGC 2243 نيز يک خوشه باز است که در شمال شرقي صورت فلکي سگ بزرگ در 3/1 درجه لاندا ( ? ) – سگ بزرگ قرار دارد. اين خوشه قدر مجموع 10 دارد. با تلسکوپ هاي بالاتر از 12 اينچ ممکن است بيش از 100 ستاره آن تفکيک شود. اما با تلسکوپ هاي کوچک (10 سانتي متري) تنها يک يا دو ستاره آن در توده اي مه آلود مشاهده مي شود.

سحابي در صورت فلکي کلب اکبر

سحابي اردک NGC 2359 که گاهي اوقات آن را گاو هلمت نيز مي نامند. اين سحابي يکي از اجرام غير ستاره اي قابل توجه در سگ بزرگ است. اين سحابي در 4/3 درجه شمال شرقي ستاره گاما ( ? ) کلب اکبر قرار گرفته است. اين سحابي بسيار کم نور اما با رشته هاي مارپيچش بسيار گسترده (8 دقيقه) مي باشد. ستاره مرکزي آن ولف رايت ستاره اي از قدر 11 است.

منبع: پايگاه اطلاع رساني علوم ستاره شناسي و فضايي