با افزايش جمعيت و پيشرفت تمدن در ايران باستان، ايرانيان در چندين هزار سال قبل دست به ابتکار جديدي زده که آن را قنات يا کهريز يا کاريز نام گذارده اند. البته ((کاريز)) نام ايراني قنات است و از ريشه هاي ((کن)) و ((ريز)) کندن و ريختن مشتق مي شود.
با اين اختراع که در نوع خود در جهان تا کنون بي نظير است، مي توان مقدار قابل توجهي از آب هاي زيرزميني را جمع آوري کرده و به سطح زمين رساند که همانند چشمه، آب آن در تمام طول سال بدون هيچ کمکي از درون زمين به سطح آن جاري گردد.
با وجود اينکه چندين هزار سال از اختراع قنات مي گذرد، هنوز هم اين روش استفاده از آب، در قسمت مهمي از روستاها و شهرها متداول است. اين اختراع که امروزه شهرت جهاني پيدا کرده بعد ها از ايران به بسياري از نقاط جهان انتقال يافت.
قنات تشکيل شده از يک دهانه به نام ((هرنج)) يا (مظهر) که روباز است و يک مجراي تونل مانند زيرزميني به نام کوره و چند چاه عمودي به نام ميله که مجرا را با سطح زمين مرتبط مي سازد و کار انتقال مواد حفاري شده به سطح زمين، هوا رساني و تهويه ي مجرا را انجام داده و راه ارتباطي براي لايروبي قنات، تعمير و بازديد از آن را انجام مي دهد. مظهر قنات جائي است که آب از دل قنات بيرون مي آيد و قسمت انتهائي را پيشکار قنات مي نامند که در منتهي اليه آن مادر چاه مي باشد.
قطر چاه ها در حدود 90 الي 80 سانتيمتر و ابعاد مجرا 60 * 120 سانتيمتر و فاصله ميان دو ميله 15 تا 20 متر مي باشد. طول رشته قنات ها هم متفاوت بوده (از کمتر از يک کيلومتر تا ده ها کيلومتر) و بستگي به شرايط طبيعي مسير و عمق مادر چاه دارد. هر قدر شيب زمين کمتر و عمق مادر چاه بيشتر باشد به همان نسبت قنات طولاني تر خواهد بود. مهمترين عاملي طول قنات را مشخص مي کند شيب زمين مي باشد. هر چه شيب زمين کمتر باشد طول قنات بيشتر و هرچه شيب بيشتر باشد طول قنات کمتر خواهد بود. به عنوان مثال مي توان به قنات (قصبه) در شهر گناباد اشاره کرد که 70 کيلومتر طول و مارد چاه آن 400 متر عمق دارد اين قنات پيشينه تاريخي 2500 ساله دارد و بيش از 2000 هکتار از اراضي کشاورزي اين شهرستان را بصورت سنتي آبياري مي کند. با يک محاسبه سرانگشتي مي توان گفت 65 هزار تن خاک و سنگ براي حفر مادر چاه و چاههاي عمودي و کانال افقي توسط کارگران و مقنيان جابجا شده و عظمت اين کار کمتر از اهرام مصر نيست. قنات قصبه گناباد عميق ترين قنات دنيا و پرآب ترين قنات منطقه کويري و يکي از عجايب تمدن بشري است. طولاني ترين قنات در منطقه زارچ يزد و با طول 100 کيلومتر مي باشد. پر آب ترين قنات ايران قنات اکبرآباد فسا مي باشد و عجيب ترين قنات ايران، قنات دو طبقه مون اردستان است که حدود 800 سال قدمت دارد. يکي ديگر از قناتهاي جالب ايران قنات کيش است که در سال 1371 کشف شد. اين قنات دو هزار ساله براي جذب گردشگران تبديل به يک شهر زيرزميني شده است و تاکنون 200 حلقه در مسير اين قنات شناسايي شده و سقف آن را لايه هاي مرجاني پوشانده است. در 43 کشور جهان قنات وجود دارد اما چهل هزار قنات فعال ايران چند برابر بيشتر از مجموع قناتهاي در ساير کشورهاست. آب حاصل از همه قناتهاي ايران حدود يک هزار متر مکعب در ثانيه است. مجموع طول همه قناتهاي ايران حدود 274 هزار کيلومتر يعني 43برابر طول ديوار چين و 18 برابر قطر کره زمين مي باشد. گوبلو دانشمند فرانسوي حدود بيست سال در ايران اقامت داشته و درخصوص قنات تحقيق کرده و مي گويد قنات اختراع ايرانيان است و دهها قرن قدمت دارد و چينيها 200 سال پس از ايرانيان فن احداث قنات را آموخته اند.
بهره برداري از آبهاي زيرزميني به وسيله چاه عميق از حدود 40 سال پيش در ايران آغاز شد در ابتدا خيلي کند پيشرفت داشت ولي بعدها بر اثر تبليغ زياد دستگاه ها و همچنين سهولت حفر چاه و از طرفي مشکلات ناشي از حفر، نگهداري و ترميم قنات استقبال از چاه بيشتر شد بطوريکه در حال حاضر تعدا چاه ها از صد هزار هم تجاوز کرده است. در نتيجه حفر زياد و بي رويه چاه، ميزان آبدهي بسياري از قنات ها کاهش يافته و تعداد کثيري از آنها هم خشک و باير شده است.
منبع: فصلنامه عطش، شماره 5