اثر اخلاقي تنبيه
بنابر آنچه در قسمت هاي قبل گذشت مي توان گفت : تنبيه از نظر فقهي مجاز است ، اما تنها جواز فقهي کافي نيست ، بلکه بايد از ديدگاه اخلاقي و تربيتي ارزش آن مشخص شود . در اين زمينه ، روايات به دو دسته تقسيم مي شوند ، يک دسته از روايات به رحم ، شفقت ، مدارا و عفو کودک توصيه مي کنند براي نمونه در روايتي آمده است : « کودکان را دوست بداريد و به آنها ترحم کنيد »(1) و يا مي فرمايد : « با کسي که به او آموزش مي دهيد و با کسي که از او مي آموزيد نرمي کنيد » همچنين آمده است : « کودکان را مورد عفو قرار بده »(2)دسته دوم رواياتي هستندکه از تندي ، غضب و عتاب و خطاب نسبت به کودکان منع مي کنند ، مانند : « خداوند براي هيچ چيز غضب نسبت به زنان و کودکان ناراحت نمي شود » (3) و يا مي فرمايد : « هنگام غضب کسي را تاديب يا تنبيه نکنيد »(4)
با توجه به اين دو دسته روايات ، مي توان گفت : محبت ، احترام ، عفو و بخشش همواره مطلوب است . تندي ، عطاب ، خطاب و غضب نسبت به کودک نه تنها مطلوب نيست ، بلکه از آن نهي هم شده است . اما اگر برخي از روايات تنبيه کودک را جايز مي دانند ، در مواردي است که راه ديگري جز تنبيه براي اصلاح و تربيت کودک در کار نباشد و يا کارايي خود را نسبت به افرادي از دست داده باشد . بنابراين ، در حد امکان و اگر راه هاي بهتر براي محبت ، رحمت و عفو است و استفاده از تنبيه در مواردي جايز است که از راه اصلي نتوان به هدف رسيد . پزشک وقتي کارد جراحي را به دست مي گيرد که از درمان بيماري با دارو مايوس شده باشد . شاهد اين مدعا اين است که در سيره معصومان عليهم السلام مشاهده نشده است که آنان فرزندان خود و يا کودکان ديگري را تنبيه کرده باشند .
آثار تربيتي تنبيه
بعضي از متخصصان رشته روان شناسي و علوم تربيتي معتقدند که آثار تنبيه اين است که کودک را از دست زدن به عمل خلاف ، مادامي که بداند تنبيهي در کار است ، باز مي دارد . همين که مطمئن شد که ديگر تنبيهي در کار نيست ، دوباره به آن کار دست خواهد زد . برخي ديگر از متخصصان گفته اند : اگر تنبيه به جا و به موقع و در حد مطلوب اجرا شود ، مي تواند رفتار نامطلوب را براي هميشه از بين ببرد . اما رواياتي در اين زمينه وجود دارند مي توان از آنها استفاده کرد که تنبيه اثر اصلاحي دارد :
1 . حضرت علي عليه السلام مي فرمايد : « من لم يصله حسن المداراه يصلحه المکافاه » کسي که خوش رفتاري او را اصلاح نکند ، خوب کيفر دادن او را اصلاح خواهد کرد .(5)
2 . در جاي ديگر آن حضرت مي فرمايد : « استصلاح الاخيار با کرا مهم و الا شرار بتاديبهم » راه و روش اصلاح خوبان به بزرگداشت آنهاست و اصلاح بدان به تنبيه و عقاب آنهاست . (6) با توجه به دو روايت فوق ، مي توان گفت که تنبيه اثر اصلاحي دارد . در مواردي هم حداقل اثر بازدارندگي دارد . اين موضوع نيز در امر تربيت مطلوب است ، هر چند که هدف اصلي اصلاح و جايگزيني رفتار مطلوب به جاي رفتار نامطلوب مي باشد .
نکاتي در مورد ميزان و نوع تنبيه
1 . تنبيه نبايد بيش از مقدار جرم و گناه باشد . پيامبر اکرم صلي الله عليه و آله در روايات اسد بن وداعه ، پس از آن که سه بار از تنبيه نهي کرد ، فرمود : اگر تنبيه کردي به اندازه گناه تنبيه کن .(7)
2 . در تنبيه بايد قوت بدني ، سن و شخصيت افراد را در نظر داشت . در روايت حماد بن عثمان ، امام صادق عليه السلام فرمود : هر مقدار که حاکم مصلحت بداند ، بر حسب مقدار گناه و يا قدرت بدني شخص تعزير کند . در مورد شخصيت افراد حضرت علي عليه السلام مي فرمايد : « کيفر عقلا با اشاره است و کيفر جهال با تصريح و صراحت »(50) و جاي ديگر مي فرمايد : « کنايه و تعريض براي عاقل شديدترين عقاب است »(8)
3 . اگر کودک قبل از اين که تنبيه شود ، متنبه شد ، نبايد او را تنبيه کرد ؛ زيرا هدف از تنبيه آگاهي و اصلاح کودک است و وقتي اين هدف حاصل شد ، ديگر تنبيه معني ندارد همچنين اگر پس از تنبيه کودک ، رفتار آن اصلاح شد ، ديگر نبايد رفتار خلاف او را به رخ کشيد و آن را بهانه اي براي تنبيه و سرزنش او قرار دهيم . قرآن کريم مي فرمايد : « زناني را که به وظائف همسري عمل نکنند موعظه کنيد و از همبستري با آنها بپرهيزيد و آنها را بزنيد ، اگر اطاعت کردند ديگر بهانه اي براي ستم و آزار آنها مجوييد » (نسا : 34)
4 . در صورتي مي توان کودک را تنبيه کرد که به عمل خلاف و بد بودن آن و ميزان مجازات وجود آن آگاهي داشته باشيم .
5 . نبايد کودک را به خاطر تشفي خاطر و تخليه هيجاني خود تنبيه کرد ، بلکه همواره بايد اصلاح و تربيت کودک مورد توجه باشد .
6 . در تنبيه بايد مراحل و مراتب آن را رعايت کرد و بايد از مرحله ضعيف شروع کرد ؛ چرا که شايد ، با اجراي مرحله اي ضعيف از تنبيه مثل تغيير چهره ، کودک به اشتباه خود پي ببرد و اصلاح شود . در اين صورت ، ديگر نيازي به تنبيه بدني نخواهد بود .(9)
جانشين هاي تنبيه
1 . يکي از روش ها ، دور کردن و يا پنهان کردن وسيله و يا هدفي است که کودک نتواند به آن دسترسي پيدا کند .
2 . به کودک اجازه داده شود تا سرحد اشباع يا دلزدگي به آن رفتار ادامه دهد . مانند اينکه به کودک اجازه داده شود تا هر چه مي خواهد شيريني بخورد يا کبريت ها را آتش بزند .
3 . اگر رفتار نامطلوب ناشي از مراحل رشد کودک است ، پس از آنکه کودک به سن بالاتر رسيد ، مشکل خود به خود برطرف خواهد شد . اسکينر معتقد است : « تا مرحله مناسب رشد فرا نرسد ، معمولاً نمي توان به سادگي رفتارهاي مشکل زا را تحمل کرد ، به ويژه در شرايط معنوي خانواده ها ، اما آسوده خاطر خواهيم بود اگر بدانيم با رساندن کودک به يک مرحله قابل قبول از لحاظ اجتماعي ، او را از عواقب مطلوب تنبيه برحذر داشته ايد . »(10)
4 . روش ديگر اين است که فرصت دهيم تا زمان خود مشکل را حل کند ، اما ممکن است زمان بسيار طولاني باشد . عادت ها به سرعت فراموش نمي شوند .
5 . روش جانشين ديگر براي تنبيه ، تقويت کردن رفتار ناهمساز(11) با رفتار نامطلوب است .
6 . با وجود اينها ، بهترين راه از بين بردن عادت نامطلوب ، ناديده گرفتن آنهاست .
اسکينر (1953) معتقد است که احتمالاً بهترين فرآيند جانشين براي تنبيه خاموشي است . اين روش زمان بر است ، اما از فراموشي طبيعي بسيار سريعتر اتفاق مي افتد . اين روش داراي عوارض نامطلوب کمتري است . براي انجام آن والدين بايد نسبت به رفتارهاي نامطلوب کودک خود بي توجهي نشان دهند .(12)
به طور کلي ، رفتار به دليل اينکه تقويت مي شود ، ادامه مي يابد . اين اصل هم در مورد رفتار مطلوب درست است ، هم در مورد رفتار نامطلوب . براي حذف رفتار نامطلوب بايد منبع تقويت را پيدا کرد و آن را از ميان برداشت . رفتاري که تقويت به دنبال نداشته باشد . خاموش مي شود .(13)
نتيجه گيري
در پايان مي توان گفت : با مرور روايات حضرات معصومان عليهم السلام به دست مي آيد که تنبيه کودک در جهت تربيت او جايز است . هر چند اين روش از مطلوبيت بالايي برخوردار نيست ؛ يعني تا زماني که براي تربيت کودک از روش هاي ديگر بتوان استفاده کرد ، بهتر است از اين روش استفاده نشود . چه بسا اگر از روش هاي ديگر تربيتي به نحو درست و صحيح استفاده شود ، هيچ گاه نيازي به تنبيه کودک حاصل نشود . به هر حال ، اگر در امر تربيت از نظر مربي به تنبيه او نياز شد ، تنبيه او جايز است و عوارض و عواقب فرضي در برابر اصل هدايت و تربيت کودک از اهميت چنداني برخوردار نيستند به خصوص اگر بتوان با استفاده از روش هاي ديگر تربيتي عواقب فرضي را کاهش داد و يا حتي آنها را از بين برد .
تا آنجا که ممکن است بهتر است از روشهاي ديگر تغيير و اصلاح رفتار ، که برخي از آنها براحتي قابل انجام است ، استفاده کرد . براي مثال ، بي تفاوتي و بي توجهي به رفتار ، محروم کردن کودک از برخي امتيازات ، صبر و تحمل رفتار نامطلوب و حل آن توسط زمان ، تقويت رفتار ناهمساز با رفتار نامطلوب و انواع ديگر جانشين هاي تنبيه روش هاي مطلوب تغيير رفتار مي باشد .
پي‌نوشت‌ها:
1. کليني ، کافي ، ج 6 ، ص 50 ، روايت 3 .
2. ميرزا حسين نوري طبرسي ، مستدرک الوسائل ، ج 3 ، ص 18 ، روايت 2906 .
3. کليني ، کافي ، ج 6 ، ص 50 ، روايت 8 .
4. بحار الانوار ، ص 102 ، ج 79 ، روايت 2 ؛ تميمي آمدي ، غررالحکم ، ج 2 ، ص 833 ، ش 96 .
5. علي اکبر سيف ، روان شناسي پرورشي ، ص 278 .
6. همو ، تغيير رفتار درماني ، ص 400 - 391 .
7. مفتاح الکرامه ، آراء فقها و المراج في حک تاديب الصبيان و ضربهم ، ج 8 ، ص 273 .
8. حسن بن حر عاملي ، وسائل الشعيه ، ج 18 ، ص 548 ، روايت 3 .
9. الميثي حافظ نور الدين ، مجموع الزوائد و منبع الفوائد ، ج 8 ، ص 106 .
10. محمد باقر مجلسي ، بحار الانوار ، ج 79 ، ص 103 ، روايت 2 .
11. علي اکبر سيف ، روان شناسي پرورشي ، ص264 .
12. Incompatible .
12. علي اکبر سيف ، روان شناسي پرورشي ، ص277 .
13. همو ، تغيير رفتار و رفتار درماني ، ص 397 .
منابع
ايلينگورس ، رونالدس ، کودک و مدرسه ، ترجمه شکوه نوابي نژاد ، تهران ، دانا ، 1368 .
تميمي آمدي ، عبدالواحد بن محمد ، غرور الحکم و درر الکلم ، قم ، دفتر تبليغات اسلامي ، 1366 .
حر عاملي ، محمد بن حسن ، وسائل الشيعه ، بيروت ، التراث العربي ، بي تا .
حسيني شقرايي عاملي ، جواد ابن محمد ، مفتاح الکرامه ، بيروت دار الاحياء التراث العربي ، 1407 .
حسيني زاده ، سيد علي ، « تنبيه از ديدگاه اسلامي « فصل نامه حوزه و دانشگاه ، ش 14 و 15 ، 1377 .
خوئي نژاد ، اکبر ، روش هاي تربيت کودک ، تهران ، سمت ، 1380 .
جعفري ، حسين ، آداب المعلمين ، قم ، تنديس ، 1378 .
سال آکسلرد ، تغيير رفتار در کلاس درس ، منيجه شهني ييلاق ، تهران ، سمت ، 1368 .
سيف ، علي اکبر ، تغيير رفتار و رفتار درماني ، تهران ، دانا ، 1374 .
سيف ، علي اکبر ، روان شناسي پرورشي ، ج پنجم ، تهران ، آگاه ، 1385 .
گلاور ، جان ، اي ؛ برونينگ ، راجر ، اچ ، روان شناسي تربيتي (اصول و کاربرد آن) ، ترجمه علينقي خرازي ، تهران ، مرکز نشر دانشگاهي تهران ، 1375 .
گيج ، نت ، ل ؛ ديويد ، سي بلاينر ، روان شناسي تربيتي ، ترجمه غلامرضا خوئي نژاد و همکاران ، تهران ، سمت ، 1374 .
مجلسي ، محمد باقر ، بحار الانوار ، بيروت ، موسسه الوفاء ، 1403 ق .
موريس ، ريچارد جي ، اصلاح رفتار کودکان ، ترجمه ناهيد کسائيان ، تهران ، رشد . 1387 .
الميثمي حافظ نور الدين ، مجموع الزوائد و منبع الفوائد ، بيروت ، دار الاحياء التراث ، 1408 .
نوري طبرسي ، ميرزا حسين ، مستدرک الوسائل ، قم ، آل البيت ، 1409 ق .
هرگنهان ، بي آر ، مقدمه اي بر نظريه هاي يادگيري ، ترجمه علي اکبر سيف . تهران ، دانا ، 1386 .
نشريه اسلام و پژوهشهاي تربيتي شماره 4