اگر دلتان مي خواهد که بعضي از کارها را کمتر انجام دهيد. مثلاً کمتر بشوئيد. کمتر شک کنيد، کمتر چيزها را مرتب کنيد يا افکار کمتري در موضوعات پرخاشگرانه، جسمي يا جنسي داشته باشيد و يا فکر اين گونه افکار و اعمال در فعاليت هاي روزمره زندگي و ارتباط شما با اطرافيان اختلال ايجاد مي کند، احتمالاً دچار بيماري وسواس هستيد، به خصوص اگر مجموع مدتي که صرف افکار يا اعمال وسواسي مي کنيد، بيشتر از يک ساعت در روز باشد. براي آشنايي بيشتر با نشانه هاي اين بيماري، به چند شرح حال از بيماران مبتلا به وسواس که براي درمان به مراکز مشاوره و روانپزشکي مراجعه داشته اند اشاره مي شود.
(خانم ر-د) که زني 35 ساله است به اتفاق همسر نزد روانپزشک آمده است. شوهر او مي گويد به علت اين که مرتب مشغول آب ريختن و شستن وسايل است، ماهيانه حدود سي هزار تومان قبض آب پرداخت مي کند. استحمام او 3-4 ساعت طول مي کشد و هفته اي دو بار تمام لباسهايش را مي شويد و مرتباً آنها را آب مي کشد. دائماً در حال تميز کردن و شستن خانه و وسايل مختلف است. خود (خانم ر-د) عقيده دارد با اين که از اين حالات دچار ناراحتي و رنج و عذاب زيادي مي شود ولي احساس مي کند مجبور است آنها را انجام دهد، تا از افکار نگران کننده اي که راجع به آلودگي آنها با ميکروب و نجاسات دارد به طور موقت خود را تسکين دهد.
(آقاي پ -م) از پنج سال قبل حسابدار يک اداره است. او اوايل استخدامش احساس مي کرد که گاهي مجبور است حسابهاي خود را چند بار کنترل کند تا از درستي آنها مطمئن شود به تدريج در هنگام پايان کار به بسته بودن کشوي ميز و قفل بودن گاو صندوق نيز شک مي کرد و مجبور مي شد چند بار بسته بودن آنها را وارسي کند. الان کار به جايي رسيده است که اين شکها در منزل نيز دست از سر او بر نمي دارد، به طوري که گاهي حتي در ساعات تعطيل براي اطمينان از بسته بودن کمد و گاو صندوق به محل کار خود مراجعه مي کند. اخيراً او هنگام خروج از خانه هم چند بار بر مي گردد و از بسته بودن درب خانه و خاموش بودن چراغ ها نيز مطمئن مي شود.
(خانم ص -ر) که فردي معتقد و مذهبي است از اين
که هر بار به هنگام انجام فرائض ديني افکار زشت و گناه آلودي به ذهنش هجوم مي آورد، ناراحت است اين افکار زشت و ناجور اعصاب او را به هم ريخته است و هر چه سعي مي کند آنها را از ذهن خودش دور کند بيشتر و شديدتر بر مي گردند. او هر بار از اين نگران است اين افکار را در نزد ديگران، بلند به زبان آورد.
اين افراد همگي به نوعي بيماري مبتلا هستند که اختلال وسواسي -اجباري يا بزبان ساده وسواس ناميده مي شود که امروزه يکي از شايعترين اختلالات روانپزشکي است و تخمين زده مي شود که بين 5-2 درصد مردم دنيا به آن مبتلا باشند. اين بيماري نه تنها براي خود فرد ناراحت کننده است، بلکه مشکلات زيادي را هم براي خانواده و اطرافيان بيمار به وجود مي آورد. در حالي که قبلاً بيماري وسواس را بيماري نادري مي دانستند و درمان خاص و مؤثري براي آن مطرح نبود، امروزه شيوع فراواني براي آن قائلند و درمانهاي بسيار اختصاصي و مؤثري براي آن به کار مي رود.
آشنايي با ماهيت وسواس و مدل رواشناختي آن
در ابتدا، ضمن تعريف چند اصطلاحات کليدي در مورد بيماري وسواس، مدل روانشناختي وسواس و اين که چگونه شکل گرفته و چگونه پايدار مانده اند توضيح داده خواهد شد:
افکار وسواسي
افکار، انديشه ها، يا تصوراتي تکرار شونده و دائم که فرد احساس مي کند که مزاحم و بيجا هستند و سبب رنج و عذاب شديدي براي وي مي گردند به نحوي که فرد سعي مي کند اين افکار و تصورات را ناديده بگيرد يا سرکوب کند و يا آنها را با نوعي فکر يا عمل ديگر خنثي سازد ولي در نهايت اين افکار باز هم به سراغ او مي آيند. شايعترين افکار وسواسي شامل ترس از آلوده شدن به وسيله کثافت، ميکروب، عوامل بيماري زا، گرد و خاک، نجاسات و... است.
همچنين بيمار وسواسي، افکار تکرار شونده و مزاحمي را تجربه مي کند که معمولاً محتواي جسمي، پرخاشگرانه يا جنسي داشته و همواره نيز شرم آورند.
وسواس هاي جنسي شامل افکار يا تصورات جنسي ممنوعه يا نامعقولي مي باشد که کودکان، حيوانات،
محارم، همجنس گرايي و... را در بردارد. عموماً اين نوع وسواسها با افکار يا تصورات ترس آور پرخاشگرانه يا جنسي همراه است که معطوف به يکي از اشخاص مورد احترام بيمار مي گردد.
گاهي نيز ترس از اقدام کردن به اعمالي (مثلاً کشتن يک فرد، دزدي از بانک، يا سرقت از وسايل ديگران ...) يا ترس از متهم شدن به ايجاد يک حادثه (مثلاً آتش سوزي، انتقال بيماري، جنگ و...) وجود دارد. گاهي اوقات افکار وسواسي ماهيت مذهبي پيدا مي کند يعني فرد اشتغال ذهني شديد در مورد مسائلي مانند خدا، پيامبران، فلسفه آفرينش يا همچنين افکار شرک آميز و... پيدا مي کند.
اعمال وسواسي
يک رفتار تکراري (مثل دست شستن، آب کشيدن بدن، منظم ساختن اشيا، انجام دوباره کارها) يا يک عمل ذهني تکراري (مثل ورد خواندن، شمارش، تکرار کلماتي در سکوت و...) که فرد احساس کند در واکنش به يک وسواس، يا طبق قواعدي که حتماً بايد اعمال شوند، مجبور است انجام دهد. هدف فرد از انجام اين رفتارها يا اعمال ذهني اين است که از رنج و عذاب پيشگيري يا کاسته شود يا از وقوع واقعه يا موقعيت وحشتناکي ممانعت به عمل آيد. منتهي اين رفتارها غير واقع گرايانه و به وضوح افراطي اند(رفتارهاي خنثي ساز). به عنوان مثال بيمار ممکن است ساعات طولاني از
وقت خود را صرف شستن دستها، دوش گرفتن يا تميز کردن خود کند (وسواس شستشو)، يا اين که مرتباً هنگام خروج از خانه دربها و چراغها را بارها چک مي کند تا از بسته يا خاموش بودن آنها مطمئن شود (وسواس وارسي).
رفتارهاي اجتنابي
بيماران وسواسي سعي مي کنند از طريق دور نگه داشتن خود از موقعيتها يا اشياي وسواس برانگيز، از وسواسها اجتناب کنند. مثلاً بيماري با افکار وسواسي در مورد پرخاشگري و خشونت، تمامي چاقوها و اشياء لبه تيز را جايي مي گذاشت که در معرض ديد نباشد و سعي مي نمود با افرادي که در افکار پرخاشگرانه او جايي داشتند هرگز تنها نباشد.
در اين قسمت با توجه به موارد توضيح داده شده در بالا، مدل روانشناختي وسواس که به عنوان اساسي براي ارزيابي و درمان اين اختلال به کار مي رود، ارائه مي شود:
افکار وسواسي، افکاري هستند که با اضطراب ارتباط پيدا کرده يا شرطي شده اند. انجام اعمال وسواسي سبب مي شوند اين اضطراب (در ظاهر) کاهش پيدا کند و به همين دليل اعمال وسواسي در فرد باقي مي ماند. رفتارهاي اجتنابي نيز مانع رويارويي با افکار وسواس برانگيز مي گردد. بدين ترتيب اعمالي وسواسي و رفتارهاي اجتنابي، مانع ارزيابي مجدد مي گردد. اگر بيمار اين رفتارها را متوقف سازد، در مي يابد که چيزهايي که او را مي ترسانند در عمل اتفاق نمي افتد. بنابراين درمان شامل رويارو شدن با محرکهاي ترسناک و در عين حال جلوگيري و ممانعت از هر نوع رفتاري است که مانع اين رويارويي مي شود و يا به آن پايان مي بخشد. به نحوي که ياد گرفته شود چيرهاي مورد ترس در واقع اتفاق نمي افتد.
منبع:نشريه پيام پزشک، شماره 47.