مقدمه:
قيمت جهاني فرآورده هاي شتر مرغ: صدها سال پيش شتر مرغ را فقط به دليل پرهاي زيبا و ارزشمندشان در آفريقا شكار مي كردند ليكن با پي بردن به ارزش گوشت باكيفيت بالاي اين پرنده و همچنين پوست بسيار مرغوب آن ارزش پر در درجه اهميت بعد قرار گرفته است پرورش تجاري شتر مرغ امروز به صورت معني دارتري گسترش يافته و به دلايل زير مورد استقبال پرورش دهندگان دام و طيور قرار گرفته است:
1- گوشت قرمز شتر مرغ در واقع شبيه گوشت گوساله است با اين مزيت كه از لحاظ كم بودن كلسترول و چربي شبيه گوشت مرغ و ماهي و از لحاظ پروتئين بالا با گوشت گوساله مقايسه مي شود. هر 5 شتر مرغ پرواري برابر يك گوساله پرواري گوشت توليد مي كند.
2- پوست چرم مانند اين پرنده در صنعت سراجي مورد استفاده قرار مي گيرد. چربي طبيعي كه در پوست شتر مرغ وجود دارد باعث انعطاف پذيري و مقاوم بودن آن در مقابل خشكي و ترك خوردگي مي شود• از پوست شتر مرغ در صنايع كفش و كيف استفاده مي شود. ميزان پوست هر شتر مرغ 13 فوت مربع (5/3 متر مربع) است كه هر فوت مربع آن 35 دلار قيمت دارد.
3- پر شتر مرغ كه معمولاً هر سال 2 بار از بدن پرنده چيده مي شود جمعاً در سال حدود يك كيلوگرم پر استحصال مي شود. كه هر كيلوگرم آن 1000 دلار در بازارهاي جهاني خريد و فروش مي شود كه از اين پرها در كارهاي زينتي و يا تهيه جاروهاي گرانقيمت استفاده مي شود. پر شتر مرغ علاوه بر گرد و غبار معمولي به علت داشتن خاصيت الكترواستاتيك قادر است تمام ذرات را به خود جذب كند.
4- تخم شتر مرغ نيز يكي از فرآورده هاي پرمصرف در جهان است. هر تخم شتر مرغ بالاتر از 5/1 كيلوگرم وزن دارد و حدود 24 عدد تخم مرغ معمولي است و طعم آن شيرين تر از تخم مرغ است. بوميان آفريقايي قرن هاست كه از تخم شتر مرغ به عنوان منبع غذايي و از پوسته آن به عنوان ظرف (كاسه) استفاده مي كنند. پوسته تخم شترمرغ به اندازه ظروف چيني محكم است و هنرمندان و صنعتگران آنرا رنگ آميزي كرده و يا با جواهرات مختلف تزئين مي كنند.
5- استفاده هاي پزشكي از فرآورده هاي شتر مرغ مرسوم است از غضروف پاي شتر مرغ جهت تعويض غضروف پاي انسان استفاده مي شود. مغز شتر مرغ نوعي آنزيم توليد مي كند كه براي درمان بيماري استفاده مي شود. چشم پزشكان آفريقاي جنوبي معتقدند كه به دليل شباهت زيادي كه ساختمان چشم شتر مرغ با چشم انسان دارد و قرنيه چشم شتر مرغ بهترين انتخاب براي پيوند و جايگزيني قرنيه چشم انسان دارد مي توان آنرا جهت پيوند به كار برد با وجوديكه اين عمل عجيب به نظر مي رسد ليكن با توجه به اتفاقات مشابهي كه در دنياي پزشكي به كرات اتفاق افتاده اين مسأله قابل تعمق است.
6- روغن شتر مرغ در صنايع آرايشي استفاده مي شود و هر شتر مرغ حدود شش ليتر روغن توليد مي كند. با وجوديكه اين پرنده بزرگ توانسته است به بازارهاي آمريكا، اروپا، استراليا، آمريكاي مركزي و آمريكاي جنوبي، چين و ساير نقاط جهان وارد شود ليكن در حال حاضر آفريقا قسمت عمده پرورش و توليد و صادرات فرآورده هاي اين پرنده را به خود اختصاص داده است.
مقايسه شتر مرغ و گاو:
توليد گوشت مرغ در مقايسه با گاو حدود چهار برابر مي باشد. دوره حاملگي و زايش گاو حدود 9 ماه مي باشد در صورتيكه دوره هچ تخم شتر مرغ 42 روز مي باشد. يك گاو در طول يكسال يك رأس گوساله توليد مي كند در حاليكه شتر مرغ توانايي توليد چهل عدد جوجه را دارد.استحكام چرم شتر مرغ 3 برابر چرم گاو مي باشد. مقدار پروتئين گوشت گاو و شتر مرغ تفاوت چنداني نداشته ليكن ميزان كلسترول موجود در گوشت گاو دو برابر گوشت شتر مرغ مي باشد. طعم گوشت شتر مرغ شبيه گوشت گاو مي باشد. هر پنج شتر مرغ به اندازه يك گوساله پرواري گوشت توليد مي كند
همانگونه كه همگي مطلع هستيم از ابتداي خلقت بشر علي رغم افزايش مداوم جمعيت ، منابع تامين كننده احتياجات همواره ثابت بوده و طي ساليان ، تنها راهها و روش هاي بهره برداري از اين منابع تغيير كرده اند يعني در طي سالهاي گذشته بشر با استفاده از روشهاي نوين علمي اقدام به تجهيز و به تبع آن افزايش ميزان بهره برداري از اين منابع نموده است . كه البته در پاره اي از موارد به كارگيري برخي از اين روشها به دليل ناهمگوني با سيستم طبيعي و عدم تحقيقات كافي روي اثرات دراز مدت آنها پيش از استفاده وسيع ، منجر به وارد آمدن خسارات غير قابل جبراني به اكو سيستمهاي مناطق مورد اجرا گرديده است . كه از اين ميان مي توان به تكثير و پرورش گونه هايي از از آبزيان غير بومي در آبهاي شمالي ايران بدون توجه به اثراتي كه در دراز مدت بر روي گونه هاي غير بومي خواهند داشت و يا استفاده از سم د.د.ت و پيامد هاي ناشي از آن اشاره كرد .
با توجه به مطالب ذكر شده اهميت استفاده از روشهاي علمي نوين و كارآمدي كه همراه با افزايش ميزان بهره‌وري و توليد، داراي بيشترين سازگاري با محيط و عوامل طبيعي، و خصوصاً شرايط بومي و ويژگيهاي اكوسيستم هر منطقه بوده و كمترين زيانها و تغييرات را در پي داشته‌باشد به خوبي آشكار مي‌گردد. در حقيقت بايد گفت طي چند سال اخير و همزمان با رشد و توسعه صنعت پرورش شترمرغ در سراسر دنيا شاهد بوجود آمدن انجمنها و موسساتي هستيم که براي حفظ، رشد، ارتقاء و تامين بازار فروش در تلاش اند و از اين رو اين انجمنها بعنوان يک عنصر اصلي در رشد اقتصادي اين صنعت محسوب مي گردند. متعاقب اين تحولات و انجام تحقيقات بيشتر بر روي محصولات توليدي اين پرنده و نتيجتاً دستيابي به فاکتورهاي مهمي که باعث افزايش رتبه محصولات اين پرنده نظير گوشت، پوست و … در مقايسه با ساير دامها مي گردند و در نتيجه افزايش روز افزون تقاضا در بازارهاي جهاني بسياري از افرادي که تا پيش از اين آينده اين صنعت را مطلوب ندانسته و در آن شرکت نمي کردند هم اکنون به اين نتيجه رسيده اند که تحولات محيطي به سرعت در حال رخ دادن بوده و بسياري از اين تحولات مثبت نشان دهنده ارتقا صنعت پرورش شترمرغ به جايگاه يک صنعت بسيار مفيد، اشتغال زا و سود آور مي باشند، لذا کم کم شاهد آن هستيم که حجم سرمايه گذاري در اين صنعت در حال افزايش بوده و ما شاهد رشد روز افزون تعداد مزارع در سطح جهان مي باشيم .
گسترش صنعت پرورش شترمرغ از آفريقاي جنوبي به ساير نقاط جهان نشان داد که توسعه اين صنعت از سطوح پايين آغاز و باعث ايجاد بازارهاي جديد و توليدات بيشتر گرديده است. اگر تا چند دهه گذشته ارزش اين پرنده بيشتر معطوف به پر و جنبه هاي تزئيني آن مي گرديد امروزه و با توجه به افزايش سطح دانش عمومي و تخصصي در مورد محصولات گوناگون اين پرنده توليدکنندگان و مصرف کنندگان توجه ويژه اي به شترمرغ بعنوان توليدکننده گوشت قرمز با کيفيت بالا و متضمن سلامتي مصرف کنندگان معطوف داشته اند که با توجه به خواص ويژه غذايي خود و نداشتن مشکلات ساير دامها مي تواند نقش به سزايي را در توليد گوشت قرمز سالم و کاملاً مطمئن جهت تامين نيازهاي غذايي مردم جهان بعهده گيرد.
البته لازم به ذکر است که بعلت جوان بودن اين صنعت اطلاعات زيادي در خصوص نحوه نگهداري و پرورش آن در دسترس نمي باشد در حاليکه بايستي اين صنعت را از جهات بسياري مانند پرورش و توليد و جنبه هاي ژنتيکي و اصلاح نژادي، رفتارشناسي، تجهيزات مورد نياز و … مورد بررسي قرار داده و کمبودهاي آنرا توسط تحقيقات علمي انجام گرفته برطرف نمود تا بدين ترتيب شاهد برطرف شدن مشکلات موجود و ارائه تکنيکهاي پرورشي کار آمد باشيم تا بتوان بدنبال آن به بيشترين ميزان برگشت سرمايه و کمترين ريسک سرمايه گذاري دست يابيم که اين امر نيازمند وجود ارتباطات و روابط گسترده پرورش دهندگان با يکديگر و با انجمنهاي علمي تحقيقاتي بازرگاني مي باشد .
با توجه به مطالب ذكر شده اهميت استفاده از روشهاي علمي نوين و كارآمدي كه همراه با افزايش ميزان بهره‌وري و توليد، داراي بيشترين سازگاري با محيط و عوامل طبيعي، و خصوصاً شرايط بومي و ويژگيهاي اكوسيستم هر منطقه بوده و كمترين زيانها و تغييرات را در پي داشته‌باشد به خوبي آشكار مي‌گردد
با توجه به اينكه كشور ما در بخش كشاورزي و دامپروري از ظرفيتهاي عظيم و ويژه‌اي برخوردار مي‌باشد، سرمايه‌گذاري در اين بخش مي‌تواند علاوه بر تامين غذا و قطع وابستگي از واردات منابع پروتئيني مورد نياز كشور از جهت اشتغال‌زايي نيز مورد توجه قرار گيرد و با ايجاد فرصتهاي جديد شغلي گام مهمي را در تامين آينده جوانان ايفا كند.
تاريخچه
بيش از 20 ميليون سال پيش اجداد شترمرغها در منطقه اي گسترده از اسپانيا در غرب تا چين در شرق ساکن بوده اند و در حدود يک ميليون سال پيش اين پرندگان به آفريقا مهاجرت کرده و در شمال و شرق و جنوب اين قاره اقامت گزيدند. تصاوير به جا مانده از شترمرغها در حکاکي ها و نقاشي هاي متعلق به 10000-5000 سال قبل از ميلاد مسيح مشاهده شده است. طبق گزارش laufer از پوسته هاي خالي تخم ها به طور معمول به عنوان فنجان استفاده مي کردند که اولين مورد مشاهده به حدود 3000 سال قبل از ميلاد مسيح برمي گردد. در حدود هشت قرن پيش از ميلاد مسيح پادشاهان آشوري جهت نشان دادن علاقه و احترام به مقامات ديگر کشورها شترمرغ کشتار مي کردند. همچنين اشاراتي نسبت به گوشت و پر اين پرنده در خطوط هيروگليف مصر باستان مشاهده شده است. اين پرنده جهت اداي احترام بعنوان پيشکش به محضر فرعون برده مي شد که تاييديه اين مطلب در کتيبه هاي موجود در موزه بريتانيا به وضوح قابل مشاهده است.
ده مي شود. بر طبق شواهد تاريخي امپراطور رومي الاگابالوس در يکي از جشنهاي مجلل خود جهت پذيرائي ميهمانانش از مغز 600 شترمرغ استفاده کرد.
شروع پرورش در جهان
براي قرون متمادي تامين درخواست پرو گوشت اين با روند کشتار آنها در حيات وحش همراه بود. اولين تلاشهاي ثبت شده جهت پرورش شترمرغ در سالهاي 1125 تا 1190 ميلادي توسط امپراطور بارباروسا انجام گرفت. اما نخستين مزرعه پرورش موفق در سال 1857 و در الجزاير راه اندازي شد. در حدود دهه 1860 ميلادي در Karoo آفريقا و ايالت شرقي آفريقاي جنوبي ، شترمرغ براي توليد پر و استفاده در تزئينات و مد پرورش داده شد .
اختراع دستگاه جوجه کشي (incubator) شترمرغ توسط Arthur در سال 1869 محرک مناسبي براي مزارع پرورش محسوب مي شد و به دنبال آن درآمد حاصل از پرورش شترمرغ به منظور توليد پر ، باعث تحريک گسترش مزارع در آفريقاي جنوبي به خصوص اطراف Oudtshorn در Karoo شد و اين روند با وجود رکود اقتصادي 1883الي 1890 و 1894 الي 1899 ادامه يافت . اوايل قرن 20 مزارع شترمرغ به خوبي گسترش يافتند .
در سال 1931 افزايش نسبي درآمدهاي بدست آمده را ناشي از توليد پر عنوان کردند بطوريکه در سال 1931 پر بعنوان چهارمين کالاي صادراتي آفريقاي جنوبي مطرح شد.پس از وقوع جنگ جهاني اول و تغيرات مد حاصل از اختراع ماشينهاي تندرو که جاي درشکه ها را گرفتند و به دنبال آن کاهش تقاضاي پر سبب شد تا بازار تجارت پر با رکورد عميقي مواجه شده و تعداد پرندگان در مزارع به سرعت کاهش يابد.
طي آن مزارع بسيار کمي توانستند با وجود اين مشکلات در آفريقاي جنوبي باقي بمانند. در سال 1925 اتحاديه ها و شرکت هاي تعاوني بسياري جهت رفع مشکلات و تثبيت قيمتها و از بين بردن رکورد اقتصادي موجود داير شدند. به دنبال آن وقوع جنگ جهاني دوم باعث تجديد استفاده از پر در صنعت مد گرديد و همچنين افزايش آگاهي عمومي نسبت به ارزشهاي غذايي گوشت منحصر به فرد اين پرنده موجب رويکردي دوباره به پرورش صنعتي اين پرنده در جهان گرديد.
در سال 1945 اتحاديه Klein karoo land boa kooperasie با نام اختصاري KKLK در Karoo تاسيس گرديد که اين امر موجب تثبيت بازار تجارت پر شد . در اوايل دهه 1950 همزمان با اين تحولات بازار تجارت چرم نيز رو به توسعه نهاد . انجمن KKLK تا سال 1959 روي توليد شترمرغ نظارت و کنترل آنرا بعهده داشته و به طور عمده مسئول معرفي چرم شترمرغ بعنوان يک محصول لوکس در درجه اول و به دنبال آن توليد پر در درجه دوم بود. در سال 1963 انجمن KKLK يک کشتارگاه ابتدائي براي توليد گوشت نمک سود احداث نمود. اولين دباغ خانه چرم نيز در Oudttshoorn و در سال 1969 ساخته شده و در سال 1974 گسترش يافت و به دنبال آن کشتارگاه جديدي در سال 1981 تاسيس گرديد.
بيش از 15-10 سال گذشته توليد و درخواست براي گوشت شترمرغ بعنوان يک محصول اصلي افزايش يافته و مزارع شترمرغ در اکثر نقاط جهان به خصوص در آفريقاي جنوبي با کشتار ساليانه حدود 000/150 قطعه شترمرغ مسئوليت تامين اين نياز جهاني را بعهده داشته اند. گرچه در ابتداي امر چرم بعنوان محصول اصلي و ابتدائي شترمرغ عنوان مي گرديد اما در طول دهه نود فعاليت در بازار تجارت گوشت شترمرغ افزايش چشمگيري يافت و اين حرکت رو به رشد تا کنون نيز ادامه دارد به طوريکه از سال 1993 تعداد پرندگان کشتاري به طور ساليانه افزايش پيدا کرده و در حال حاضر به بيش از 000/300 قطعه در سال رسيده است.
چگونگي گسترش اين صنعت در جهان
در آغاز سود ناشي از توليد پر در مزارع شترمرغ سبب پيشرفت و ترقي قابل توجهي در صادرات پرنده به ايالت متحده آمريکا، اروپا، شمال آفريقا، امريکاي جنوبي، استراليا و … گرديد . البته در آن هنگام و به منظور حمايت از اين صنعت صادرات پرنده زنده و بالغ از سوي دولت آفريقاي جنوبي تحريم گرديد و اين دولت تنها صادرات تخم را در سال 1906 مجاز مي دانست. با رکود اقتصادي بازار تجارت پر بيشتر پرندگان کشتار شدند بطوريکه در سال 1921 تنها 231 پرنده در ايالت متحده آمريکا و استراليا و اروپا زنده ماندند.با شروع دهة 1980 در اسرائيل مزارع پرورشي به سرعت توسعه يافته و پرورش و کشتار آنها در اين کشور صاحب رتبة دوم پس از آفريقاي جنوبي گرديد. توجه به پرورش شترمرغ در ايالات متحده آمريکا و کانادا بوسيله واردات پرنده و تخم نطفه دار افزايش يافته و هم اکنون نيز بازار خوبي جهت پرورش و کشتار اين پرنده در کشورهاي فوق وجود دارد. از سوي ديگر استراليائي ها نيز صنعت پرورش شترمرغ را توسعه دادند گرچه هم اکنون تنها به طور محدود برروي ذخاير ژنتيکي پرندگان نيمه وحشي کارمي کنند.
همچنين بيشتر کشورهاي اروپائي نيز از سال 1990 پرورش شترمرغ را بر پايه واردات از آفريقا و اسرائيل قرار داده و توانستند در آن سالها به مرحله کشتار نيز دست يابند اگرچه در حال حاضر بدليل افزايش هزينه هاي توليد در اين کشورها و امکان واردات گوشت ارزانتر از ساير کشورهاي توليد کننده توليد شترمرغ در اروپا از رونق کمتري نسبت به سالهاي گذشته برخوردار گرديده است. همزمان با اين تغيير و تحولات صنعت پرورش شترمرغ در سطح بين المللي کشورهاي آفريقايي نيز به عنوان بنيانگذاران اين صنعت شروع به توسعه سيستم هاي پرورشي مزارع خود نموده اند چنانکه بطور مثال مزارع Namibia ناميبيا بطور عمده بر پايه پرندگان اصيل با خصوصيات ژنتيکي خوب طرح ريزي شده و مزارع زامبيا Zambia بر پايه شترمرغ محلي و زيرگونه هاي بومي آن منطقه قرار گرفته و در سال 1995 به مرحله کشتار نزديک شدند.
علاوه بر کشورهاي مذکور در ساليان اخير شاهد توسعة اين صنعت به کشورهايي در شرق بوده ايم و آنها توانسته اند به موفقيتهاي خوبي در اين زمينه دست پيدا کنند بطوريکه کشور چين در آسيا در سال گذشته ميزان کشتار نسبتاً خوبي را داشته است. البته لازم به ذکر است که شکستن تحريم صادرات پرنده زنده از آفريقاي جنوبي در سال 1997 سبب صادرات پرنده زنده و تخم نطفه دار گرديد که اين روند باعث پيشرفت و ترقي مزارع بومي شده و آنها قادر گرديدند تا بازار جديدي را براي خود بوجود آورند.تمامي تلاشهاي انجام گرفته جهت ارتقا، رشد و گسترش اين صنعت در جهان باعث گرديد تا طي ساليان گذشته شاهد پيشرفت روز افزون اين صنعت در جهان و تاسيس مزارع جديد پرورشي در سراسر دنيا باشيم بطوريکه کشورهايي نظير چين، ترکيه، عربستان، ايران و … در آينده اي نزديک سهم به سزائي را در توليد جهاني در اين صنعت بعهده خواهند گرفت .
شروع پرورش در ايران
طي چند سال اخير صنعت پرورش شترمرغ با هدف ايجاد يك منبع پروتئيني جديد و مطمئن كه عاري از مشكلات دامهاي ديگر از نظر بيماريها، كمبود مواد غذايي مناسب جهت تغذيه دام و ….. باشد، جهت افزايش توليد گوشت قرمز كه يكي از مواد اصلي و پر مصرف در رژيم غذايي ما ايرانيان به شمار مي‌رود ايجاد گرديد.با توجه به اينكه ايران از لحاظ موقعيت جغرافيايي و اقليمي مكاني مناسب جهت پرورش اين حيوان به شمار رفته و جز مناطق مرطوب شمال كشور و همچنين نقاط ناهموار و پرشيب كوهستاني در باقي مناطق امكان پرورش با بازدهي مناسب و مطلوب به خوبي وجود دارد، امروزه ما شاهد افزايش روزافزون مزارع پرورشي در سطح كشور مي‌باشيم كه انشاالله در آينده‌اي نزديك نقش به سزايي را در تامين گوشت قرمز مورد نياز كشور ايفا خواهند كرد.
ازطرفي نيز طي چند ماهه اخير شاهد تغييرات عمده‌اي در بازار بين‌المللي محصولات شترمرغ بوده‌ايم كه درصد بسياري از اين تغييرات پي‌آمد كناره‌گيري اغلب پرورش‌دهندگان اروپايي از عرصه توليد به دليل قيمت تمام شده بالاي محصول، شرايط اقليمي نامناسب و هزينه‌هاي بالاي توليد و نيز ورود محصولات كشورهايي نظير چين با بهايي به مراتب پايينتر از رقباي اروپايي بوده‌است.با توجه به اين نكات و خروج توليدكنندگان اروپايي از عرصه رقابت و از طرفي افزايش روزافزون تقاضا در بازار مصرف محصولات شترمرغ، محصولات توليدي كشور ما به لحاظ كيفيت مطلوب و قيمت تمام شده مناسب مي‌توانند جايگاه بسيار مناسبي را در بازارهاي جهاني كسب كنند افزون بر اينكه رقباي اصلي ما در اين صنعت نظير كشور چين با داشتن بازار مصرف داخلي 5/1 ميليارد نفري خود مجال چنداني را جهت صادرات و رقابت نخواهند يافت. با توجه بدين نكات، در صورت وجود يك برنامه‌ريزي منسجم و دقيق مي‌توان علاوه بر تامين نياز داخلي چشم به بازار سود‌آور خارج نيز داشت كه در صورت دستيابي به آن (كه چندان نيز دور از انتظار نمي‌باشد) علاوه بر صرفه‌جويي ارزي، ورود ارزهاي حاصل از صادرات محصولات اين حيوان نقش بسيار مهمي را در جهت شكوفايي اقتصادي كشور خواهد داشت.علاوه بر مسائل ذكر شده يكي ديگر از مشكلاتي كه گريبانگير صنعت دامپروري ايران مي‌باشد، كمبود و تخريب مراتع است كه اين امر در ساليان آينده مي‌تواند موجب وارد آمدن ضررهاي بسياري به اين صنعت گردد..
طبق آخرين اظهار نظر كارشناسان وسعت مراتع ايران هر سال محدودتر مي‌شود كه يكي از دلايل آن عدم وجود برنامه و استراتژي مشخص براي توليد گوشت قرمز، متناسب با مراتع ايران است. بديهي است كه اين روند تخريب مراتع اگر با همين روند كنوني ادامه يابد منجر به وارد آمدن صدمات و ضربات جبران‌ناپذيري بر پيكره زيستي و توليدي كشور خواهدشد.
بنابراين براي جلوگيري از تخريب بيشتر و همچنين جبران صدمات گذشته بايد در پي يافتن جايگزيني مناسب در مقابل گوشت قرمز گاو و گوسفند باشيم تا بدين طريق از فشار ناشي از چرا و پرورش اين حيوانات بر مراتع كاسته گردد و در اين ميان بهترين انتخاب، گزينه‌اي است كه از لحاظ تغذيه‌اي بسيار قانع‌تر و مقاوم‌تر از گاو و گوسفند بوده و همچنين وابستگي آن به وجود مراتع كمتر از اين حيوانات باشد افزون بر اينكه از لحاظ كيفيت محصول توليدي نيز داراري مقبوليت اجتماعي از لحاظ ذائقه و فرهنگ غذايي مردم باشد. . .
در همين راستا و جهت نيل بدين مقصود مي‌توان از تجربيات كشورهاي ديگر در اين امر سود جست.با نگاهي بر صنعت جهاني دامپروري در طي چندين سال اخير، خصوصاً در كشورهاي صنعتي دنيا، ما شاهد عمليات جايگزيني و ورود گوشت قرمز شترمرغ بعنوان منبعي جديد جهت تامين پروتئين قرمز به جاي گوشت قرمز گاو و گوسفند هستيم و اين امر تا جائي پيش رفته‌است كه حتي در برخي كشورها واحدهاي پرورش و توليد گوشت گاو و گوسفند اقدام به تغيير كاربري و پرورش شترمرغ نموده‌اند، علاوه بر اينكه كمبود منابع غذايي جهت تغذيه دامها و همچنين مسائل ديگر نظير شيوع بيماري جنون گاوي و …. به اين روند سرعت بخشيده‌اند
با توجه به اين تغييرات در سطح بين‌المللي طي چند سال گذشته در ايران نيز شاهد ظهور اين صنعت نوپا هستيم كه خوشبختانه با توجه به شرايط اقليمي و جغرافيايي بسيار مناسب ايران و همچنين بهره‌گيري از نيروهاي متخصص تاكنون نتايج خوبي به دست آمده است.آنچنان كه از آمارها برمي‌‌آيد تا پايان سال 1381 تعداد 43 فقره موافقت اصولي پرورش شترمرغ مادر به ظرفيت 3213 قطعه و 90 فقره جهت پرورش شترمرغ گوشتي به ظرفيت 5500 قطعه در استانهاي مختلف صادر شده‌است.همچنين در همين سال حدود 1500 قطعه جوجه توسط مزارع داخل كشور توليد و حدود 2000 قطعه نيز از كشورهاي خارجي وارد گرديد.همچنين جمعيت شترمرغ تا پايان سال 1381 در حدود 4000 قطعه و در سنين گوناگون بوده و در همين سال تعداد مراكز فعال مادر واحد بوده‌است.
مي‌توان چنين نتيجه گرفت كه بازدهي مثبت اين صنعت در ايران توجه سرمايه‌گذاران (حتي سرمايه گذاران خارجي) را بدين صنعت جلب نموده و در آينده نيز ما بايد شاهد روند صعودي اين آمارها باشيم.با توجه به اينكه گوشت قرمز در فرهنگ غذايي ايرانيان از جايگاه ويژه‌اي برخوردار بوده و يكي از اصلي‌ترين مواد مصرفي محسوب مي‌شود، اهميت توجه بدين شاخه از دامپروري به خوبي واضح است.نگاهي كوناه بر آمار توليد گوشت قرمز در كشور و همچنين واردات آن نشان‌دهنده ظرفيت عظيم اين بخش جهت توسعه مي‌باشد كه در اين راستا و با توجه به مشكلات ذكر شده، و با توجه به ظرفيتهاي ويژه كشور در جهت پرورش شترمرغ، اين گزينه مي‌تواند انتخابي مطلوب در جهت رفع اين محدوديتها به شمار آمده و حتي علاوه بر خودكفايي در بازار داخل، بازار خارجي را نيز تحت پوشش قرار دهد
ذكر اين نكته ضروري است كه بازار مصرف محصولات شترمرغ چه محصولات اصلي همانند گوشت و پوست و چه محصولات فرعي همانند وسايل آرايشي بدست آمده از روغن شترمرغ و پر و … در جهان رو به گسترش بوده و خصوصاً در بخش پوست و گوشت با توجه به مشخصات بي‌نظير اين محصولات روز به روز بر آمار مصرف آنها در جهان افزوده مي‌شود.از طرفي اگر امكانات و ابزار ويژه ايران در جهت توليد، با برنامه ساماندهي شده و مشخص به كار گرفته شود از لحاظ قيمت تمام شده محصول و همچنين كيفيت به راحتي قابليت رقابت با كشورهاي ديگر را داشته و از اين راه نه تنها مانع از خروج ارز ازكشور مي‌شويم بلكه با صادرات محصولات اين حيوان آمار صدور كالاهاي غير نفتي را افزايش داده و از اين طريق علاوه بر اشتغال نسل جوان سود قابل توجهي را عايد كشور خواهيم كرد.بر طبق مطالعات انجام شده ميزان صرفه‌جويي ارزي و سودآوري و اشتغال‌زايي اين صنعت بسيار بالا بوده و در اين مقطع حساس كنوني كه كشور با انواع تحريمات و بحرانها از جانب كشورهاي استعمارگر مواجه بوده و از طرفي آمار جمعيت جوان بيكار در كشور بالا است مي‌تواند به صنعت و شكوفايي اين بخش كمك شاياني نمايد.به هر حال اميد آن مي‌رود كه با حمايت مسئولين ذيربط و ورود قشر كارشناس و تحصيل كرده به اين بخش روز به روز شاهد پيشرفت اين صنعت نوپا باشيم.
رده بندي شترمرغ ها و نژاد هاي موجود
شترمرغ يا Camel bird که به خاطر شباهتش با شتر به اين نام خوانده مي شود در سال 1758 توسط لينه با نام علمي Struthiocamdus با پايه نام لاتين و يوناني Stutho camelus نامگذاري شد . اين جانور به طبقه پرندگان تعلق داشته و يکي از پنج راسته متعلق به راسته سينه پهنان (Ratitae or palaeognathae) محسوب مي شوند . مشخصه اصلي آنها عدم قدرت پرواز بعلت دژ نر سانس يا فقدان کامل تاج سينه (carina) مي باشد که ويژگي اخير علت اطلاق Ratites به آنها شده است زيرا در ربان لاتين به کشتي فاقد لبه زيرين يا کلک Ratites مي گويند .
راسته سينه پهنان شامل 5 راسته زير است :
1. شترمرغها Stru thionitirms
2. ري آ Rhea
3. کاسوواري Casuari formes
4. کيوي ها Kiwis
5. تيناموس Tinamous
- شترمرغها در زير راسته استروتيوني فرم ها ، خانواده استروتيونيده (stru hionidae) جنس استروتيو (struthio) و گونه استروتيو کاملوس (S. camelus) قرار مي گيرند .
استروتيو کاملوس شامل زيرگونه با نژاد هاي زير است :
1. استروتيو کاملوس استراليس متعلق به آفريقاي جنوبي S.C.oustralis
2. استريوتيو کاملوس S.C.camelus که در طي قرن بيستم در آفريقاي شمالي در معرض شکار و انقراض قرار گرفت .
3. استروتيو کاملوس ماسائيکوس S.C.massaicus
4. استروتيو کاملوس موليبدو فانس S.C.molybdo phanes
5. استروتيو کاملوس سير ياکوس S.C.syriacus
زيرگونه هاي سيرياکوس که در بيابانهاي سوريه و عربستان مي زيسته اند بعلت شکار بي رويه در سال 1941 منقرض شده اند .
زيرگونه موليبدوفانس متمايزترين و مشخص ترين زيرگونه بوده و براي پرورش و توليد از اين زيرگونه استفاده بسياري مي شود .
براي اهداف تجاري عموماٌ از اصطلاحاتي نظير گردن آبي ، قرمز و گردن سياه استفاده مي شود .
گردن قرمزها به زيرگونه هاي کاملوس و ماسائيکوس تعلق دارند و اکثر زيرگونه هاي ماسائيکوس به آمريکا صادر شده اند و در نتيجه قسمت اعظم شترمرغهاي اين کشور را گردن قرمزها تشکيل مي دهند .
گردن آبي ها شامل زيرگونه هاي موليبدوفانس و استراليبس مي گردند .
شترمرغهاي گردن سياه که امروزه داراي بيشترين جمعيت در ميان شترمرغهاي پرورشي هستند نتيجه تلاقي زيرگونه هاي استروتيوکاملوس و استروتيو کاملوس استراليس مي باشند . اين پرنده داراي قامتي کوچک ، ساختاري خوب و توسعه يافته و پرهايي با کيفيت استثنايي مي باشند که به علت زود اهلي شدن و سادگي پرورش مورد توجه قرار گرفته اند .
طي چند سال گذشته مزرعه داران سعي نموده اند تا با گرفتن هيبريدهايي از گردن سياه ، قرمز و آبي به پرندگاني با قابليتهاي بالاي توليدي دست پيدا نمايند .
در هنگام تهيه و خريد پرندگان مادر بايستي بدين نکته توجه کافي داشت که علاوه بر انتخاب نژادي مناسب و سازگار با محيط پرورشي در انتخاب مزرعه مادر توليدکننده نيز توجه کافي مبذول گردد تا با خريد پرندگاني با قابليتهاي بالاي ژنتيکي و ژنوتيپ برتر داراي گله اي خوب و مناسب از لحاظ کميت و کيفيت توليد و بازدهي مناسب گردند.
عوامل اقتصادي پرورش شترمرغ:
در سالهاي اخير توجه زيادي به پرورش شترمرغ شده است. نظر به اينكه عوامل اقتصادي يكي از اركان هر حرفه اي را تشكيل مي دهند. اين حرفه نيز مستثني نبوده و بايد هزينه ها و درآمدها جهت برآورد اقتصادي ارزيابي شوند. همانند پرورش دامهاي ديگر در اينجا نيز زمين يكي از محدوديت ها به حساب مي آيد. ولي در مقايسه با ساير دامها، پرورش شترمرغ به زمين كمتري نياز دارد.
در روشهاي بسته پرورش شترمرغ، براي هر 3 قطعه ( 1 نر و 2 ماده ، يك تريو ) تنها به 1/0 هكتار زمين نياز است. هزينه ها: هزينه هايي كه بايد به حساب آيند شامل هزينه هاي ثابت ( ساختمانها و تجهيزات ) و هزينه هاي جاري مانند ( خوراك، كارگر، تعميرات، سوخت و ملزومات دامپزشكي ) مي‌باشند. براي تداوم و موفقيت پروژه، هزينه هاي جاري و بخشي از هزينه هاي ثابت بايد بوسيله فروش هرسال يا هرسري جوجه يا تخم پوشش داده شوند . سود ناخالص به صورت تفاوت بين درآمدهاي حاصل از فروش محصولات شترمرغ و سرشكني روي هزينه هاي جاري محاسبه مي شود، در حاليكه سود خالص تفاوت بين درآمد حاصل از فروش ها و جمع دو هزينه متغير و ثابت است. هزينه استهلاك براي ساختمانها در 10 سال و براي تجهيزات در 6 سال محاسبه مي شود. يا اينكه مي توان برا ي هر دو مورد 8 سال در نظر گرفت. در نتيجه هزينه استهلاك به هزينه هاي جاري براي هرشترمرغ، ضافه مي شود. براي پروژه هاي شترمرغ تفكيك هزينه هاي زير تنها به عنوان يك راهنماي تقريبي مورد استفاده قرار مي گيرد.
هزينه هاي ثابت: - هزينه خريد شترمرغ ها (از جمله مولدهاي تثبيت شده ( 3 يا 4 ساله ) )
- هزينه ساختمانها
- توليد مثل و پرورش براي شترمرغ بالغ
- جوجه كشي براي هر تخم
- هزينه تجهيزات
- هواكشها، مادرهاي مصنوعي، نور و غيره براي هر شترمرغ بالغ
- تجهيزات جوجه كشي و تفريخ براي هر تخم
- هزينه حصار كشي ( 140 متر حصاركشي براي هر شترمرغ )
- هزينه تأسيسات كشتار
- كشتار كامل همراه سرد كردن، انجماد و بسته بندي براي سرانه ظرفيت ( حداقل ظرفيت توصيه شده 50 قطعه در روز )
- هزينه هاي ثابت متفرقه براي شترمرغ بالغ
هزينه هاي جاري: - هزينه خوراك : بالغين ( 7/3 كيلوگرم در روز براي هرشترمرغ ) ( در سال ) شترمرغ هاي جوان ( 300 كيلوگرم مصرف خوراك تا يكسالگي )
- هزينه كارگرـ كارگر غير ماهر درسال
- برق
- مخارج دامپزشكي و درمانها
- هزينه هاي جاري هرشترمرغ بالغ درسال
- بيمه شترمرغ هاي بالغ ( پوشش تمام خطرات ) 12 درصد براي هرشتر مرغ درسال
درآمدها:
درآمدها يا فروش هايي كه از پرورش شترمرغ حاصل مي شوند بسته به اندازه و محل پروژه و بازاريابي آن فرق مي كند. برمبناي تحقيقات بازاريابي بين المللي، تفكيكي از تمام فروش هاي ممكن در پروژه هاي پرورش شترمرغ به شرح ذيل است:
- فروش تخم شترمرغ
- تخم هاي قابل جوجه كشي
- پوسته هاي خالي تخم
- فروش شترمرغ زنده
- جوجه هاي يك روزه
- جوجه هاي 3 ماهه
- جوجه هاي 6 ماهه
- شترمرغ هاي يك ساله
فروش محصولات شترمرغ : گوشت ( کيلوگرم ) ، پوست ( تخته ) ، پر ( کيلوگرم )
عوامل بسياري برميزان سودآوري ( بازگشت پول ) پروژه هاي شترمرغ تأثير مي گذارند. ولي به هرحال، بازده توليد جزء اصلي موفقيت يك پروژه مي باشد.
روشهاي پرورش:
1 - باز
2- نيمه باز
3 - بسته
مقيد كردن و انتقال:
براي گرفتن شترمرغ به دو كارگر نياز است كه هريك كنار يكي از پاهاي شترمرغ ايستاده و آنرا از زير شكم و روي دم نگهدارند. از يك عصاي سركج مخصوص گرفتن گردن براي پايين آوردن سراستفاده مي شود. هنگامي كه منقار به سطح زانو رسيد منقار پايين را با قرار دادن انگشت شست در آن به سمت پايين نگه مي دارند. اين كار مانع برخورد از روبرو با پاهاي شترمرغ مي شود. شترمرغ در اين وضعيت براي درمانهايي مانند برچسب زدن، دارو دادن ، تزريق، خونگيري و معاينه نگه داشته مي شود.
هنگام سوار كردن آنها به كاميون، ممكن است هل دادن آنها از پشت روي سطح شيبدار الزامي شود. شترمرغ هاي بالغ به كاميونهايي نياز دارند كه ارتفاع ديواره جانبي آنها 2/2 متر بوده و با سايباني از جنس پارچه كنفي يا كرباس براي جلوگيري از آويزان شدن سرو گردن پوشانده شده باشد. كف كاميون معمولاً با ماسه، خاك يا علف و ديواره هاي جانبي با كيسه هاي پرشده از علف براي كم كردن صدمه به پرها و پوست پوشانده مي شوند. پارتيشن هايي نيز داخل كاميون قرار داده مي شوند كه شتر مرغ ها را به گروههاي 6 تايي تقسيم مي كند و اين كار مانع از دراز كردن پاهاي شترمرغ و لگد شدن آنها مي گرد.
روش باز:
نياز به زميني بزرگ به وسعت 40 هكتار است. غير از هزينه خريد پرندگان كه درتمام روشها معمول است، زمين مهم ترين نياز عمده اين روش است. شترمرغها تا حد امكان نزديك زيستگاه طبيعي شان با حداقل دخالت انسان نگهداري شده و پرورش مي يابند. مزيت اصلي روش باز، كاهش قابل توجه هزينه نگهداري شترمرغ هاي بالغ به مقدار زياد است. همچنين در صورتي كه شترمرغ ها خود تخمهايشان را جوجه كشي كنند، هزينه اي براي اين كار صرف نشده ودر نتيجه هزينه هاي توليد بسيار پايين خواهند بود. از معايب اين روش عدم كنترل و شناسايي شترمرغ ها و تخمهاي توليدي است.ميزان مرگ و مير و تلفات به ويژه در ميان جوجه ها به دليل شكار آنها توسط حيوانات شكارچي بالاست.ضمناً گرفتن شترمرغ ها بسيار مشكل و پرهزينه است.
روش نيمه باز :
محدوده مورد نياز براي اين روش از 20 تا 60 هكتار متغير است. شترمرغها در چراگاههاي نسبتاً كوچك يا اراضي تقريباً 8 تا 12 هكتاري نگهداري مي‌شوند. آنها توانايي گردش آزاد در محدوده اي معين را داشته و لذا بخشي از احتياجات تغذيه‌اي آنها از اين طريق تامين مي شود. محل هاي خوراك دادن بايد نزديك حصاركشي دور چراگاه ايجاد شوند تا قابليت دسترسي به غذا افزايش و اضطراب ناشي از ورود مكرر افراد به داخل چراگاه كاهش يابد.
روش بسته :
محوطه مورد نياز براي اين روش به طور معمول كمتر از 20 هكتار است كه به چراگاههاي كوچكي هريك به وسعت 2-1 هكتار تقسيم شده است. اين روش به علت نياز كم به زمين مطلوب است. با اين حال دو اشكال اصلي اين روش عبارتند از:
1ـ هزينه هاي بالاتر خوراك
2ـ هزينه حصاركشي زياد
سرمايه گذاري مالي براي هر واحد زمين در اين روش بالاتر از دو روش ديگر است. با اين حال مزاياي استفاده از روش بسته بسيار زياد بوده و بر معايب آن غلبه دارد
مهمترين مزيت روش بسته آن است كه كنترل كاملي بر توليد مثل از طريق ثبت دقيق تعداد تخمهاي توليد شده توسط هر شترمرغ ماده و ميزان باروري و جوجه درآوري وجود دارد. اين ركوردها براي ارزيابي نهايي ارزش گله چه براي فروش مجدد، نگهداري براي توليد مثل ويا كشتار بسيار باارزشند. توليد مثل گزينشي شترمرغ ها بخوبي قابل انجام است. بعلاوه ركوردهاي مصرف خوراك قابل نگهداري است و براي معاينه و مهار شترمرغ ها مشكلي وجود ندارد.
رفتارشناسي:
در محيط طبيعي شترمرغ در خارج از فصل توليد مثل گونه‌اي اجتماعي است و گروههايي از جنس و سنين مختلف را بويژه پيرامون چالابها تشكيل مي دهد. در اين محيط ها شترمرغ با انواع گوناگون حيوانات روبروست و معمولأ از برخورد نزديك با ساير حيوانات پرهيز مي كند و كمتر رفتار خشن نسبت به آنها ابراز داشته و در 75 درصد از موارد با چشم پوشي يا تحمل، با ساير حيوانات برخورد مي كند.
طبق تحقيقات انجام شده رفتار تميز كردن پرو بال در طول صبح بيشتر از بعد از ظهر بوده برعكس حمام خاك در صبح خيلي كم انجام مي شود اما در طول بعد از ظهر بتدريج بيشتر شده و هنگام غروب به حداكثر مي رسد.
رفتار رقص والتس كه توسط شترمرغ ها ي در اسارت نيز اجرا مي شود بيشتر هنگام خلاصي شترمرغ ها از ترس يا مدت كوتاهي پس از خروج آنها از محل نگهداري شبانه صورت مي گيرد.
هنگام خواب، شترمرغ هاي بالغ مايلند سرشان را بالا نگهدارند در حاليكه جوجه هاي جوان دوست دارند در وضعيت دمر بخوابند.
جوجه هاي پرورش يافته توسط شترمرغ هاي دايه، رفتارهاي غيرعادي مثل خوردن چوب از خود نشان نمي دهند. از جمله رفتارهاي ناشي از خوراك دادن غلط جوجه ها و واكنش در برابر عوامل محيطي خاص كه عمدتاً شرايط زير حد مطلوب پرورش است، مي توان به نوك زدن به پنجه و سر و نيز پركندن با منقار اشاره كرد.
طبق بررسي انجام شده جوجه ها به محرك سبز 10 برابر بيش از محرك سفيد نوك مي زنند. مدفوع خواري هم در حالت وحش و هم در اسارت در جوجه ها مشاهده شده است.
تغذيه :
شتر مرغ ها، پرندگاني علفخوار هستند و رژيم غذايي آنها شبيه نشخوار كنندگان است. يونجه و ذرت درصد بالايي از تركيب غذايي شتر مرغ را شامل مي شود. به دليل دارا بودن روده هاي دراز و طويل قدرت هضم بالا در خصوص مواد فيبري را دارند. جوجه ها معمولاً تا يكي دو روز بعد از هچ احتياج به تغذيه نداشته و سپس از غذاي با پروتئين 23% شامل كنستانتره و علوفه خشك به صورت كرامبل تغذيه مي شوند. استفاده از يونجه سبز در طول دوره رشد از اهميت خاصي برخوردار است. جهت هضم بهتر غذا بهتر است سنگريزه در اختيار پرنده قرار گيرد. تا سه ماهه اول پرورش ميزان يك كيلو خوراك در شبانه روز 23% پروتئين و تا شش ماهگي به طور متوسط 8/1 كيلوگرم خوراك با پروتئين 20% كافي مي باشد. شتر مرغها از شش ماهگي تا رسيدن به سن بلوغ (5/2 سالگي) به طور متوسط روزانه 5/2 كيلوگرم دان به صورت پلت شامل علوفه خشك آسياب شده و كنسانتره مي خورند (8 قسمت كنستانتره + يك قسمت علوفه خشك آسياب شده)
از يك روزگي تا سه ماهگي:
جوجه شترمرغ مي تواند از باقيمانده كيسه زرده براي مدت 7 تا 10 روز ابتداي زندگي اش تغذيه كند.اطمينان از اينكه جوجه شترمرغ ها آب مصرف مي كنند، اهميت دارد. در غير اينصورت ممكن است نياز به افزايش شدت نور يا تغيير درجه حرارت سالن باشد.
توصيه مي شود كه خوراك مصرفي جوجه ها در ابتدا به شكل خرد شده باشد و اگر از روش پرورش روي كف سالن استفاده مي شود، طي هفته اول خوراك روي روزنامه يا كارتن هاي تخم مرغ ريخته شده و پس از آن مي توان دانخوريها را وارد سالن كرد.
براي جلوگيري از اشكالات پا و اختلالات اسكلتي بايد رشد اوليه شترمرغ ها كنترل شود. محدود كردن مقدار انرژي خوراك بين 9 و 10 مگا ژول انرژي متابوليسمي در كيلوگرم معمولاً براي كنترل رشد كافي است.
با وجوديكه شترمرغ ها توانايي هضم الياف بيشتري نسبت به ساير پرندگان اهلي دارند ( به دليل تخمير در روده بزرگ ) ولي تنها پس از رسيدن به سن معيني توانايي انجام اين كار را بدست مي آورند. لذا بهتر است طي چند هفته اول زندگي جوجه ها جيره هايي با بيش از 5% الياف خام به آنها داده نشود. ضمناً توانايي جوجه ها براي هضم چربي در اوايل زندگي كاملاً پايين است. از اينرو نبايد بيش از 5% چربي به آنها داده شود.
از 3 ماهگي تا يكسالگي:
احتياجات تغذيه اي پرندگان با افزايش سن آنها تغيير مي كند. لذا انرژي و الياف خام افزايش و مقدار پروتئين خوراك كاهش مي يابد. بايد الياف جيره را در چهار تا پنج ماهگي به حدود 11-10 درصد افزايش داد. ضريب انرژي زايي خوراك بايد به حدود 5/10 –10 مگا ژول انرژي متابوليسمي بر كيلوگرم افزايش يابد. مقدار پروتئين خام نيز بايد به تدريج به حدود 20-18 درصد كاهش يابد. تعادل بين غلظت هاي كلسيم و فسفر قابل دسترس بايد به نسبت 1: 2 – 8/1 حفظ شود. همچنين خوراك دادن بايد به صورت آزاد انجام شود.
دوره پرواري:
چنانچه شترمرغ ها فقط براي گوشت و چرم پرورش يابند، مي توان نرها را جداگانه پرورش داد زيرا آنها سريعتر رشد كرده، نياز به جيره هاي با پروتئين بالاتر داشته و به عنوان تبديل كننده هاي خوراك براي يك دوره طولاني تر نسبت به ماده ها از كارايي بيشتري برخوردارند. ضريب تبديل ماده ها زودتر خراب شده و لذا مجبورند در وزن پايين تري نسبت به ماده ها روانه بازار شوند. جيره غذايي شتر مرغهاي پرواري با شتر مرغهايي كه جهت گله مادر نگهداري مي شوند تفاوت دارند. معمولاً شتر مرغهاي گوشتي در سن يكسالگي قابل عرضه به بازار مي باشند و حدود 100 تا 125 كيلوگرم وزن دارند و كيفيت گوشت در سن يكسالگي مطلوب تر از هر زمان مي باشد. از هر لاشه حدود 50 كيلوگرم گوشت استحصال مي شود.غذاي شتر مرغهايي كه جهت گله مادر نگهداري مي شوند به طور متوسط روزانه با خوردن 4 كيلوگرم خوراك شامل كنسانتره و يونجه خشك و همچنين از طريق چراي يونجه سبز تأمين مي شود. شتر مرغ علاقه فراواني به چريدن در مزارع يونجه دارد به همين جهت در پرورش شتر مرغ كاشت يونجه را بايستي مدنظر قرار داد.
ضريب تبديل مواد غذايي در سنين مختلف تفاوت دارد در سنين اوليه رشد 8/1 و در 3 ماهگي 5/2 و در 6 ماهگي حدود 8 مي باشد. با توجه به اينكه تغذيه شتر مرغ در كيفيت پوسته، پر و گوشت پرنده تأثير مستقيم دارد چنانچه در تغذيه اين پرنده دقت كافي مبذول نگردد، بر كيفيت پوست و گوشت اثر منفي گذاشته و سودآوري آن مورد ترديد واقع خواهد شد.
از يكسالگي تا توليد مثل:
نگهداري شترمرغ ها در شرايط ايده آل بسيار مهم است. چاقي يكي از مشكلات عمده اي است كه در محدوده سن يكسالگي و شروع توليد مثل بوجود مي آيد. همچنين گرسنگي كشيدن يا تغذيه كمتر از حد لازم، بلوغ جنسي را به تأخير انداخته و منجر به عملكرد ضعيف در طول توليد مثل مي شود. تركيبي از روشهاي محدوديت هاي كمي و كيفي خوراك مناسب‌ترين روش مي باشد. جيره اي متعادل با ويتامينها و مواد معدني لازم كه ضمنا پروتئين و انرژي آن در سطح پاييني باشد قابل قبول است. الياف جيره مي تواند تا 15% افزايش يابد. به شترمرغ ها بايد روزانه 5/1 كيلوگرم جيره داد. در هواي سرد دادن تغذيه با يك منبع غني پرانرژي ( مانند دانه سوياي پرچرب ) توصيه مي شود.
فصل توليد مثل:
از سن 18 ماهگي بايد به شترمرغ ها جيره مولد داده شود كه بايد داراي انرژي و پروتئين سطح بالا يي بوده و از لحاظ الياف در سطح پاييني قرار داشته باشد. گرچه مقداري از الياف جيره مي تواند توسط شترمرغ به انرژي تبديل شود ولي آنها طي فصل توليد مثل نيازمند
يك نمونه جيره غذايي شتر مرغ در دوران پرورش (تا 5/2 سالگي):
ذرت دانه اي 47%
يونجه خشك 8/41%
پودر استخوان 2%
پودر ماهي 7%
منوكلسيم فسفات 2%
نمك 2/0%
آب
پرندگان در طول شبانه روز به آب نياز دارند. اين موضوع را بايد در طراحي لانه ها در نظر داشته باشيد که احتمالا تأمين آب، هزينه اي را به شما تحميل خواهد کرد. در آب و هواي سرد، ممکن است نياز به نصب آبگرمکن هايي باشد تا دماي آب را براي همه پرنده ها در 20 درجه سانتيگراد ثابت نگه دارد و صرفا يخ نزدن آب کافي نيست.
شترمرغ ها علاقه به نوشيدن آب در حين غذا خوردن دارند که اين عمل موجب کثيف شدن سريع آب مي شود و بنابراين بايد به طور منظم آب تميز در اختيارشان قرار گيرد. پرنده ها نياز مداوم به آب دارند و همين بر مصرف غذاي خشک تأثير مي گذارد. آب بسيار سرد يا گرم مصرف آب را تحت تأثير قرار داده و اغلب موجب کاهش مصرف غذا مي شود
توليد مثل:
شترمرغ وحشي در 4 تا 5 سالگي از نظرجنسي بالغ شده در حاليكه شترمرغ اهلي در2 تا 3 سالگي و ماده نيز كمي زودتر از نر بالغ مي شود. بعضي شترمرغ هاي اهلي ممكن است اولين فصل توليد مثل خود را در 18 ماهگي شروع كنند. شترمرغ هاي نر هنگام بلوغ پرو بال سياه و سفيد دارند. ماده ها و شترمرغ هاي نابالغ داراي پرو بال قهوه اي مايل به خاكستري تيره مي باشند. جنسيت نرو ماده را حدود هفت تا هشت ماهگي مي توان هنگام دفع ادرار يا مدفوع تعيين كرد زيرا آلت در اين مواقع بيرون مي آيد. بر خلاف ساير پرندگان، شترمرغ نر داراي آلت است و دفع ادرار و مدفوع از هم جداست. تفاوت كامل بين دو جنس حدود دوسالگي حاصل مي شود. نر فرآيند لانه سازي را قبل از جفت گيري شروع مي كند. لانه مي تواند در هر كجاي چراگاه توليد مثلي واقع شود. مزرعه دار براي پوشاندن لانه مي تواند يك سايبان با سقف شيب دار بسازد. اين سايبان بايد ابعادي حدود 3× 3 متر با ارتفاع 3 متر بوده و دو انتهاي آن به سمت شمال و جنوب باز باشد. با اين وجود بعضي شترمرغ ها ممكن است آنرا نپذيرفته و در عوض لانه هاي ساده خود را ترجيح دهند.
رفتار جفت گيري:
نرها مي توانند با چند ماده جفت گيري كنند. شترمرغ هاي اهلي به صورب جفتي يا سه تايي ( تريو ) براي توليد مثل نگهداري مي شوند.
تخمگذاري:
ماده مدت كوتاهي پس از جفتگيري تخمگذاري را شروع مي كند. اولين تخم بارور تقريباً 10 تا 14 روز پس از اولين جفت گيري گذاشته مي شود. از آن پس و تقريباً بدون استثناء تخمها يك روز در ميان بصورت كلاچ هاي 20 تا 24 تايي توليد مي شوند. بين دو كلاچ يك وقفه 7 تا 10 روزه وجود دارد. ماده هاي پرتوليد، در طول فصل توليد مثل بين 80 تا 100 تخم مي گذارند.
نسبت نر به ماده:
گرچه نسبت نر به ماده ( 1:1 ) در ابتدا براي كسب بالاترين ميزان باروري ايده آل بنظر مي رسد ولي به لحاظ سازگاري ممكن است نشانه اي ازوجود مشكل باشد. وجود جفت هاي ناسازگار مشكلي است كه گاهي اوقات هنگامي كه به شترمرغ ها اجازه داده مي شود جفتشان را انتخاب كنند رخ مي دهد. با اين وجود، از آنجا كه اينگونه انتخاب طبيعي جفتها به طور معمول در مزارع تجاري ممكن نيست، توليد كننده بايد نسبت به عملكرد و سازگاري آنها به حد كافي دقت نمايد. نسبتهاي نر به ماده از 1:2 تا 1:4 به لحاظ باروري مناسب است. نسبت بيشتر از 1:4 به اين علت كه نر ممكن است توانايي جفت گيري با تمام ماده ها را نداشته باشد توليد تخم هاي غيربارور را افزايش مي دهد.
جوجه كشي:
تخمهاي جوجه كشي اغلب براي مدتي قبل از جوجه كشي جمع آوري و نگهداري مي شوند. اين روشي معمول در مزارع است تا تخمها به تعداد كافي براي پركردن دستگاه برسند. حمل دستي ناملايم تخم هاي جوجه كشي مي تواند ساختار ظريف داخلي آنها را به هم زده و باعث عدم تبديل آن به جنين گردد.
اصول جمع آوري تخم ها:
- از ظروف تميز( معمولاً جعبه هاي مخصوص فوم دار) براي جمع آوري استفاده مي شود. - از پاك كردن تخم ها با پارچه مرطوب پرهيز شده زيرا اين كار سريعترين راه براي آلوده شده آنهاست. از كاغذ سمباده نازك و خشك براي پاك كردن لكه هاي بزرگ كثافات استفاده مي شود. - هنگام شستشوي تخمها بدقت دستورالعمل مربوط به غلظت ماده ضدعفوني رعايت شود. - استفاده از نور ماوراء بنفش ( در دامنه 300-200 نانومتر) به عنوان يك روش ميكروب‌كشي مؤثر توصيه مي شود. - بايد تخمها را به تدريج قبل از بسته بندي براي ذخيره سازي خنك نمود.
مدت زمان ذخيره سازي تخمها:
زمان ذخيره سازي (روز)درجه حرارت (سانتيگراد) | رطوبت نسبي (درصد) |
3-1 18 | 80-75 |
7-4 16 | 80-75 |
بيش از 7 15 | 80-75 |
درجه حرارت:
در دستگاههاي جوجه كشي كه هوا با مكش بيرون كشيده مي شود با توزيع حرارت يكسان پيرامون تخمها، درجه حرارت بهينه بوضوح نزديك مركز دستگاه بين 9/35 و5/36 درجه سانتيگراد مي باشد. در اين محدوده حرارتي جنين به طور صحيح نمو خواهد كرد. هنگامي كه جنين شروع به توليد گرما مي نمايد درجه حرارت را مي توان 7/0 درجه سانتيگراد كاهش داد ( تقريباً 4 روز قبل از تفريخ ). براي مدت طولاني به واسطه شباهت با شرايط جوجه كشي طبيعي اينطور فرض مي شد كه نتايج جوجه كشي مصنوعي خوب به وجود يك گراديان درجه حرارت كه از سطح افقي به سطح زيرين تخمها افزايش مي يابد بستگي دارد. براي مدتي اين ايده اثر زيادي بر طراحي ماشين هاي جوجه كشي با هواي ساكن داشت اما به واسطه عملكرد ماشين هاي جوجه كشي با مكش هوا نشان داده شد كه اين موضوع پايه و اساس محكمي ندارد.
رطوبت در طول جوجه كشي:
رطوبت براي نمو جنين بطور صحيح و تبديل آن به جوجه اي به اندازه طبيعي از اهميت زيادي برخوردار است. براي وقوع اين امر، آب تخم به ميزان معين بايد تبخير شود( 13 تا 15 درصد وزن تخم تا روز 38 جوجه كشي ) . يك تخم با وزن 1500 گرم در روز صفر بايد بطور متوسط تا روز 38 جوجه كشي 210 گرم وزن را از دست بدهد ( 7/38 گرم در هفته ). براي كنترل نسبي تبخير از تخم مقدار رطوبت در هواي پيرامون تخم بايد كنترل شود زيرا تعيين كننده ميزان تبخير از تخم مي باشد. معمولاً درصد تفريخ بالا در شترمرغ با رطوبت نسبي 25-15 درصد در 36 درجه سانتيگراد به دست مي آيد.
تهويه:
تهويه و جابجايي ضعيف هوا در داخل ماشين جوجه كشي ممكن است منجر به توزيع نابرابر حرارت ، رطوبت و يك سطح كُشنده دي اكسيد كربن و ميزان ناكافي اكسيژن همراه با جوجه درآوري پايين شود. نمو جنين بطور عادي با سطح اكسيژن تا 18 درصد سازگار است. غلظت بالاي دي اكسيد كربن درون ماشين جوجه كشي صدمه زيادي به جوجه درآوري مي زند.
وضعيت تخم و چرخش آن:
در شرايط جوجه كشي مصنوعي بايد طوري نگهداري شوند كه انتهاي بزرگ به سمت بالا باشد. چرخش دستي سه بار در روز انجام شود( و در صورت امكان به دفعات بيشتر، اما هميشه دفعات چرخش بايد اعداد فرد باشند مثلاً 5 ، 7 ، 9 و غيره) يا اگر چرخش بصورت مكانيكي انجام مي گيرد هر يك تا دو ساعت يكبار چرخانده شود. چرخش تخم بايد در روز 38 جوجه كشي متوقف شود سپس تخم ها به سيني هاي تفريخ منتقل مي شوند.
تفريخ:
معمولاً در روز 38 جوجه كشي به دستگاه تفريخ منتقل مي شوند. جوجه طي 24 ساعت آخر جوجه كشي كيسه زرده را جذب مي كند كه اين كيسه به عنوان يك ذخيره غذا پس از تفريخ براي چند روز اول زندگي عمل مي كند. فرايند تفريخ هنگامي آغاز مي شود كه جوجه به وسيله عمل انعكاس سرش را تكان مي دهد، راهش را از طريق آلانتويز باز كرده و براي اولين بار شروع به تنفس ريوي مي نمايد. اين فرايند، شكستن پوسته از داخل ناميده مي شود و منقار جوجه را مي توان با عمل كندلينگ درون اتاقك هوايي مشاهده نمود. اولين گام در شكستن تخم به عنوان شكستن پوسته خارجي شناخته مي شود. در اين موقع رطوبت بايد 3 تا 5 درصد افزايش يابد تا اينكه جوجه بتواند به سادگي داخل تخم بچرخد. جوجه هاي تفريخ شده بايد قبل از خروج از دستگاه تفريخ تا خشك شدن كامل داخل آن باقي بمانند كه براي اين منظور معمولاً 24 ساعت كافي خواهد بود.
پرورش مولدين
شتر مرغ در سن 2 تا 3 سالگي به بلوغ جنسي مي رسد و تا مدت زيادي بارور باقي مي ماند. پرنده نر در زمان بلوغ به رنگ سياه با پرو بال سفيد رنگ و شتر مرغ ماده به رنگ قهوه اي تا خاكستري است. بارزترين نشانه در شتر مرغ نر، قرمزي رنگ ساق پا، نوك و اطراف چشم است كه ارتباط مستقيمي با قدرت جنسي نر دارد. هرچه اين قرمزي بيشتر باشد پرنده از قدرت نرينگي بيشتري برخوردار است. شتر مرغ نرو ماده به صورت جفت تا دسته هاي چند تايي و نيز به صورت گله نگهداري مي شوند. اين تركيبات بسته به ميزان زمين موجود و امكانات، قدرت جنسي نرها و اهداف اصلاح نژادي متفاوت مي باشد. هيچ استاندارد خاصي در اين رابطه وجود ندارد و مدير مزرعه با شناسايي پرندگان و اهداف مورد نظر روش مناسب را انتخاب مي نمايد. شتر مرغ ها در سال درحدود 6 تا 8 ماه تخمگذاري نموده و بقيه سال رااستراحت مي كنند. در ايران اين زمان از حدود بهمن ماه آغاز گشته و تا آبان ماه ادامه دارد بديهي است در مناطق مختلف اين زمان متغيير باشد. در طول فصل تخمگذاريهر پرنده ماده به طور متوسط 40 تا 60 تخم مي گذارد. البته در بعضي از پرندگان (از جمله در كشورمان) اين ركورد به 120 عدد تخم مرغ هم مي رسد. به طور متوسط از هر پرنده ماده در سال حداقل 20 عدد جوجه سالم تا زمان كشتار بايستي توليد گردد هر پرنده ماده به طور متوسط 40 تا 60 تخم مي گذارد. البته در بعضي از پرندگان (از جمله در كشورمان) اين ركورد به 120 عدد تخم مرغ هم مي رسد. به طور متوسط از هر پرنده ماده در سال حداقل 20 عدد جوجه سالم تا زمان كشتار بايستي توليد گردد تا اين فعاليت به صورت اقتصادي ادامه يابد. توليد مثل پرنده به عوامل زيادي از جمله ژننتيك ، شرايط آب و هوايي، سلامت پرنده و به خصوص جيره مناسب بستگي دارد. استرس از عوامل منفي در تخمگذاري پرنده مي باشد. معمولاً براي هر پرنده بالغ حداقل 250 متر مربع در گردشگاه در نظر گرفته مي شود كه البته بهتر است فضاي متعلقه بيش از اين باشد. فضاي مسقف (سايبان) به ازاي هر پرنده بالغ در حدود 8 متر مربع و ارتفاع حصار در حدود 2 متر مي باشد. در شرايط طبيعي هر پرنده بعد از گذاشتن حدود 18 عدد تخم برروي تخم ها نشسته و جوجه كشي طبيعي انجام مي گيرد. در مزارع از ماشين هاي جوجه كشي استفاده مي گردد. در سال اول تخمگذاري، ميزان تخم گذاري نسبتاً پاببن است ولي در سال هاي بعد به طور قابل ملاحظه اي افزايش مي يابد و در زمان تخمگذاري پرندگان، بايستي آرامش كافي براي پرنده مهيا گردد و ازحضور بازديدكنندگان كاست. هر گونه استرس شامل تغيير جيره، صداهاي ناآشنا براي پرنده (پارس سگ، تراكتور، هوايي و ....) حضور بازديدكنندگان، ترس و حتي تغييرات آب وهوايي برروي تخمگذار و باروري تخم ها اثر مستقيم دارد. در زمان فصل استراحت
بايستي غذا با فيبربالا، پروتئين و انرژي پايين در اختيار پرنده قرار گيرد و افزايش وزن پرندگان را كنترل نمود . وزن اضافي در فصل توليد اثر منفي در جفتگيري و تخم گذاري دارد. در فصل استراحت بايستي ويتامين و مواد معدني به اندازه كافي در اختيار پرنده قرار گيرد
کشتار و فراوري محصولات :
يكي از مهمترين بخش هاي پرورش صنعتي شترمرغ كشتارگاه است. كشتارگاه شترمرغ بايد با استانداردهاي سطح بالا ساخته شود و با دقيق ترين مقدرات بهداشتي اداره شود. اين كار نه تنها عملكرد آنرا بالاتر خواهد برد بلكه تعداد و محدوده بازارهاي قابل دسترس را براي صاحب كشتارگاه افزايش مي دهد. كشتارگاه شامل محل نگهداري شترمرغ زنده، محل هاي مجزا براي كشتار، پركني، پوست كني، خارج كردن امحاء و احشاء، جدا كردن گوشت از استخوان، خنك كردن، بسته بندي، انجماد و ارسال گوشت مي باشد. شترمرغ ها بسته به مديريت و سرعت رشد بين 10 و 14 ماهگي براي كشتار آماده اند. پس از مراحل ذبح شترمرغ، لاشه در درجه حرارت 1 درجه سانتيگراد در چيلر سرد مي شود. طول مدت سرد كردن از چند ساعت تا 24 ساعت متغير است. استخوان جدا شده و گوشت به قطعات مختلف درجه بندي مي شود. گوشت معمولاً در خلاء و در بسته هاي 2 كيلوگرمي بسته بندي شده و يا به صورت تازه به بازار ارسال شود يا اينكه به يك سردخانه براي نگهداري در دماي 20- درجه سانتيگراد منتقل مي شود.
عمل آوري پوست :
دليل اصلي براي عمل آوري پوست حفظ ساختار ظريف آن است تا بتوان قبل از دباغي پوست را با حفظ حالت طبيعي نگهداري نمود. نمك سود كردن مرطوب يك روش عمل آوري است.
درجه بندي :
چند درجه در ارزيابي پوست هاي نمك سود در نظر گرفته مي شوند. اين درجات معمولاً بين 4 تا 5 متغيراند كه آخرين درجه شامل حذفي‌هاست. با ارزش ترين پوست ها( درجه 1 ) كيفيت ممتازي دارند وشامل پوست هايي اند كه تازه بوده، به خوبي عمل آوري شده، داراي اندازه اي كامل و خطوط برش درستي مي باشند. آنها هيچ آثاري از گوشت، چربي يا لخته هاي خون ( روي سطح زيرين ) نداشته و فاقد هرگونه فوليكولهاي پرصدمه ديده، بريدگي، سوراخ و يا هرگونه نواقص ديگر مي باشند. سپس بر حسب تعداد و وضعيت نواقص، پوست ها از درجه 2 تا حذفي درجه بندي مي‌شوند.
گوشت :
شترمرغ ها گوشت قرمزي توليد مي كنند كه از لحاظ مزه و بافت( بسته به سن كشتار ) شبيه به گوشت گوساله و گاو است. پروتئين اين گوشت بالاست ولي چربي آن در سطح پائيني قرار دارد.
ارزش تغذيه اي گوشت شتر مرغ
در هر 100 گرم مرغگاو | شتر مرغ |
چربي 3.6 گرم 16.3 گرم | 2 گرم |
كلسترول 85 ميليگرم 84 ميليگرم | 58 ميليگرم |
انرژي185 كيلوكالري 256 كيلوكالري | 114 كيلوكالري |
پروتئين 21.4 گرم 20 گرم | 21.9 گرم |
كلسيم 13 ميليگرم 9 ميليگرم | 5.2 ميليگرم |
بررسي ها كاملاً نشان مي دهند كه گوشت شترمرغ از نقطه نظر سلامت بسيار بهتر از ساير انواع گوشت است زيرا محتوي مقدار خيلي كمتري چربي و كلسترول مي باشد. يك جنبه خاص گوشت شترمرغ بالا بودن پروتئين و پائين بودن چربي آن است. اين ويژگي آن را براي فرآوري بيشتر به محصولات گوشتي خواه به تنهايي يا در تركيب با ساير انواع گوشت بسيار مناسب مي سازد. گوشت شترمرغ در حال حاضر به اشكال مختلفي به بازار عرضه مي شود از جمله: پاته ، بيكن ، پاستارمي ، فرانكفورتر ، همبرگر، دودي ،سرخ شده ، تكه هاي گوشت تازه و استيک.
بيماري ها :
علاوه بر داشتن امكانات خوب و بكارگيري مديريت مناسب، بايد يك برنامه پيشگيري از بيماري مورد توجه قرار گيرد. اين برنامه مي تواند از مزرعه اي به مزرعه ديگر تغيير كند كه بستگي به عواملي مانند مسائل اقتصادي و خطرات ناشي از بيماري دارد. اين برنامه شامل واكسيناسيون هاي مختلف، تشخيص انگلهاي خارجي و داخلي، شناسايي بيماريها، كنترل غذا و رشد، بالا بردن ايمني زيستي و غيره است. ايمني زيستي ارزان ترين راه پيشگيري بيماريها بوده و شامل كنترل حركات ( هم پرنده ها و هم حيوانات ديگر ) وسالم سازي است.
الف : تنفسي
1 - آنفولانزاي مرغي
2 - بيماري هاي تنفسي قارچي و ميکروبي
3 - مايکو پلاسما
ب : عوارض معدي روده اي
1 - ورم معده قارچي
2 - ليبيو استرونژيلوس
3 - ليبيو استرونژيلوس
4 - گرفتگي
5 - آنتريت ويروسي
6 - آنتريت ويروسي
7 - آنتريت انگلي مرغ ها
ج : عوارض عصبي- عضلاني - اسکلتي :
1 - بيماري نيوكاسل
2 - آنسفالوپاتي
3 - بوتوليسم
4 - مسموميت
5 - بدشكلي هاي پا
6 - شكستگي ها
7 - بيماري عضله
8 - هيپوگلاسمي
د : ساير بيماري ها :
1 - بيماريهاي پوستي
2 - هپاتيت
3 - سندرم جوجه پژمرده
نتيجه گيري
پرورش پرنده اي با گوشت خوب نيازمند داشتن برنامه تغذيه اي صحيح همراه با مديريت تغذيه اي خوب و براساس استانداردهاي توليد مي باشد. برنامه مديريتي مزرعه اي كه شامل سيستم كارآي ركوردگيري و نيز به كارگيري بهبود ژنتيكي مي باشد. روش انجام اين امر توسط Blue Montain طرح ريزي شده است و آنان منتظر ديدن نتايج اوليه اين برنامه توليدي خوب مي باشند. چند سال طول مي كشد تا نتايج پايدار حاصل از اين برنامه را بتوان ديد اما تا زماني كه به اين سطح توليد برسيم مشكلات مطرح شده در اين مقاله را نمي توان مشخص كرد و در جهت حل آن كوشيد. همكاري و استفاده از اطلاعات موجود، باعث خواهد شد اين مشكلات غير اقتصادي تبديل به توليد سودمندي براي هر توليد كننده گردد.
منابع:
• کتاب شترمرغ دام فردا، 1383. شرکت مهندسي آتي نگر مهر
• نرم افزار آموزشي مديريت پرورش شترمرغ، 1382. شرکت مهندسي آتي نگر مهر.
• سايت اشتهارد
• سايت مقاله نت.: بانك مقالات دانشجويي
http://www.ostrichresources.com