اين شب ها مريخ پر نورتر است يا شباهنگ؟
 

شکوه وصف ناشدني جبار در ميان آسمان، تلألو بي مانند شباهنگ در پايين جبار، برق عيوق در سرسوي آسمان، شبح لاجوردي که در پس هفت ستاره ي خوشه ي پروين چشم را خيره مي کند، سرخي دَبَران که نمايانگر چشم سرخ گاو خشمگين آسماني است، کاستور و پلوکس که نشان دهنده ي سر دو پيکره ي آسماني هستند که دست در گردن هم انداخته اند و در آسمان بهمن مي خرامند، همه از به ياد ماندني ترين جلوه هاي آسمان زيبا اما سرد بهمن هستند.
مشتري، زهره، نپتون و اورانوس اين شب ها زود غروب مي کنند و عطارد هم سحرگاه طلوع مي کند. براي ديدن زحل هم بايد تا پاسي از شب انتظار بکشيم. اما مريخ، سلطان بي چون و چراي آسمان اين شب هاست که روي صورت فلکي خرچنگ - که مملو از ستاره هاي کم فروغ است - چنبره زده و به کلي ترکيب آشناي آن ناحيه از آسمان را در هم ريخته است! تقريباً هم زمان با غروب خورشيد طلوع مي کند و حکومتش تا صبح در آسمان پا برجاست و درخشان تر از هميشه ديده مي شود؛ تقريباً به روشني شباهنگ!
هيچ فکر کرده ايد که آخرين بار کي مريخ در اوج روشنايي بود و توانستيد عوارض سطحي اش را با تلسکوپ به خوبي رصد کنيد؟ شهريور 82، آبان 84 يا دي 86؟
همان طور که مي دانيد تقريباً هر دو سال يک بار مريخ در مدارش به دور خورشيد به نزديک ترين فاصله از زمين مي رسد و به همين سبب بزرگ تر و پر نورتر از اوقات ديگر ديده مي شود. در اين حالت منجمان در اصطلاح مي گويند: «مريخ در مقابله قرار دارد.» يعني گويي مريخ در آسمان در مقابل خورشيد قرار گرفته است، چنان که وقتي خورشيد در افق غربي غروب مي کند، مريخ از افق شرق سر بر مي آورد و تمام شب را ميهمان آسمان زمينيان است.
اگر حافظه ي نجومي تان را کمي مرور کنيد، يا نگاهي به دفتر ثبت رصدهاي تان بيندازيد، به طور حتم شهريور 1382 را به ياد مي آوريد. در آن زمان مريخ به کمترين فاصله از زمين طي 65 ميليون سال گذشته رسيده بود و قطر زاويه اي ظاهري اش به 25 ثانيه ي قوس مي رسيد. رسانه ها همراه با منجم ها هياهويي به راه انداخته بودند و مردم بسياري در رصدخانه ها و مراکز نجومي براي ديدن اين رويداد با شکوه پشت تلسکوپ ها صف کشيده بودند! آن زمان خيلي ها به دنياي نجوم علاقه مند شدند و مريخ دروازه ي ورود آن ها به جمع منجمان آماتور شد.
اما اندازه ي مريخ در مقابله هاي بعدي در آبان 84 و دي 86 به بزرگي شهريور 82 نبود و از آن جهت بازتاب خبري گسترده اي نيافت. با اين حال رصدگران با تجربه به خوبي مي دانند که در طول هر دو سال، از حدود يک ماه پيش از مقابله تا يک ماه پس از مقابله ي مريخ، بهترين زماني است که طبيعت در اختيار ما قرار داده تا بتوانيم عوارض مريخي را با تلسکوپ هاي آماتوري رصد کنيم. توجه به اين نکته که مريخ پس از ماه، تنها جرم آسماني است که با تلسکوپ هاي آماتوري مي توان عوارض سطحي اش را ديد، اهميت توجه به زمان مقابله اي اين سياره را بيشتر مي کند.
اگرچه در هنگام مقابله، نسبت به زماني که مريخ در مقابله نيست، شرايط مناسب تري براي رصد فراهم مي شود با اين حال تمام مقابله ها ايده آل ترين شرايط را براي ما فراهم نمي کنند. از آن جايي که کشيدگي مدار مريخ پنج برابر کشيدگي مدار زمين است، تفاوت زيادي در فاصله ي اوج و حضيض اين سياره از خورشيد وجود دارد. فاصله ي مريخ تا زمين در مقابله ها مي تواند از حدود 55 تا 100 ميليون کيلومتر بشود که امسال يکي از مقابله هاي دور مريخ رخ مي دهد.
اگر تا به حال مريخ را از پشت تلسکوپ نديده باشيد، با خواندن سطرهاي بالا شايد با خود فکر کنيد که اگر بتوانيد تلسکوپي جور کنيد يا به رصدخانه اي برويد، حتماً از ديدن کوه ها و دره هاي عجيب و غريب مريخ شگفت زده خواهيد شد و حتماً کوه استثنايي المپوس و ... را مي بينيد. اما اگر پيش از اين مريخ را با بزرگنمايي متوسط تلسکوپي ديده باشيد، شايد حالا به خود بگوييد که مگر مي شود از آن نقطه ي سرخ کوچک که در تلسکوپ فقط قدري پرنورتر ديده مي شود، چيز بيشتري هم ديد؟
به جاي زود قضاوت کردن توصيه مي کنم که رايانه ي خود را روشن کنيد و به سراغ اينترنت برويد. نشاني www.skyandtelescope.com را که وبگاه ماهنامه ي معروف اسکاي اندتلسکوپ است در مروگر خود وارد کنيد. در پايين صفحه ي اصلي، در بخش Interactive observing tools روي آيکون Mars profiler کليک کنيد. در اين صفحه از شما خواسته خواهد شد که در وبگاه ثبت نام کنيد که البته کار ساده اي است. با ثبت نام کردن در اين وبگاه مي توانيد از نرم افزار تحت وب آن، از جمله Profiler Mars استفاده کنيد. در اين نرم افزار نقشه اي از عوارض سطح مريخ که در زمان مورد نظر شما رو به زمين است ارائه مي شود و اگر بدانيد که تصوير در تلسکوپ شما وارونه ي معکوس است يا وارونه ي جانبي يا مستقيم، مي توانيد نقشه ي مريخ را درست مطابق آن چه که از چشمي تلسکوپ تان ديده مي شود بچرخانيد. اطلاعات ديگري مانند درصد بخش روشن مريخ، قطر زاويه اي، فاصله از زمين و جدايي زاويه اي مريخ از خورشيد در زمان مورد نظرتان نيز ارائه مي شود. بسته به اين که قطر دهانه ي تلسکوپ تان چقدر بزرگ باشد، در بزرگ نمايي زياد چقدر دقت وضوح تصويري که تلسکوپ ارائه مي کند مطلوب باشد، قطعات اپتيک تلسکوپ چقدر مرغوب و تميز باشند و چقدر دقيق هم خط شده باشند، و از همه مهم تر ميزان آشفتگي لايه هاي جوّي بالاي سر شما در چه حدّ باشد، ممکن است بتوانيد بيشتر اين عوارضي را که در نقشه ي نرم افزار ارائه مي شود ببينيد. يا اين که فقط قرصي نوراني و محو از سياره ي مريخ را در چشمي تلسکوپ تشخيص بدهيد که به جز رنگ متمايل به نارنجي، چيز ديگري در آن قابل تشخيص نيست! البته در بهترين شرايط هم براي ديدن عوارض سطحي جذاب مريخ بايد کمي شکيبايي از خود به خرج بدهيد و مثلاً دشت سيرتيس بزرگ را بي درنگ با قرار دادن چشم خود به پشت چشمي تلسکوپ نخواهيد ديد.
حالا که از دشت سيرتيس بزرگ ياد شد، لازم است بگويم که اين دشت بزرگ و تيره ي گوه اي شکل، از عوارضي است که در اين شبها يا تلسکوپ هاي آماتوري مناسب به خوبي آشکار مي شود و با توجه به مکان آن روي مريخ در چند شب پياپي مي توانيد مدت شبانه روز مريخي را با تقريب خوبي محاسبه کنيد. دشت بزرگ ديگر، هلاس نام دارد که در جنوب سيرتيس بزرگ است، اما بر خلاف سيرتيس پرنورتر و سپيدگون ديده مي شود. هنگامي که هلاس را رصد مي کنيد بايد به اين نکته توجه داشته باشيد که در حال ديدن يکي از بزرگ ترين دهانه هاي برخوردي مريخ و حتي منظومه هاي شمسي با قطر 1800 کيلومتر هستيد. پيدا کردن کلاهک هاي يخي قطبي مريخ هم به سبب ضريب بازتاب زياد آن ها کار چندان دشواري نيست. اين کلاهک هاي يخي از جنس آب و دي اکسيد کربن هستند. در مقابله ي امسال کلاهک يخي قطب شمال را که بيشتر از يخ آب است آشکارتر خواهيم ديد.
شايد هم يک شب پس از بررسي کردن وضعيت عوارض رصدي در نرم افزار Mars Profiler ببينيد که بخشي از عوارضي که شب هاي پيش ديده مي شدند اکنون ديده نمي شوند يا شايد حتي هيچ عارضه اي مشخصي روي مريخ ديده نمي شود! علت چنين پديده اي مي تواند ناشي از بروز طوفان غبار در مريخ باشد که پديده ي چندان نامعمولي نيست و گاهي شدت اين طوفان هاي غبار در حدّي است که کل سطح سياره ي سرخ را از ديد ما پنهان مي کند. به عنوان مثال بروز طوفان غبار در زمان مقابله ي سال 1380 فرصت مناسب براي رصد مريخ را از منجمان گرفت.
مقابله ي بعدي مريخ در اسفند 1390 رخ مي دهد. سپس در فروردين 1393 مقابله ي دور ديگري رخ مي دهد که کمي وضعيتش از مقابله ي امسال بهتر است و قطر مريخ آن زمان به 15 ثانيه ي قوس خواهد رسيد. بنابراين مي توان گفت که مريخ اکنون بهترين وضعيت رصدي را تا سال 1393 خواهد داشت و اگر مقابله ي امسال را از دست بدهيم بايد دست کم تا فروردين 1393 منتظر باشيم تا همين شرايط دوباره تکرار شود.
در خرداد 1395 مريخ بار ديگر در مقابله قرار خواهد گرفت و اين بار از قدر 2- خواهد درخشيد و قظر زاويه اي اش 18 ثانيه ي قوس خواهد بود.
منبع: نشريه نجوم، شماره 192.