تجارت الكترونيكي واژه‌اي‌است كه براي تجارت از طريق سيستم‌هاي اطلاعاتي و ارتباطي به‌كار مي‌رود. با وجود آن‌كه مدت زمان زيادي از عمر تجارت الكترونيكي نمي‌گذرد، اما اين فناوري نقشي به‌سزا و چشمگير را در زندگي روزانه ما به‌عهده گرفته است، به‌گونه‌اي كه اجتناب از آن كار آساني نيست. يكي از ساده‌ترين و كارآمدترين نقش‌هاي تجارت الكترونيكي در زندگي كاربران اينترنتي، خريد و فروش اجناس و تبادل وجوه مربوطه از طريق كارت‌هاي هوشمند است.
هدف از تجارت الكترونيكي — كه در واقع تركيبي از تكنيك‌ها و شگردهاي بازرگاني است — همكاري، رقابت و بازدهي بيشتر شركت‌هاي گوناگون است؛ به‌طوري كه طي 15 سال گذشته سبب توانايي شركت‌ها در زمينه‌هايي (مانند اصلاح روش‌هاي تجارتي و پيشرفت در مسير ارتباطي با شركت‌هاي مرتبط و گسترش دامنه بازرگاني و تجارت) در مقياس‌هاي بزرگ جهاني شده است.
تجارت الكترونيكي داراي زير شاخه‌هاي عمده‌اي به‌شرح زير است:
1– بازرگاني الكترونيكي
2– كسب و كار الكترونيكي
3– بازاريابي الكترونيكي
4– بانكداري‌الكترونيكي
5– كارت‌هاي هوشمند
6– مديريت روابط عمومي با مشتري.
تعريف تجارت الكترونيكي
دانشمندان و پژوهشگران علوم گوناگون، تعاريف مختلفي را براي تجارت الكترونيكي ارايه داده‌اند. بر پايه برخي از اين تعريف‌ها، تجارت الكترونيكي عبارت است از:
– انجام كليه فعاليت‌هاي تجاري با استفاده از شبكه‌هاي ارتباطي كامپيوتري؛ به‌ويژه اينترنت.
– نوعي تجارت بدون كاغذ
– ابزار تبادل اطلاعات خريد و فروش و اطلاعات لازم براي حمل‌ونقل كالاها با زحمت كمتر و مبادلات بانكي با شتاب بيشتر
با استفاده از تجارت الكترونيكي، شركت‌ها محدوديت‌هاي فعلي را براي ارتباط با يكديگر نخواهند داشت و ارتباط آنها با يكديگر ساده‌تر و سريع‌تر صورت مي‌پذيرد. ارتباط فروشندگان با مشتريان نيز مي‌تواند به‌صورت يك‌به‌يك با هر مشتري باشد. به‌عبارت ديگر، تجارت الكترونيكي نامي عمومي براي گستره‌اي از نرم‌افزارها و سيستم‌ها است كه برخي خدمات اينترنتي را (مانند جستجوي اطلاعات، مديريت تبادلات، بررسي وضعيت اعتبار، اعطاي اعتبار، پرداخت به‌صورت برخط، گزارش‌گيري و مديريت حساب‌ها) به‌عهده مي‌گيرد. اين سيستم‌ها زيربناي اساسي فعاليت‌هاي مبتني بر اينترنت را فراهم مي‌آورند. هدف از به‌كارگيري تجارت الكترونيكي، ارايه روشي جديد در انجام امور بازرگاني است. به‌واسطه اين تاجران قادرند كه محصولات و خدمات خود را به‌شكل تمام‌وقت به خريداران سراسر جهان، مستقل از مرزهاي جغرافيايي و مليت، عرضه كنند. بسياري از مردم، تجارت الكترونيكي را منحصر به خريد و فروش از طريق شبكه اينترنت مي‌دانند، در حالي‌كه اين امر تنها بخش كوچكي از تجارت الكترونيكي را تشكيل مي‌دهد و اين مفهوم اكنون گستره وسيعي از جنبه‌هاي مختلف تجاري و اقتصادي را در برگرفته است.
به‌سادگي مي‌توان هرگونه فعاليت تجاري و مالي بين موسسات و افراد مختلف را در حيطه تجارت الكترونيكي گنجانيد.
تجارت الكترونيكي روش ديگري براي تبادلات الكترونيكي اطلاعات و انجام مبادلات تجاري است كه يك پل الكترونيكي را بين مراكز تجاري ايجاد كرده است. تجارت الكترونيكي با حجم كمتري از اطلاعات كه لزوما در قالبي يكسان نبوده و ميان مردم عادي رد و بدل مي‌شود، سروكار دارد. تجارت الكترونيكي در آغاز پيدايش خود، چيزي بيش از يك اطلاع‌رساني ساده نبود و هر كس مي‌توانست محصولات خود را با استفاده از صفحات وب بر روي اينترنت تبليغ كند. آمار منتشره از 500شركت نشان مي‌دهد كه حدود 34 درصد از آنها در سال 1995 و حدود 80 درصد در سال 1996 از روش فوق براي تبليغ محصولات خود استفاده كرده‌اند. تا پايان سال 2001 بيش از 220 ميليارد دلار معاملات مالي توسط صدها سايت تجاري بر روي اينترنت انجام پذيرفته است و اين رقم امروزه بالغ بر 2 تريليارد دلار مي‌شود.
مزايا و معايب تجارت الكترونيكي
تجارت الكترونيكي نيز همچون ديگر فناوري‌ها ساخت بشر، خوبي‌ها و بدي‌هاي مربوط به خود را به‌همراه داشته است
– افزايش فروش و در پي آن، افزايش درآمد و توان سرمايه‌گذاري
– افزايش سطح رفاه زندگي مردم از طريق ايجاد اشتغال، كاهش ترددها و افزايش سرعت‌عمل جهاني‌شدن
– كاهش هزينه‌هاي تبليغات براي شركت‌ها به‌دليل عدم‌حضور واسطه
– تاثير ناشناخته آن بر روابط اجتماعي انسان
– ورشكستگي به‌علت عدم توانايي شركت‌هاي كوچك و كاهش.
بسترهاي لازم براي تجارت الكترونيكي
برپايي نظام تجارت الكترونيكي نياز به وجود برخي پيش‌نيازهاي فني دارد كه برخي از آنها عبارتند از:
– يك‌سيستم بانكي روان و دقيق
– پذيرش اسناد الكترونيكي توسط قوه قضاييه و نظام مالي كشور
– قوانين منسجم و منطقي گمركي، مالياتي و بانكداري‌الكترونيكي
– كد تجاري محصول
– ايجاد امنيت اطلاعات
– تهيه و تدوين نظام مالي اطلاعات و نظام حقوقي اطلاع‌رساني (كپي‌رايت)
– تضمين محرمانه ماندن اطلاعات شخصي كاربران
– تطبيق مقررات ملي با مقررات بين‌المللي
– همكاري دانشگاه‌ها، مراكز تحقيقاتي و سازمان‌هاي گوناگون
– تامين، صدور و به‌كارگيري كارت‌هاي هوشمند
– تامين خطوط پرسرعت و ايمن و ايجاد بستر مخابراتي به‌صورت بي‌سيم.
مدل‌هاي تجارت الكترونيكي
الف– تجارت فروشنده با فروشنده
تجارت فروشنده با فروشنده نخستين روش خريد و فروش معاملات الكترونيكي است و بيشترين عايدي را دارد. در اين مدل، همه افراد و خدمات مرتبط با تجارت بين‌المللي، مانند: تامين‌كنندگان، خريداران، فرستندگان دريايي كالا، پشتيباني، خدمات (سرويس‌هاي) بازرسي، اخبار بازاريابي و كاربري‌هاي نرم‌افزار كه موجب سهولت در امور توليد و خريد و فروش مي‌شوند، در يك محل گرد هم مي‌آيند. اين مدل از تجارت الكترونيكي در‌جايي استفاده مي‌شود كه بخواهيم خريد و فروش عمده را به‌كمك تجارت الترونيكي انجام دهيم و خارج از حيطه خرده‌فروشان عمل كنيم؛ چرا كه خرده‌فروشي در اينترنت با خطرات بسيار همراه است و مشتريان تمايل چنداني ندارند تا همه چيزها را از روي اينترنت خريداري كنند.
شركت سيسكو يكي از نخستين شركت‌هاي بزرگي بود كه در جولاي 1996 سايت تجارت الكترونيكي خود را راه‌اندازي كرد. يك‌ماه بعد، شركت‌هاي كامپيوتري مانند آي‌بي‌ام و مايكروسافت نيز نرم‌افزارهاي تجاري خود را كه امكان انجام فروش از طريق اينترنت را فراهم مي‌آوردند، به بازار عرضه كردند. به‌صورت طبيعي، در اين مدل، فروش مستقيم منبع اصلي درآمد به‌شمار مي‌آيد، مانند هنگامي كه يك فروشنده كالاي خود را به‌طور مستقيم به يك فروشنده ديگر مي‌فروشد. با وجود اين، وب مي‌تواند روي فروش مستقيم تاثير بگذارد. در اين نظام جديد، مشكلاتي نيز وجود دارد، از جمله اين‌كه رو‌در‌رو نبودن مشتري و فروشنده باعث مي‌شود كه معامله به‌صورت مجازي صورت گيرد. اين مشتريان براي دريافت اطلاعات بيشتر بايد به‌كمك يكي از روش‌هاي ارتباطي (مانند خطوط تلفن) به مركز اصلي وصل شوند، اما هيچ تضميني براي اين‌كه كسي در آن سوي خط باشد، وجود ندارد.
ب– تجارت فروشنده با مصرف‌كننده
بيشترين سهم در انجام تجارت الكترونيكي از ديدگاه كمي، تجارت فروشنده با مصرف‌كننده يا به‌عبارت ديگر، خرده‌فروشي است. با گسترش وب، اين نوع تجارت به‌سرعت افزايش پيدا كرد و هم‌اكنون به‌راحتي مي‌توان انواع و اقسام كالاها را از شبكه خريداري كرد. اين گونه از تجارت الكترونيكي با راه‌اندازي سايت‌هايي چون آمازون و CDNOW آغاز شد. در اين نوع از تجارت الكترونيكي در يك سوي معامله، توليدكننده (فروشنده) كالا يا خدمات و در سوي ديگر، خريدار (مصرف‌كننده نهايي) جاي مي‌گيرد. اما مشكلات امنيتي شبكه تاثيري منفي بر روي حجم معاملات گذاشته است و بسياري از مشتريان نسبت به دزديده شدن اطلاعات شخصي‌شان توسط هكرها ترسيده‌اند. در عين حال هنوز معاملات بسياري در اين مدل صورت مي‌گيرد.
پ– تجارت مصرف كننده با مصرف كننده
در مدل تجارت الكترونيكي مصرف‌كننده با مصرف‌كننده، مزايده‌ها و مناقصه‌هاي كالا از طريق اينترنت انجام مي‌گيرد. اين مدل تاحدودي شبيه به جلسات حراجي است. ايده اصلي اين مدل اين است كه مصرف‌كنندگان بي‌واسطه با يكديگر به خريد و فروش بپردازند. ebay بزرگ‌ترين نمونه اوليه اين مدل است. اين پايگاه وب، خود چيزي نمي‌فروشد اما اجازه مي‌دهد كه فروشنده قيمت اوليه خود را در حراجي ارايه دهد و سپس شركت‌كنندگان در حراج، پيش از پايان مدت حراجي، روي كالاي به‌حراج گذاشته‌شده، اظهار نظر مي‌كنند. سايت‌هاي ديگر مانند autobytel و CarSmart نمونه‌هايي از اين مدل هستند. به‌دليل ناچيز بودن هزينه تبليغات در اينترنت، استفاده از اين مدل براي فروش كالاها مورد توجه قرار گرفته است.
تعاريف تجارت الكترونيكي
ت– تجارت فروشنده با اداره
تجارت الكترونيكي فروشنده با اداره، شامل تمامي مبادلات تجاري — مالي بين شركت‌ها و سازمان‌هاي دولتي است. تامين نيازهاي دولت توسط شركت‌هاي و پرداخت عوارض ماليات از جمله مواردي است كه مي‌توان در اين گروه گنجانيد. هم‌اكنون اين نوع تجارت روشي تازه قلمداد مي‌شود، ولي در آينده‌اي نزديك، يعني زماني كه دولت‌ها به ارتقاي سطح ارتباطات خود تمايل و توجه نشان مي‌دهند، به‌سرعت رشد خواهد كرد.
ث– تجارت مصرف كننده با اداره
مي‌توان گفت كه مدل تجارت الكترونيكي مصرف‌كننده با اداره1 هنوز پديدار نشده است، ولي به‌دنبال رشد انواع تجارت فروشنده با مصرف‌كننده و تجارت فروشنده با اداره، به‌نظر مي‌رسد كه دولت‌ها مبادلات الكترونيكي را به حيطه‌هايي همچون جمع‌آوري كمك‌هاي مردمي، پرداخت ماليات بر درآمد و هرگونه امور تجاري ديگري كه بين دولت و مردم انجام مي‌شود، گسترش خواهند داد.
ج– تجارت دولت با دولت
اين مدل ارتباط بين دولت با دولت2 است كه منظور از آن ارتباط سازمان‌هاي دولتي با يكديگر از طريق شبكه‌هاي داخلي اعم از اينترنت، اينترانت و اكسترانت است. تهيه بودجه سالانه و يا برنامه‌هاي پنج ساله از طريق اينترنت مثال‌هاي مناسبي در اين بخش است.
چ– تجارت دولت با فروشنده
تجارت دولت با فروشنده3 برقراري ارتباط ميان دولت با بخش تجارت و صنعت است كه طي آن دولت به ارايه خدمات به بخش تجاري و صنعتي كشور از طريق اينترنت مي‌پردازد. خدماتي همچون ارايه مجوز و گواهي‌نامه‌ها، انجام خريد و فروش كالاها و خدمات در اين بخش انجام مي‌گيرد.
ح– تجارت دولت با كاركنان
تجارت دولت با كاركنان4 برقراري ارتباط ميان دولت و كاركنان، با هدف ارايه اطلاعات به كارمندان دولتي، با استفاده از شبكه‌هاي داخلي دولتي (اينترنت) است و اطلاعات گوناگون مانند اطلاعات پرسنلي (حقوق و مزايا، بازنشستگي پرسنل و آخرين اخبار مربوط به فعاليت‌ها و درخواست‌هاي كارمندان) در اين بخش انجام مي‌گيرد.
خ– تجارت نظير به‌نظير
تجارت نظيربه‌نـــظير5بـــراي تسويه حساب شركت‌كنندگان در حراج با فروشنده به‌كار مي‌رود و مشهورترين گونه آنها سرويسي است به‌نام PAYPAL. اين تجارت در چارچوبي كار مي‌كند كه افراد بتوانند به‌طور مستقيم با هم پول ردوبدل كنند و در حالي‌كه سهم اصلي دادوستد پولي را نقل‌وانتقالات رو‌در‌رو به‌عهده دارد، فن‌آوري تلفن‌هاي همراه تعداد افراد بيشتري را در دادوستد غيرحضوري سهيم مي‌كند.
تعاريف عام تجارت الكترونيكي
هر نوع ارايه كالا يا خدمات، كه معمولا (نه هميشه) به خاطر پول انجام مي‌پذيرد، تجارت خوانده مي‌شود. براي تجارت الكترونيكي مجموعه متنوع و وسيعي از تعاريف و مفاهيم وجود دارد كه موضوعات، كاربردها، و مدل‌هاي گوناگوني را دربر مي‌گيرد. در برخي از اين موارد، كوشيده شده است كه تعاريف عامي ارايه شود و در گونه‌هاي ديگر، به نوع فعاليت، امكانات ارتباطي و تجهيزات مورد استفاده، محدوده سازماني فعاليت‌ها و زيرساختار توجه شده است.
– تجارت الكترونيكي در يك مفهوم، عمليات ويژه‌اي را دربرمي‌گيرد كه وسيله ابزار ارتباطات ديجيتال مانند اينترنت، اينترانت، اكسترانت يا مبادله داده‌هاي الكترونيكي ارايه مي‌شود.
– در حوزه تسهيلات بازرگاني، تجارت الكترونيكي به مبادله الكترونيكي داده‌ها خلاصه مي‌شود. در مباحث سازمان تجارت جهاني، تجارت الكترونيكي از زاويه محدوده تجارت و خدمات مورد بررسي قرار مي‌گيرد.
– كميسيون اروپايي در سال 1997 تجارت الكترونيكي را به‌صورت زير تعريف كرده است. «تجارت الكترونيكي بر پردازش انتقال الكترونيكي داده‌ها، شامل متن، صدا و تصوير مبتني مي‌باشد. تجارت الكترونيكي فعاليت‌هاي گوناگوني از قبيل مبادله الكترونيكي كالا و خدمات، تحويل فوري مطالب ديجيتال و انتقال الكترونيكي را شامل مي‌شود. »
به بيان ديگر كاربرد فناوري اطلاعات6، را در تجارت جهاني مي‌توان تجارت الكترونيكي ناميد.
تعاريف خاص تجارت الكترونيكي
از ديدگاه اتحاديه اروپا تجارت الكترونيكي عبارتست از: «انجام تجارت به‌صورت الكترونيكي« (1998) و «هر شكلي از مبادله تجاري كه در آن طرفين ذي‌نفع به‌جاي تبادلات فيزيكي يا تماس مستقيم فيزيكي، به‌صورت الكترونيكي تعامل كنند. (2001.) »
جاش شاو7 بنيانگذار استراتژي تجارت الكترونيكي مي‌گويد: «كارهايي كه كامپيوتر، توانايي انجام آنها را دارد بايد از زمينه فعاليت انسان‌ها حذف شود، در عوض فكر و انديشه آنها صرف نوآوري، خلاقيت و يافتن راه‌حل مشكلات و كارهايي شود كه كامپيوتر توانايي انجام آنها را ندارد. »
لينچ و ليندكوئيست مي‌گويند: «تجارت الكترونيكي به‌معناي مبادله محصولات و خدمات در مقابل پول با استفاده از توانايي‌هاي اينترنت است. »
كالاكوتاوونيسون رو، پژوهشگر مشهور تجارت الكترونيكي در كتاب خود به‌نام "مرزهاي تجارت الكترونيكي" آن را اين‌طور تعريف مي‌كند: «تجارت الكترونيكي واژه معادلي است براي خريد و فروش محصولات، خدمات و اطلاعات به‌وسيله زيرساختارهاي شبكه‌اي تجارتي كه امروزه به‌عنوان تجارت الكترونيكي از آن ياد مي‌شود، آن است كه به‌وسيله اينترنت در شبكه گسترده جهاني اعلام مي‌شود.»
كلارك مي‌گويد: «تجارت الكترونيكي يعني هر نوع مبادله اطلاعات مربوط با امور تجاري از طريق ابزار الكترونيكي، حتي تلفن و فاكس. (سال 1997)»
تعريف تجارت الكترونيكي از ديدگاه ارتباطات: «تحول خدمات، كالا و محصولات اطلاعاتي از طريق خطوط تلفن، شبكه‌هاي كامپيوتري و ساير وسايل ارتباطي. »
تعريف تجارت الكترونيكي از ديدگاه فناوري اطلاعات: «آن دسته از كاربردهاي فناوري اطلاعات كه به‌صورت سيستمي براي پشتيباني و پيشرفت‌دادن جريان كاري و مبادلات تجاري ايجاد شده است. »
تعريف تجارت الكترونيكي از ديدگاه تجاري: «تعامل سيستم‌هاي ارتباطي8، سيستم‌هاي مديريت اطلاعات9 و امنيت10، كه به‌وسطه آنها امكان مبادله اطلاعات تجاري در رابطه با فروش محصولات و يا خدمات ميسر مي‌گردد.»
از مجموعه تعاريف ارايه شده مي‌توان نتيجه گرفت كه زمينه‌هاي كاربرد تجارت الكترونيكي بسيار گسترده‌تر از مبادله كالا، خدمات و وجوه است و در تعريف آن و تبيين سياست‌هاي مورد نظر بايد علاوه بر كاربردهاي بالفعل به كاربردهاي بالقوه آن نيز توجه داشت.
انقلاب الكترونيكي به اين نكته اشاره دارد كه يكي از موثرترين خط‌مشي‌هايي كه نظام‌هاي اقتصادي داراي تكنولوژي پيشرفته و دچار كمبود انرژي مي‌توانند جهت حفظ منابع طبيعي در پيش گيرند، اين است كه به‌سرعت، صنايع موج سوم (موج سوم: عصر اينترنت) را كه انرژي كمي مصرف مي‌كنند، جايگزين آن دسته از صنايع موج دوم (موج دوم: عصر صنعت و موج اول: عصر كشاورزي) سازند كه انرژي زيادي مصرف مي‌كنند.
پي‌نوشت
1. Consumer to Administration (C2A)
2. Government to Government (G2G)
3. Government to Business (G2B)
4. Government to Employee (G2E)
5. Peer to Peer (P2P)
6. Information Technology
7. Jach Shaw
8. Communication
9. Data Management
10. Security
منابع
Efraim Turban, David King, Jae Lee, Dennis Viehland, Electronic Commerce 2004: A Managerial Perspective, Prentice Hall 2003.
- دكتر مسعود شفيعي، تجارت الكترونيكي، انتشارات پيام‌رسان، 1385.
- مهدي صادقي، زهرا نوري توپكانلو، تجارت الكترونيكي و فناوري اطلاعات، مشهد، سخن‌گستر، 1385.
- تجارت الكترونيكي، محسن گرامي، تهران، سيماي دانش، 1382.
- لطفي‌زاده، فريبا، پول‌الكترونيكي، پايان‌نامه كارداني كامپيوتر، دانشگاه بين‌المللي امام خميني(ره)، 1385.